Spektator. Jaargang 8

[p. 289]

Notities

Peter van Zonneveld Paasman in het passiespel: een handleiding voor biobibliografisch onderzoek?

Het is onbegrijpelijk hoe Garmt Stuiveling er in zijn overigens zo lovende bespreking van Paasman's boek Elisabeth. Maria Post (1755-1812) in Spektator 6 (1976-1977), p. 367-369 toe kan komen het eerste hoofdstuk, getiteld ‘De gang van het onderzoek’, min of meer af te wijzen. Want eindelijk is er nu een studie waarin je precies kunt zien welke route de onderzoeker heeft afgelegd, welke doodlopende wegen of zijpaden hij is ingeslagen, in welke valkuilen hij terechtkwam, en met welke resultaten hij tenslotte uit het doolhof tevoorschijn trad. Daarmee heeft Paasman ieder die zich nog ooit met E.M. Post zal bezighouden, enorm veel tijd bespaard. Maar dat is niet het enige. Stuiveling vreest dat een dergelijk verslag vol teleurstellingen en tegenslag de jonge onderzoeker zal afschrikken: ‘Goed voorgaan doet goed volgen, zegt men. Ten onrechte. Christenen met het lot van Jezus voor ogen, en humanisten met dat van Socrates, moesten wijzer zijn.’ (p. 367). Hoe nu? Paasman dus in de rol van Jezus, voortstrompelend in het passiespel van het literair-historisch onderzoek? De Socrates uit Putten in een stoffig archief, de gifbeker reeds aan de lippen? Het lijkt wel of Stuiveling iedereen dergelijke broodnodige werkzaamheden definitief ontraden wil. Hij vraagt zich af of dit hoofdstuk kan dienen als literair-historische handleiding, en of het als zodanig bruikbaar is. Ik geloof van wel. Er is het Vermakelijk Bibliografisch Ganzenbord, er is een Gids voor de Nederlandse archieven, maar alleen aan de hand van een concreet uitgewerkt voorbeeld van enige omvang krijgje een beeld hoe zo'n onderzoek moet worden opgezet en welke problemen je op je pad kunt ontmoeten. Paasman's martelgang is daarvoor zeer geschikt; ik beveel het steeds iedereen aan, die met dergelijk werk begint, en ik heb niet de indruk dat men zich daarop vol walging van bibliotheek- en archiefwerk afwendt. Integendeel, je weet als student nu wat je te wachten staat, en - daar we het toch over motivatie hebben - het plezier bij een belangrijke vondst wordt er alleen maar groter door. Iets anders is, dat Paasman hier en daar misschien wat overdrijft. Wanneer hij zich in filatelistenbladen wendt tot personen die, omwille van de poststempels, brieven verzamelen uit de tijd dat er nog geen postzegels waren, met de vraag of zij misschien Elisabeth Maria in hun collectie hebben, dan verbaast het mij geenszins dat dit niets opleverde. Maar je weet nooit hoe een koe een haas vangt, zal Paasman gedacht hebben. Hoe dan ook: juist door de ‘Gang van het onderzoek’ is Paasman's werk niet alleen van belang voor E.M. Post en de laatachttiende-eeuwse literatuur, maar krijgt het ook een exemplarisch karakter, waardoor het aan het eigenlijke onderwerp ontstijgt, en het wel degelijk dienst kan doen als handleiding voor bio-bibliografisch onderzoek.

Karel Hellemans Nederlandse haïkoe, nader bekeken

Onder de titel ‘Nederlandse haikoe’ verscheen in het mei-nummer van dit tijdschrift een artikel van Rudolf W. POORTIER. We verheugen ons over het feit dat het fenomeen haikoepoëzie eindelijk de aandacht krijgt die het verdient. We menen echter dat dit artikel zoveel lacunes en onnauwkeurigheden bevat, dat een aanvullende notitie zeker gerechtvaardigd is.

We wensen hierbij niet in te gaan op de evaluatie van de besproken auteurs. Belangrijker is een kritisch onderzoek naar de gronden waarop de schrijver zijn beweringen steunt.

Vooreerst kunnen we onmogelijk accoord gaan met de haikoedefinitie die hij als werkhypothese opstelt en als meetinstrument hanteert. Vervolgens willen we wijzen op enkele belangrijke leemten in zijn bibliografie.

Bij het formuleren van zijn definitie van de haikoe liet de auteur zich inspireren door R.N. BLYTH. Wie vertrouwd is met de literatuur over haikoepoëzie weet dat de vele publi-

[p. 290]

caties van Blyth van onschatbare waarde zijn geweest voor de verspreiding van de Japanse haikoepoëzie in het Westen. Hij dient echter ook te weten dat men de studies van Blyth met grote omzichtigheid en een flinke dosis kritische zin moet gebruiken. In de definitie van Poortier worden twee zinsneden gebruikt die elk een ongerechtvaardigde simplificatie inhouden. We willen deze aan een nader onderzoek onderwerpen. We citeren, en onderstrepen de bewuste passages:

‘Een haikoe is een natuurgedicht (...) verwoordend een Zen-gedachte en als zodanig opgebouwd uit twee ervaringen die door een a-logische associatie in spanning worden gehouden.’ (p. 499)

Ons eerste bezwaar geldt de identificatie van haikoe-poëzie met Zen-poëzie. (Tussen haakjes wijzen we er even op dat voor de overtuigde Zen-adept het woord Zen-gedachte een contradictio in terminis is; Zen-intuïtie ware beslist beter.) O.i. is het woord Zen op dit ogenblik in het Westen feitelijk onbruikbaar geworden door de contaminatie met allerlei spirituele en minder spirituele stromingen, die met Zen weinig of niets te maken hebben. Een goed overzicht van deze stromingen kan de geinteresseerde lezer vinden in H. DUMOULIN: ‘Der Erleuchtungsweg des Zen im Buddhismus’, Frankfurt, 1976, vnl. in de inleidende hoofdstukken.

Daarom mag men het woord nog enkel gebruiken indien men er een strikte definitie aan toevoegt. Vanzelfsprekend zou men zich dan ook aan die definitie moeten houden. Dit doet b.v. R.H. Blyth zeker niet. In het inleidende deel van zijn vierdelige bloemlezing ‘Haiku’ dat de ondertitel ‘Eastern Culture’ meekreeg, geeft Blyth een nadere omschrijving van de betekenis die hij aan Zen doorheen zijn werk wil geven: ‘(...) that state of mind in which we are not separated from other things (...)’ (Haiku I, p. III). Dit is een vrij vage, en bijgevolg niet erg nuttige definitie. Verderop in zijn studie treffen we echter voortdurend uitspraken aan die met dit uitgangspunt moeilijk te rijmen zijn.

Zo schrijft hij b.v. op p. 317 van hetzelfde werk: ‘Poctry is Zen.’, een lapidaire bevestiging die ons toch wel even de wenkbrauwen doet fronsen. Door zulke uitspraken wordt zijn uitgangspunt helemaal waardeloos.

Hoe interessant de werken van Blyth ook zijn, wij zijn niet de enigen die menen dat ze een heterogeen en heterodox allegaartje vormen met sprankelende flitsen van intuïtie, goed geformuleerde paradoxen maar ook vele gratuite beweringen en vaak onnaspeurlijke hersenkronkels. Het op één hoop gooien van alle grote namen uit de Westerse en Oosterse filosofie en literatuur is zeker niet bevorderlijk voor een helder inzicht in beider identiteit. Met alle respect voor Blyth is het toch duidelijk dat de meer wetenschappelijk georiënteerde lezer vaak verlangt naar heldere definities, een logische gedachtengang en een diepgaand onderzoek naar fundamentele overeenkomsten en verschillen tussen de cultuur van het Westen en die van het Oosten. Van primordiaal belang lijkt ons hier een metodisch onderzoek naar overeenkomsten en verschillen tussen dichten, denken en geloven, drie zeer verscheiden maar zo dikwijls, en wel voornamelijk in de poëzie, in elkaar gestrengelde menselijke dynamismen. Dit probleem wordt nog acuter en complexer wanneer wij als onderzocksobject de haikoepoëzie nemen. Zij behoort immers tot een nog steeds onvoldoende geëxploreerde en geassimileerde Oosterse cultuurwereld. Ongetwijfeld is Zen erg belangrijk voor de haikocpoëzie, maar het is slechts één van de inspiratiebronnen.

Een haikoe is niet zonder meer de verwoording van een religieus inzicht. Een haikoe is ook niet zonder meer een gedachte. In het Westen is de neiging zeer groot om aforismen in 5-7-5 vorm als haikoes te beschouwen. Dit verdient zeker geen aanmoediging.

Een haikoe is in de eerste plaats een gedicht en vraagt om een esthetische appreciatie. Dit is eveneens de mening van Prof. Etiemble van de Sorbonne, zeker een van de beste kenners van de Oosterse cultuur en een bekend haikoespecialist. Het verwaarlozen van de esthetische dimensie is waarschijnlijk grotendeels te wijten aan het feit dat wij de haikoes meestal slechts in vertaling kennen. ‘Poetry is what gets lost in translation’ is een badinerende definitie die echter ten volle geldt voor de haikoepoëzie. Men kan de woorden vertalen en gewoonlijk ook de gedachte; de cchte literaire waardering voor een Japanse haikoc veronderstelt echter een cultuur, een vorming, een patroon van dagelijkse leefgewoonten. Ondanks de vele oppervlakkige overeenkomsten blijft veel fundamenteel vreemd.

Als illustratie van wat we verstaan onder een specifiek literaire benadering van haikoe-poëzie

[p. 291]

willen we de Ooka-verhalen van Bertus AAFJES aanbevelen. (Tot nog toe zijn dat vijf bundels, verschenen tussen 1969 en 1975.)

Op dit gebied valt er ontegenzeggelijk nog heel wat studie- en denkwerk te verrichten.

Het tweede storende element in de definitie van Poortier is dat hij in enkele woorden twee typisch Westerse vooroordelen bevestigt die moeilijk uit te roeien zijn. Ze staan een juiste evaluatie nochtans duidelijk in de weg. We onderstreepten in zijn definitie een tweede zinsnede.

‘(...) opgebouwd uit twee ervaringen die door een a-logische associatie in spanning worden gehouden.’ (p. 499)

Het Westers dualisme dat hieruit spreekt is duidelijk in tegenspraak met de Oosterse mentaliteit, zoals we die b.v. in de hoger aangehaalde omschrijving van Blyth terugvinden. De Westerling zoekt graag naar antithese of parallellie. Vervolgens wordt er een zware nadruk gelegd op het a-logische van de poëtische spanning. Deze voorstelling is zeker handig. Ze biedt immers een goed meetinstriment ter evaluatie van de onderzochte haikoes. Ze is echter al te eenzijdig. Er zijn veel haikoe-dichters - we denken o.a. aan Issa en Shiki, twee van de ‘grote vier’ - bij wie men slechts met de grootste mocite a-logische spanningen kan ontdekken. We geven een voorbeeld van Issa:

In alle eenvoud
is de lente gekomen;
een lichtgele lucht.

Ook in sommige van de nicest bekende haikoes van Basho zal men vergeefs een a-logische spanning zoeken. Twee voorbeelden:

Als je goed toekijkt
zie je een herderstasje,
daar, onder de heg.

Op een dorre tak
is een kraai neergestreken
in de herfstavond.

Ongetwijfeld kan in sommige haikoes een tweeledigheid gevonden worden. We menen dat deze haikoes nauwer aansluiten bij onze Westerse mentaliteit en dichtvormen, waarbij we b.v. kunnen denken aan de volta in een sonnet. Ook de waardering voor het a-logische getuigt voornamelijk van een door de moderne Westerse poëzie gesensibiliseerd inzicht. Dat het om algemene kenmerken van de haikoe-poëzie zou gaan is volstrekt onhoudbaar.

Na deze fundamentele opmerkingen zouden we graag enkele kritische randbemerkingen maken bij de onderzochte literatuur en de beknopte bibliografie van R. Poortier.

Uit een voetnoot blijkt dat de auteur slechts op het laatste nippertje vernomen heeft dat er een haikoecentrum bestaat, waarvan ondergetekende secretaris is. Dit is erg verwonderlijk aangezien wij na meer dan twee jaar werking beschikken over de adressen van een 80-tal Vlaamse en een 70-tal Nederlandse belangstellenden. We menen dat het niet onze fout is wanneer R. Poortier ons adres en ons - sinds twee jaar driemaandelijks verschijnende - ‘Mededelingen’-blad niet kent. Contact met het haikoecentrum had nochtans belangrijke leemten in zijn documentatie kunnen voorkomen. In zijn overzicht ontbreken niet alleen zeer recente of Vlaamse, maar ook oudere en Nederlandse publicaties. Ter informatie van de belangstellende lezer willen we hier alle volledig aan haikoe-poëzie gewijde bundels die ontbreken even chronologisch opsommen:

1974	K. ANNEESSENS Gensters, eigen beheer, Ledeberg
1975	W. VAN HERCKENRODE Avondlandse haikoes, Open Kring, Gent
	L. VERSTEYLEN Zienderogen averechts, Stil leven, Borgerhout
1976	L. DELAFORTRIE In alle seizoenen...mijn land, P. Daens, Keerbergen
	N. DOISE Ebbe-lijnen, Orion, Brugge
	G. ROTHUIZEN Een Schots dagboek, Kok, Kampen
1977	ERJA Zestig haikoes, Oceco, Hilversum
	K. HELLEMANS Jaarkring, eigen beheer, Leuven
	W. KOTTE Japanse Terzinen, Salix Alba, Utrecht
	B. MESOTTEN Dag, Pauwoog, Colibrant, Deurle
	A. VAN DER STRAATEN Dieren op z'n Japans, De Beuk, Amsterdam
	A. van ZIELST Tekenen en een kop thee, Wel, Bergen op Zoom
	B. WILLEMS Bloesemwolkjes en muggenbeten, eigen beheer, Lanaken

Ook de uitvoerige haikoebijdrage in het tijdschrift ‘Schuim’ (oktober 1976) is blijkbaar

[p. 292]

aan zijn aandacht ontsnapt.

We geven toe dat vele van de hierboven vennelde publicaties niet heel gemakkelijk te bemachtigen zijn. Dit lijkt ons evenwel geen aanvaardbaar excuus voor een wetenschappelijk werk. We veronderstellen dat Poortier zijn terminus ante quem in 1977 legt, aangezien hij het artikel van H. van TEYLINGEN in ‘De Revisor’ wèl vermeldt. Wij menen dat, ook al dateert de studie van vroeger, het up to date brengen van de bibliografie toch een noodzaak is voor een artikel dat in 1978 verschijnt. Voorlopig verschenen reeds in 1978:

S. BUSCHMAN De taal van oesters, eigen beheer, Schiedam

K. BUURMAN Een cirkel in 't zand, KIK, Leiden

L.M. OOSTENBROEK Wachtwoorden, De Beuk, Amsterdam

Het aantal bundels waarin naast andere gedichten een reeks haikoes werd opgenomen is zeer groot. We werken op dit ogenblik aan een bibliografie hierover.

Bij het opstellen van zijn beknopte bibliografie had de auteur zeker moeten vermelden dat er een haikoebibliografie (tot 1972) bestaat: G.L. BROWER: ‘Haiku in Western Languages’ (Metuchen, 1972). Het Nederlandse taalgebied werd hierin niet bchandeld, en de bibliografie is niet vrij van onnauwkeurigheden (efr. R. ETIEMBLE: ‘Sur une bibliographie du haiku dans les langues européennes’ in ‘Comparative Literature Studies’, 1974, nr. 1, pp. 1-20) maar toch is dit een onontbeerlijk werkinstrument. Als inleiding tot de studie van de haikoe-poëzie in eender welke Westerse taal, lijkt ons H.G. HENDERSON: ‘Haiku in English’, Rutland Vermont, 1967 onontbeerlijk. ‘The Bamboo Broom’ dat van deze auteur wel is opgenomen is onvindbaar en verscheen in 1958 opnieuw in een herwerkte en uitgebreide versie onder de titel ‘An Introduction to Haiku’ (New York). H. HIBBETT hoort in een beknopte literatuurlijst zeker niet thuis. J. GIROUX: ‘The Haiku Form’, Rutland Vermont, 1974 mocht daarentegen zeker niet ontbreken. Van D. KEENE worden de belangrijkste haikoestudies niet vermeld. Zijn bijdrage in ‘Sources of Japanese Tradition’, New York, 1958 en vooral zijn gezaghebbende geschiedenis van de Japanse letterkunde (1600-1867), waarin ongeveer 200 blz. aan haikoepoëzie worden gewijd, ‘World Within Walls’, London, 1976, hadden niet mogen ontbreken. Waarom wordt van H. STEWART wél ‘A Net of Fireflies’ en niet ‘A Chime of Windbells’, Rutland Vermont, 1969 vermeld? Mogen we de belangstellende lezer verwijzen naar de bibliografie van meer dan 100 nummers die wij opstelden ter gelegenheid van de haikoedag gehouden op 16.12.1977 in Brussel.

Uit wat voorafging zal wel duidelijk geworden zijn dat het artikel van R. Poortier o.i. slechts een uitgangspunt biedt voor discussie en geen basismateriaal dat zonder meer aanvaardbaar is. Belangrijk is in ieder geval dat stilaan een ernstige gedachtenwisseling op gang kan komen. Indien de tot op heden verschenen Nederlandse haikoe-bundels dit misschien nog niet ten volle rechtvaardigen, dan verdient de oorspronkelijke Japanse haikoe-poëzie zeker dat er in het Nederlandse taalgebied wat meer aandacht aan besteed werd. (Liefst niet op de beschamend amateuristische wijze van de pas verschenen bloemlezing van W. NOORDEWIER: ‘Loop niet over deze sneeuw’, Amsterdam, 1978.) Wc danken de redactie voor de gelegenheid die ze ons bood om bovenstaande bedenkingen hier te publiceren.

Dr. Karel Hellemans,

Instituut voor algemene literatuurwetenschap K.U. Leuven

(correspondentie-adres: Brabançonnestr. 90 3000 LEUVEN

Rudolf W. Poortier Antwoord aan Karel Hellemans

Bovenstaande reactie is een omwerking van een kritiek die verscheen in de Mededelingen van het Haikoe-Centrum, Eerste jaar, aflevering 3/4, zomer 1978, p. 3-6, eveneens van de hand van Karel Hellemans, mede-oprichter van het Centrum en zelf haikoe-dichter. In beide besprekingen maakt hij mij twee verwijten: een ondeugdelijke werkhypothese en een onvolledige documentatie.

Om met het laatste te beginnen: ik heb de indruk gekregen dat het Centrum inderdaad over meer materiaal beschikt dan ik bij mijn onderzoek ooit heb kunnen doorwerken. Ik aarzelde dan ook bij de kennismaking met het

[p. 293]

Centrum om de drukproeven van mijn artikel terug te zenden: ik had het kunnen intrekken om een nieuw, - en naar het zich liet aanzien - omvangrijk onderzoek te beginnen. Ik koos het eerste, mede vanwege de afspraken met de redactie van Spektator. E.e.a. is in het Naschrift (p. 512) toegelicht.

Met een aanvullende lijst haikoe-bundels suggereert Hellemans dat ik naar een volledig overzicht zou hebben gestreefd. In genen dele: ik heb mijn onderzoek gebaseerd op ‘een aantal Nederlandse gedichten’ (p. 500). Onbereikbare bundels en verspreide haikoe vielen hierdoor weg, hetgeen verantwoord is in noot 57 (p. 511). De besproken selectie geeft m.i. echter een genuanceerd beeld van de (on) mogelijkheden die haikoe het Nederlands biedt.

Wat de secundaire literatuur betreft, had ik wellicht duidelijker moeten zijn: ik gaf een ‘beknopte lijst’ (p. 511), die zeker had kunnen worden uitgebreid, b.v. met de door Hellemans genoemde werken, al moet ik er eerlijkheidshalve wel bij zeggen, dat ik enkele titels niet kende. Ik ga hier verder niet in op het welles-nietes van het belang van sommige werken.

Wat Hellemans over mijn werkhypothese opmerkt (en daarmee impliciet) over de omschrijving voor het Nederlands, al rept hij daarover met geen woord) verbaast mij. Twee elementen licht hij uit de hypothese (die hij overigens niet correct citeert): het Zen-karakter van de Japanse haikoe en de m.i. daarmee samenhangende a-logische associatie. Ik heb inderdaad gebruik gemaakt van R.H. Blyth' Haiku. Hellemans heeft op dit werk nogal wat kritiek, die ik uiteraard geheel voor zijn rekening laat. Als niet-japanologisch geschoold Neerlandieus voel ik mij echter veilig, wanneer mevrouw J, van Tooren, een autoriteit op het gebied van de Japanse haikoe, in Haiku. Een jonge maan gewaagt van Blyth' ‘uitmuntende inleiding’ (p. 21). Als Hellemans het niet eens is met haar mening, dan moet hij dat maar eens in een artikel uitleggen - maar niet in wat kritische opmerkingen alsof ik Blyth zo naief zou napraten.

Blyth is trouwens niet de enige deskundige die Zen en haikoe in een onmiddellijk verband brengt: men leze Alan Watts Zen-Boeddhisme, p. 135-141, F. Vos en E. Zürcher, Spel zonder snaren, p. 171-192, Van Tooren p. 21, 39, 47 en over Basjo's Zen-studie alvorens tot een dichterlijk hoogtepunt te geraken p. 59-63. Harold Stewart spreekt in A net of fireflies p. 122 over de ware haikoe als een ‘swift record in words of one moment of satori’, Donald Keene noemt in Japanese literature, p. 39 de haikoe als zenki (‘leermiddel’) voor jonge Zen-meesters. Enzovoorts. Uiteráárd zijn er ook andere invloeden, uiteráárd is de haikoe niet de enige vorm van Zen-poëzie, maar Hellemans doet de Japansc haikoe én bovenstaande specialisten toch duidelijk onrecht door het Zen-karakter van haikoe zo te reduceren. Hiermee hangt Hcllemans' tweede deelkritiek op de hypothese samen. Het is nl. onjuist dat het spanningsveld tussen twee grootheden een typisch Westerse perceptie is. Juist niet! Door de vonk tussen moment en eeuwigheid getroffen, verlicht te worden, is satori, een essentiële Zen-ervaring. Westers is eerder het áánkijken tegen de dingen. Veel westerse haikoe missen daardoor de a-logische, niet-rationele tegenstelling die de plotselinge verbazing oproept en dan in beelden en woorden uitkristalliseert. Zo'n westers gedicht wordt dan een mooi schilderijtje, maar zonder ‘diepgang’.

Ik handhaaf dus mijn hypothese, al neem ik graag Hellemans' suggestie over de term ‘Zen-gedachte’ te vervangen door ‘Zen-intuïtie’. Tenslotte nog enkele opmerkingen van algemene aard:

Tijdens het onderzoek en in de discussie met Bert Willems en Karel Hellemans is mij duidelijk geworden hoe weinig Noord- en Zuid-Nederland (excusez ces mots) nog van elkaar afweten: tevens hoezeer de haikoe-poëzie nog in de schaduw staat van de Grote Letterkunde, mede veroorzaakt overigens door de wijze van uitgeven en de minieme propaganda, althans in Noord-Nederland, van het Haikoe-Centrum. En informatie is noodzakelijk nu het Nederlandse onderwijs de haikoe ontdekt heeft als leermiddel tot pregnant formuleren, wat de inhoud ook moge zijn...Naast het gesprek over haikoe in het Nederlands zullen we ook wat de laatste punten betreft eens aan het werk moeten!