Spektator. Jaargang 6

-En of -ing: een kwestie van aspecten?^*
A.P. ten Cate

In het Nederlands en het Duits komen veel nominalisaties voor, die morfologisch identieke afleidingsaffixen vertonen: -ing, resp. -ung vormen; de ‘gesubstantiveerde infinitief’ met -en; ge-afleidingen en met -nis gevormde nominalisaties.

* Met dank aan W. Abraham en Th. van den Hoek voor hun opmerkingen naar aanleiding van een eerste versie.

[p. 396]

Naast verschillen tussen de beide talen (de door Van den Hoek (1973) voor het Nederlands beschreven ge-afleiding is in het Duits niet erg produktief) is er een opmerkelijk aantal overeenkomsten: het -nis suffix is in beide talen nauwelijks nog produktief; -ing, resp. -ung (in het vervolg kortheidshalve aangeduid als -i/ung) en -en nominalisaties daarentegen hebben in beide talen een overheersende positie en zijn, getuige grotendeels overeenstemmende konklusies van Van Haeringen (1971) en Esau (1973) ten aanzien van resp. het Nederlands en het Duits, ook in semantisch en syntaktisch opzicht verregaand vergelijkbaar.

Terwijl -en nominalisaties in beide talen bij elk werkwoord gevormd kunnen worden (het denken, het werken), bestaan voor -i/ung nominalisaties kennelijk restricties, omdat niet elk werkwoord deze vorming toestaat (vgl. werking vs. *denking). Over de aard van deze restrictie is weinig bekend. De -i/ung vorm is bij geprefigeerde werkwoorden minder vaak geblokkeerd, dan bij de corresponderende niet-geprefigeerde werkwoorden (*denking vs. herdenking, verdenking; *stuiving vs. onderstuiving, verstuiving, bestuiving; *vriezing vs. bevriezing; *damping vs. verdamping; *tasting vs. aftasting, betasting, etc); bij de modale werkwoorden ontbreekt -i/ung geheel (*kunning, *moging, etc); het passiefverb werden laat in het Duits geen -ung vorm toe (*Werdung), in het Nederlands is wording naast worden wel mogelijk; -i/ung ontbreekt bij de meeste werkwoorden van zintuigelijke waarneming (*horing, *ziening, *tasting, *luistering, maar, met afwijkende betekenis, voeling) en, tenminste voor het Duits (Esau, 155), bij ‘verbs of exchange’ (*Bringung, *Holung, *Leihung (lening, waarbij echter meer het object, dan de handeling wordt aangeduid), *Schenkung (schenking, idem) en *Tauschung (ruiling); in het Duits is de -ung vorm bij werkwoorden, die het verleden deelwoord met sein vormen, vrijwel uitgesloten (Esau, 155): *Bleibung (*blijving), *Ertrinkung (verdrinking), *Steigung (steiging), *Verschwindung (verdwijning), *Fliegung (*vlieging), etc.¹

Chomsky verwerpt in zijn ‘Remarks on Nominalization’ (1970) de door o.a. Lees (1960) voorgestelde transformationele behandeling van nominalisaties als proposal, eagerness, criticism en refusal, omdat ze vaak syntaktische en semantische onregelmatigheden vertonen, die een afleiding van deze nominalisaties uit subject-predikaatstrukturen in de weg staan. Hij stelt voor, alle nominalisaties, met uitzondering van de gerundief (in b.v. John's refusing the offer), in het lexikon op te nemen. Een transformationele afleiding van -i/ung nominalisaties stuit eveneens op moeilijkheden, omdat veel van deze vormen idiosyncratische eigenschappen vertonen, die niet voorspelbaar zijn op grond van de proposities, waarin de corresponderende werkwoorden kunnen voorkomen. Zo is b.v. het voorkomen van werking sterker gerestringeerd dan het optreden van het werkwoord:

(1)	De machine werkt - de werking van de machine
(2)	De ambtenaar werkt - *de werking van de ambtenaar

Semantisch is werking niet direkt afleidbaar uit werken, omdat werking, in tegenstelling tot werken en in afwijking van andere -ing vormen, een notie als ‘de wijze waarop’ bevat. Bevriezing lijkt een direktere relatie tot het werkwoord te hebben:

(3)	Het water bevriest - de bevriezing van het water
(4)	De subsidie wordt bevroren - de bevriezing van de subsidie

1 Voor het Nederlands geeft Van Haeringen (1971) veel materiaal, voor het Duits Mater (1967), Fleischer (1969) en, in mindere mate, Esau (1973).

[p. 397]

Andere -ing vormen, die evenals werking om verschillende redenen afwijkingen vertonen, zijn o.m. voeling, verstrooiing, verstandhouding, ingeving, vinding, berichtgeving, binding, doelstelling, ervaring, genoegdoening en concreta als pakking, leuning, zitting, stelling, (water)kering, verdieping en gording.

Esau meent, in navolging van Chomsky, dat een transformationele afleiding van deze nominalisaties niet mogelijk is. Zijn onderzoek betreft met name het verschil tussen -en en -ung nominalisaties. Omdat een relatie tussen nominalisatie en werkwoord ook vanuit een lexicalistisch standpunt niet ontkend kan worden, ligt het voor de hand te onderzoeken, of het aspect een rol kan spelen bij het gebruiken van de -en of de -/ung vorm. Esaus konklusies komen in het kort op het volgende neer ((a)-(c)):

(a) Werkwoorden krijgen door een basisregel geen aspect, maar alleen tempus toegewezen. Het aspect wordt bij werkwoorden in de regel tot uitdrukking gebracht door prefixen (komen - aankomen), maar omdat er tussen de geprefigeerde en de niet-geprefigeerde vormen vaak geen aanwijsbare relatie aanwezig is (vgl. voorstellen en stellen), kunnen de geprefigeerde vormen niet transformationeel worden afgeleid. Het aspect is voor Esau dus een inherente eigenschap van het werkwoord (p. 35 ff.).

(b) Nominalisaties krijgen wel een aspect toegewezen via een basisregel. Het aspect is zelfs verantwoordelijk voor de keuze tussen -en en -i/ung vormen: -en nomina zijn duratief, -i/ung nomina zijn perfektief, dus [-Dur]². Omdat geprefigeerde werkwoorden vaak een perfektief aspect hebben, is de produktiviteit van -i/ung nominalisaties bij deze werkwoorden vaak groter dan bij de niet geprefigeerde werkwoorden (p. 160).

Aangenomen mag worden, dat bij elk werkwoord een corresponderend perfektief nomen (een ‘Perfective Nominal slot’: Esau p. 144 f.) voorkomt. In het merendeel van de gevallen is dit een -i/ung nominalisatie, maar deze vorm kan geblokkeerd worden, wanneer er al een ander corresponderend perfektief nomen aanwezig is, zoals in de volgende gevallen:

komen	*koming	komst
falen	*faling	mislukking
blijven	*blijving	verblijf
behoren	*behoring	bezit
bieden	*bieding	bod
stelen	*steling	diefstal
rijden	*rijding	rit
regenen	*regening	regen^3

Esau noemt de vorming van -i/ung nominalisaties ‘entirely predictable’ (140): in een eerste ‘lexical look-up’ wordt gezocht naar een perfektief nomen zonder -i/ung⁴; wanneer dit niet gevonden wordt, vormt de spreker een -i/ung nomen (169). Als het lexikon beide vormen uitsluit is er sprake van een ‘lexical gap’⁵: vgl. vergeten, *vergeting, φ. Wanneer het lexikon beide vormen bevat, bestaat er tussen de twee vormen doorgaans een semantisch verschil (Esau 157 f., vgl. ook Van Haeringen 455 en Fleischer 156):

trek - trekking; handel - handeling; spel - speling; zit - zitting; roep - roeping; werk - werking; nummer - nummering; ruil - ruiling; schrift - schrijving; belijdenis - belijding; vergiffenis - vergeving; spleet - splijting

2 Vgl. ook Van den Hoek (1973) 412: weigering betreft een ‘eenmalig (en wel eenmalig niet-duratief)’ gebeuren.

3 Zie ook Van Haeringen, 452 ff. en Fleischer, 153.

4 Esau, 111: ‘actually all Nominals other than infinitival Nouns’. Voor het Nederlands moeten uiteraard de ge-afleidingen worden uitgesloten.

5 Esau, 170: ‘a possible, but non existing form. The assumption that such a Perfective Noun is likely to develop as time goes on is implicit in this description’. Vgl. ook Fleischer, l52: ‘Potentiell ist mit solchen Bildungen zu rechnen, sie entsprechen den Gesetzmässigkeiten des Systems’.

[p. 398]

(c) Hoewel -en nominalisaties bij elk werkwoord voorkomen en er steeds een rechtstreeks semantisch verband bestaat tussen het werkwoord en de -en vorm, is een transformationele afleiding volgens Esau (122 ff.) toch uitgesloten, omdat het syntaktisch gedrag van de -en vormen afwijkt van dat van het werkwoord. De nominalisaties hebben b.v. niet dezelfde complementizers als de corresponderende werkwoorden:

(5)	Ich weiss, dass er zu Hause ist
(6)	*Mein Wissen, dass er zu Hause ist

Een transformationele afleiding van de nominalisaties biedt een aantal voordelen, die bij het lexicalistisch standpunt verloren gaan. In de eerst plaats kan bij een transformationele afleiding van de nominalisaties uit een struktuur met het bijbehorende werkwoord worden volstaan met een eenmalig opvoeren van de strikte subkategorisatie- en selektiekenmerken, omdat nominalisaties vrijwel steeds in dezelfde omgevingen voorkomen, waarin ook de corresponderende werkwoorden optreden (Wunderlich 1971, 190). Dit leidt uiteraard, vooral ook gezien het zeer frequente voorkomen van vooral de -en (bij elk werkwoord!), maar ook de -i/ung nominalisaties, tot een aanzienlijke reduktie van het lexikon: voor de -i/ung nominalisaties kan volstaan worden met een ‘triggering feature’⁶.

Bovendien kan bij een transformationele behandeling de ambiguïteit van konstrukties als

(7)	Karels beoordeling is niet best
(8)	Die Entlassung des Generalinspektors (Het ontslag van de inspecteur-generaal)

eenvoudig verklaard worden door de verschillende lezingen van (7) en (8) te herleiden tot de subject- of objectpositie van de konstituent Karel, resp. der Generalinspektor in de propositie, waaruit de nominalisatie wordt afgeleid, ofwel door afleiding van de nominalisatie uit een aktieve, resp. passieve zin (Hartung 1964, 57). Esau lost dit probleem op door een case-grammar notatie, waarin in de dieptestruktuur alle nominale konstituenten, afhankelijk van hun semantische functie, zijn voorzien van een ‘case label’ (Agentive, Dative, Neutral, etc.), behalve de nominalisatie, die dus toch als een soort pseudo-predikaat fungeert. De verschillende lezingen van (7) en (8) worden verklaard door middel van verschillende kasustoekenningen aan de konstituenten Karel en der Generalinspektor.

Een ander probleem van het lexicalistisch standpunt doet zich voor bij het toekennen van een aspect aan een nominalisatie. Esau beperkt zich helaas tot de vaststelling, dat het aspect verantwoordelijk is voor de keuze tussen -en en -ung nominalisatie⁷. Hij geeft geen enkele test, waardoor het verschil zichtbaar wordt, maar merkt integendeel op, dat het niet moeilijk is

to construct a sentence in which the predominant Aspect differs from that which is inherent in the Nominal itself, e.g. [...] Der Feind wiederholte die Zerstörung der Stadt immer wieder. In this sentence the predominant Aspect seems to be Aorist. (p. 142)

De meest voor de hand liggende test lijkt mij, de nominalisatie in verbinding te brengen met een duurbepaling als urenlang of jarenlang (Van den Hoek 1973,

6 Door een dergelijk feature wordt bovendien het verschil duidelijk tussen -ing afleidingen enerzijds en gelexicaliseerde -ing substantiven anderzijds, die niet (meer) als afleidingen beschouwd kunnen worden, zodat een deel van de afwijkende -i/ung vormen verklaard wordt.

7 Esau, 37 f.: ‘The [...] group of Nominals in ung generally takes on a Perfective Aspect, the infinitival Nominals, however, are Duratives, as may be seen from the strings (1) and (2):

(1)	Die Zerstörung der Stadt...
(2)	Das Zerstören der Stadt...’

[p. 399]

409: ‘durativiteit impliceert kombineerbaarheid met een duurbepaling’). Het blijkt dan inderdaad, dat -ing nominalisaties in een dergelijke kombinatie vaak een ongrammatikaal of minder acceptabel resultaat opleveren:

(9)	*De urenlange voltrekking van het vonnis / de vonnissen
(10)	*De urenlange oplossing van het probleem / de problemen
(11)	*De urenlange opschriftstelling van zijn bezwaar / bezwaren
(12)	*De urenlange bepleiting van zijn gelijk
(13)	*De urenlange botsing(en) van de auto(s)

Dezelfde konstrukties met de -en vorm leveren doorgaans wel een grammatikaal resultaat, alleen moet in een aantal gevallen ((9), (10), (11)) het object in het meervoud voorkomen, hetgeen op een (noodzakelijke) frequentielezing duidt: dit geldt ook voor (13), ook wanneer de konstituent de auto niet in het meervoud voorkomt. Vgl. ook de volgende konstrukties:

(14)	Het urenlang(e) botsen van de auto(s)
(15)	Het urenlang vergaderen over de herprogrammering
(16)	Het urenlang neerslaan van de getuige
(17)	Het urenlang wandelen langs de Loop
(18)	Het urenlang aanvreten van bomen door paarden

De konstrukties (14) en (16) hebben een vrij duidelijke iteratieve lezing. Er zijn ook nogal wat -ing nominalisaties, die een duurbepaling toelaten:

(19)	De urenlange uiteenzetting van / over het drugmisbruik
(20)	De urenlange staking in de havens
(21)	De urenlange onderbreking van de uitzending
(22)	De urenlange vergadering / bespreking over de herprogrammering
(23)	De urenlange rit langs de kust^8
(24)	De jarenlange ontwikkeling (uitbuiting, ontginning, onderdrukking, verloedering) van Oostgroningen
(25)	De jarenlange opschorting van de uitvoering van het vonnis
(26)	De jarenlange verwaarlozing van de sociale voorzieningen
(27)	De jarenlange uitoefening van zijn functie
(28)	De jarenlange overbevissing van de Noordzee
(29)	De jarenlange ontduiking van de belasting
(30)	Het jarenlange misbruik van sociale voorzieningen

Het lijkt me, dat met dit materiaal voldoende is aangetoond, dat Esaus aspectregel, althans bij toepassing op het Nederlands⁹, niet deugt.

Bij het zoeken naar een verklaring voor het feit, dat sommige -ing vormen wel, maar andere niet een duurbepaling gedogen, lijkt mij een compositionele behandeling van het aspect, waarbij aspect niet een eigenschap van één woord, maar van een hele propositie is (Verkuyl 1972, 1975, Van den Hoek 1973, Vet 1976) - waardoor impliciet ook het lexacalistische standpunt wordt verworpen - voor de nominalisaties toepasbaar. Daarbij speelt iterativiteit een belangrijke rol. Slordig geformuleerd lijkt mij als eerste aanzet de volgende regel toepasbaar:

(a) Wanneer een propositie, verbonden met een duurbepaling, ambigu¹⁰ is met betrekking tot een iteratieve of duratieve lezing, heeft de -ing vorm alleen een duratieve lezing, de -en vorm beide:

8 Met een ‘substituut-’ of ‘concurrentievorm’ in plaats van de bij rijden geblokkeerde -ing vorm.

9 Ook in het Duits kunnen sommige -ung nominalisaties met een duurbepaling als stundenlang of langjährig verbonden worden:

(i)	Die stundenlange Auseinandersetzung über die Bildungsreform
(ii)	De langjährige Ausübung seines Amtes

10 De ambiguïteit van (34) is uiteraard een vrij ‘oppervlakkige’ aangelegenheid.

[p. 400]

(31)	Hij onderbreekt de uitzending urenlang
(32)	De urenlange (*telkens weer / *herhaaldelijke) onderbreking van de uitzending
(33)	Het urenlang (telkens weer / herhaaldelijk) onderbreken van de uitzending

(b) Wanneer de propositie met duurbepaling alleen een iteratieve lezing heeft¹¹, kan alleen de -en vorm met een duurbepaling verbonden worden:

(34)	De auto(s) botste(n) urenlang
(35)	*De urenlange botsing(en) van de auto(s)
(36)	Het urenlang botsen van de auto(s)

(c) Wanneer de propositie met duurbepaling zuiver duratief is, zijn beide vormen mogelijk:

(37)	De regering verwaarloost al jarenlang het openbaar vervoer
(38)	De jarenlange verwaarlozing (uitkleding, afbraak etc.) van het openbaar vervoer
(39)	Het jarenlang verwaarlozen van het openbaar vervoer

Samenvattend: -en vormen kunnen altijd in duratieve omgevingen voorkomen, -ing vormen alleen dan, wanneer de onderliggende propositie een iteratieve lezing uitsluit. -ing vormen kunnen de frequentienotie tot uitdrukking brengen door de meervoudsvorm:

(21')	De urenlange onderbrekingen van de uitzending
(23')	De urenlange ritten langs de kust

waardoor (21') en (23') echter niet dezelfde lezing krijgen als resp. (33) en (23"):

(23")

Het urenlang rijden langs de kust

omdat de duurbepaling in de verschillende konstrukties een verschillend bereik heeft.

Door deze regels, die zeker nog verfijnd moeten worden, wordt Van Haeringens (1971, 459) observatie, dat -ing en -en vormen in hoge mate uitwisselbaar zijn, bevestigd.

11 Dit komt uiteraard vooral voor bij werkwoorden als boeken, stoppen, botsen, ontploffen, instorten, etc., die een momentaan gebeuren uitdrukken.

[p. 401]

Bibliografie

Chomsky, N. (1970). ‘Remarks on Nominalization’. In: Jacobs, R.A. & Rosenbaum, P.S.(eds.). Readings in English Transformational Grammar. Waltham, Mass., 184-221.

Esau, H. (1973). Nominalization and Complementation in Modern German. Amsterdam (= North-Holland Linguistic Series 10).

Fleischer, W. (1969). Wortbildung der deutschen Gegenwartssprache. Leipzig.

Haeringen, C.B. van (1971). ‘Het achtervoegsel -ing: mogelijkheden en beperkingen’. De nieuwe Taalgids 64, 449-468.

Hartung, W. (1964). Die zusammengesetzten Sätze. Berlin (= studia grammatica 4).

Hoek, Th. van den (1973). ‘GE-afleidingen en Chomsky's lexicalistische hypothese’. Spektator 2, 405-420.

Lees, R.B. (1960). The Grammar of English Nominalizations. The Hague.

Mater, E. (1967) Rückläufiges Wörterbuch der deutschen Gegenwartssprache. Leipzig (2e druk).

Verkuyl, H.J. (1972). On the Compositional Nature of the Aspects. Dordrecht.

Verkuyl, H.J. (1975). ‘Een interpretatieve beschrijving van aspecten’. Spektator 4, 190-230.

Vet, J.P. (1976). ‘Aspecten: een kwestie van tijd’. Spektator 6, 137-155.

Wunderlich, D. (1971). ‘Warum die Darstellung von Nominalisierungen problematisch bleibt’. In: Wunderlich, D. (ed.). Probleme und Fortschritte der Transformationsgrammatik. München, 189-218.