Spektator. Jaargang 4

[p. 521]

Aankondiging en bespreking

Calcar, W.I.M. van. Een grammatica voor het onderwijs en de moedertaal.

Assen 1974. Van Gorcum. Prijs ƒ 22,50.

1. Het werk van Van Calcar kent een groot aantal doelstellingen. Van den Toom heeft in zijn bespreking in NTg 68, 1 reeds een viertal doelstellingen genoemd (hij koos de concrete). Ik zal mij beperken tot de algemenere doelstellingen, die allemaal voorkomen op de achterflap en één ook in hoofdstuk 1. Deze laatste is een doelstelling van algemeen onderwijskundige aard: meer inzicht bijbrengen in zijn (de lezers G.V.) wereld, dus in zichzelf en de maatschappij, waarvan hij deel uitmaakt. Om dit inzicht te bereiken bestaat zijn grammatica uit een eenheid van syntaxis, semantiek en pragmatiek. Over dat laatste wordt gezegd dat behalve wijsgerige ook psycho- en socio-linguistische aspecten aan de orde komen. Tenslotte geeft deze grammatica ook de lijnen aan waarlangs de lessen taalbeschouwing in het basis- en voortgezet onderwijs gemaakt kunnen worden.

2. Voor ik kan overgaan tot een gedetailleerder bespreking van de hoofdstukken die tot bovengenoemde doelen moeten leiden, moeten eerst enige basisonderscheidingen behandeld worden.

a. De titel grammatica is niet synoniem met spraakkunst. Onder spraakkunst verstaat VC (Van Calcar) grammatica in engere zin (o.a. ten behoeve van het vreemde talenonderwijs) en grammatica is dus kennelijk het ruimere begrip, spraakkunst uitgebreid met semantiek, sociolinguistiek, etc. (p. XIII). Dit onderscheid wordt in het vervolg niet consequent toegepast: ouderwetse schoolspraakkunst heet steeds schoolgrammatica.

b. Verder bevat de titel de conjunctie Nederlands en moedertaal, waarbij onder moedertaal het idiolekt van de spreker moet worden verstaan met al zijn sociale en dialectische kleuring en onder Nederlands het ABN. In tegenstelling tot wat de titel suggereert gaat het boek verder vrijwel uitsluitend over het ABN en zelfs over een tamelijk schrijftalerige variant daarvan. Hoe verder de auteur komt, hoe boekeriger zijn zinnen worden. Zo kunnen we op p. 211 zelfs lezen: Nopens mij hoef jij je niet in te houden en: Mijnentwege mag je gaan.

c. Op p. 33 maakt VC onderscheid tussen grammaticaal en spraakkunstig. Beide begrippen worden dubbel gedefinieerd. Grammaticaal is een dieptestruktuurbegrip, spraakkunsig een oppervlaktestruktuur-begrip. Even verder slaat grammaticaal op semantische welgevormdheid binnen onze wereld en spraakkunsig op ‘netjes, volgens de norm’. In de t.g.g. slaat het begrip grammaticaal op eindreeksen, dus zeker niet op de dieptestruktuur. Als we het t.g.g.-begrip grammaticaal dan gelijkstellen met spraakkunstig, komen we ook in de knoop, want dat correspondeert volgens de tweede definitie meer met het t.g.g.-begrip acceptabel.

Het probleem is dat er tussen VC's onderscheidingen een geweldig gat zit. Als je onder spraakkunstig alles verstaat wat niets te maken heeft met grammaticaal in de betekenis van VC, dan hou je een enorm gebied over van zinsstrukturen, foneemvolgordes e.d., dat je niet kunt afdoen met de boutade: ongeveer dat wat men b.v. kan aantreffen in Damsteegt's ‘in de doolhof van het Nederlands’. Sterker: de begrippen die hij onderscheidt, te weten normativiteit (‘spraakkunstig’) en semantische adequaatheid (‘grammaticaal’) zijn randbegrippen t.o.v. de wetenschappelijke notie grammaticaliteit.

3. Het ‘spraakkunstig’ deel en zijn wetenschappelijke achtergrond.

3.1. De belangrijkste bron is de traditionele grammatica. Sommige onderdelen daarvan, zoals het verschil tussen een uitbreidende en een beperkende bijzin, worden zeer aardig behandeld (b.v. p. 98).

Vaak is de uitleg echter zeer traditioneel en bepaald niet duidelijker dan de gangbare, waar de auteur zich in het beginjuist tegen afzet: de behandeling van het naamwoordelijk deel van het gezegde (p. 136 e.v.) is in dit opzicht veelzeggend. Geheel volgens de traditie staat de auteur zeer lang stil bij de bepaling van gesteldheid en nog langer bij de bijwoordelijke bepalingen (zie voor beide hoofdstuk 8).

3.2. De geschiedenis van de grammatica en de logica zijn ook een bron van inspiratie geweest. Enigszins Aristotelisch is de behandeling van het onderwerp in drie typen: logisch, psychologisch

[p. 522]

en grammatisch, waarmee resp. agens, topic en subject bedoeld worden (p. 49). VC onderscheidt ook naamwoorden (substantiva) en zegwoorden (adjectiva en verba). Het onderscheid wordt gemaakt (p. 45) op semantisch-logische basis: naamwoorden duiden slechts entiteiten aan en zegwoorden geven er b.v. een eigenschap van aan. Logisch gezien is deze zienswijze onhoudbaar; immers ook naamwoorden zijn in de logica predicaten, zij geven eveneens eigenschappen aan. Het substantief man geeft evenveel karakterisering als het adjectief mannelijk.

3.3. Ook het structuralisme komt om de hoek kijken, althans VC past een aantal formele trucs toe die daaraan doen denken. Op p. 116 moeten we naar het voorzetsel kijken om het onderwerp en het lijdend voorwerp af te grenzen van de andere voorwerpen (aangeduid met de verzamelnaam: voorzetselvoorwerp). Op p. 163 verwerpt hij deze en andere methodes, als hij stelt, dat men de leerlingen geen foefjes moet leren, zoals kijken of een voorzetsel ontbreekt. De leerling moet daarentegen ‘leren, niet het werkwoord houden, maar houden van of iets vasthouden (...); niet beminnen, maar iemand beminnen’. De leerling moet kennelijk rijen werkwoorden leren op school.

3.4. Uiteraard heeft ook de t.g.g. een grote invloed uitgeoefend, wat o.a. blijkt uit het veelvuldig gebruik van termen als diepte, verbale constituent, e.d. De uitleg is voor de beginner echter nogal summier: op p. 23 en 24 wordt de hele theorie in beginsel uitgelegd, op p. 99 worden optionele en verplichte transformaties behandeld, op p. 184 de adjectief-transformatie. Bomen worden soms gebruikt als boom, maar soms heb ik de indruk dat ze tevens als een soort schema voor typologieën moeten functioneren. Op p. 51 is de eerste herschrijfregel:

Z→soort ± zinsinhoud. De inhoud bestaat dangewoon uit onderwerp en gezegde, de soort kan zijn: mededeling, vraag en bevel. Nu kan men hier denken aan kwantoren, die in een hogere S zitten, maar het gewekte wantrouwen krijgt nieuw voedsel op p. 142, waar het begrip norm in de boom wordt opgenomen. Ook indien hier argumenten voor zijn, voor de leerlingen zijn beide gevallen zonder verdere uitleg zeer verwarrend; voor hen zal het verschil tussen een boom en een klassificatieschema niet duidelijk zijn.

Het begrip dieptestruktuur is op vele plaatsen (p. 119, 13 1) een soort toverbegrip, waarmee je allerlei problemen, die aan de ‘oppervlakte’ bestaan, kunt oplossen.

In het algemeen vind ik het bezwaarlijk om datgene waarin de t.g.g, zich fundamenteel van andere theorieën onderscheidt, namelijk explicietheid en exactheid, weg te moffelen in een brij van gedeeltelijk wel juiste semantische beschouwingen, die echter voor de niet ingewijde volstrekt willekeurig zijn en net zo goed anders hadden kunnen luiden. Een exacte theorie, met behulp waarvan taalkundig te argumenteren valt, verwordt zo tot een hocus-pocus-systeem waarmee je alles kunt beweren, want in de ‘diepte’ zal het wel kloppen.

4. Semantische beschouwingen.

Zoals uit het voorgaande reeds blijkt, besteedt VC veel aandacht aan de semantiek. Vaak zijn het semantische observaties van het soort dat je ook in traditionele grammatica's tegenkomt, zoals bij de indeling van de bijwoordelijke bepalingen. Andere onderscheidingen, zoals actitief, passisief en immutatief (p. 125 e.v.) doen t.g.g.-achtig aan.

Sommige semantische beschouwingen komen uiteen geheel andere hoek. Zo woidt er op p. 141 een onderscheid gemaakt tussen absoluut en normatief bij adjectiva. Normatieve adjectiva kennen comparativa, superlativa en omschrijvingen met te. B.v. kleiner, het kleinst, te klein. Volgens VC zijn vormen als leger, te vierkant e.d. daarentegen niet mogelijk. Zinnen als: - De zaal was bij de avondvoorstellingen nog leger dan bij de matinée.

Haar hoofd vind ik wat al te vierkant. zijn echter normaal Nederlands. VC maakt hier de Bloomfieldiaanse fout de betekenissen van woorden in onze taal gelijk te stellen met de omschrijvingen in de wetenschap (i.c. de wiskunde), waar ze iets mee te maken hebben.

5. De pragmailek.

VC belooft filosofische, psycho- en sociolinguistische observaties.

5.1. Filosofische observaties.

Om te beginnen wil ik opmerken, dat deze observaties schaars zijn, maar ze zijn er wel: op p. 63 e.v. staat de auteur - terecht nogal uitvoerig stil bij de begrippen abstract en concreet. Kant (p. 76 e.a.) en de Stoa (p. 130) worden er hier en daar met de haren bij gesleept. Zelfs theologische aspecten komen aan de orde: op p. 153 wordt de lezer de relatie uitgelegd tussen de 3 personen van de Drievuldigheid en de eerste, tweede en derde personen bij de persoonlijke voornaamwoorden. Geen Jezuïet heeft dit ooit bedacht.

5.2. Psycholinguistische observaties.

Behalve in noties zoals psychologisch onderwerp e.d. schittert de psycholinguistiek bij VC door afwezigheid.

5.3. Sociolinguistische observaties.

Iets veelvuldiger dan aan de relaties met wijsbe

[p. 523]

geerte en psychologie, wordt aandacht besteed aan de relatie met de maatschappelijke realiteit. Zo legt VC op p. 82-83 een relatie tussen het gebruik van soortnamen (man, neger, etc.) en discriminatie. Zelfs Hoefnagels wordt erin vermeld. Simplistisch en bepaald onjuist is de stelling op p. 52, dat autoritaire personen uitsluitend spreken in imperatieven. Was het maar waar, dan wist je wat eerder waai je aan toe bent. Zeer duister is de passage over onze vijf ‘zinnen’ (= zintuigen) en de taal (p. 66 e.v.).

6. Terminologie.

Zoals uit 2. reeds is gebleken, is een consequente hantering van terminologie niet VC's sterkste zijde. Twee voorbeelden:

a. In Hoofdstuk 6 wordt onder voorwerp verstaan: ‘alles in het gezegde wat geen zegwoord is’ (p. 112), terwijl eerder (p. 48) noggold: ‘voorwerp is alles wat in het grammatisch gezegde geen plaats of tijd aangeeft’. De bijw. bepalingen van plaats of tijd heten dus soms wel, soms geen voorwerp. Dat volgens de ‘definitie’ op p. 48 ook de werkwoordsvormen voorwerpen zijn, laat ik nog maar buiten beschouwing.

b. Naam betekent op p, 73 duidelijk substantief en niet eigennaam (het heeft immers altijd (!) een determinator), terwijl naam op p. 89 (opdracht 20) expliciet verwijst naar eigennamen.

7. Redeneertrant.

Ik zal volstaan met één voorbeeld, dat niet representatief is, want zo erg als op p. 78 maakt zelfs VC het verder niet. Het gaat daar over het generaliserend gebruik van substantiva. VC stelt: Niet-telbare namen komen uitsluitend als individualiserende NC's voor. Ze kunnen overigens wel generaliserend zijn, zoals de volgende zinnen laten zien:

1. Vrijheid is een heilige zaak.

(...)

De algemeenheid die met name de NC's in (1) uitstralen, hangt samen met.:

-	hun abstract karakter
-	hun niet-ielbaar karakter
-	hun onbepaaldheid
-	de zinsvorm waarin ze voorkomen (...)

Niet-telbare namen (vaak abstracta) zijn dus altijd individualiserend, behalve als ze generaliserend zijn, maar dat komt dan doordat ze niet-telbaar en abstract zijn! Onbepaaldheid is een paar pagina's eerder ook strijdig met generaliserendzijn. Wat er aan de zinsvorm van 1. voor generali- serends is, vermag ik niet in te zien. Tenzij ‘C & A is een goedkope zaak’ ook generaliserend zou zijn.

8. De stijl.

De stijl is soms gruwelijk (maar niet altijd). B.v.: Vergelijk maar - dat moet je dus dóen - voor een antwoord (en vóór het antwoord) de volgende zinnen met elkaar. (p. 63), of:

Maar wat ik hóór - en bij uitbreiding. denk -, kan ik (weer) (re)produceren, vastleggen in m'n geheugen oj op schrift. taal, (natuur- en cultuur) sprookje, (volks- en cultuur)lied, muziek. (p. 68).

Maar misschien is het teveel eer een bovenstaande passage uitsluitend op het conto van eenstilistisch gebrek te schrijven.

9. Didaktische aspecten.

Door de summieie uitleg van veel grammaticale begrippen (vooral die uit de generatieve hoek) is het boek erg moeilijk. De soms nogal complexe filosofische ‘beschouwingen’ maken dit er niet beter op. Deze uiteenzettingen en verwijzingen (Kant, de Stoa) sluiten ook allerminst aan bij het referentie-kader van een student aan de nieuwe lerarenopleiding. Redeneringen, stijl en de vaak onduidelijke vragen bevorderen de bruikbaarheid niet. De tips voor de latere praktijk, die op de achterflap worden beloofd, komen nauwelijks opdagen. Voor een boek, dat speciaal is geschreven voor de lerarenopleiding, lijkt mij dit een zeer ernstige omissie.

Het hele werk is (afgezien van sommige wel humoristische kronkelredeneringen) tamelijk saai, tot zelfs in de voorbeeldzinnen:

- Ik, kan die moeilijke som niet maken.

- Ik sla die vervelende jongen. (p. 187).

Enfin: Verward, moeilijk, saai en vrijwel zonder praktische wenken.

10. Slotbeoordeling.

In par. 1 heb ik drie aspecten van dit werk genoemd:

1. De lezer inzicht bijbrengen in zijn wereld. Dit doel zou bereikt moeten worden via:

2. een iniegratie van syntaxis, semantiek, sociolinguistiek, psycholinguistiek en wijsgerige aspecten. Ten slotte zouden

3. lijnen worden uitgezet naar de latere praktijk van lessen taalbeschouwing.

De met veel fanfare aangekondigde filosofie, psycho- en sociolinguistiek blijken in de praktijk niet veel meer in te houden dan een klein aantal nogal duistere, triviale of onjuiste kanttekeningen.

Het lijkt me de vraag of het inzicht in de wereld hierdoor erg vergroot zal worden. Misschien wel het inzicht in de hemel.

Het overgrote deel van het boek is syntaxis en semantiek, voornamelijk zeer traditioneel (ook de semantiek), met een licht t.g.g.-sausje overgoten. De lijnen, die naar de praktijk zouden worden uit-

[p. 524]

gezet, zijn gering in aantal en uiterst vaag.

Kortom: de ‘grammatica voor het onderwijs in het Nederlands en de moedertaal’ is voornamelijk een gewone ‘spraakkunst voor het Nederlands’, en niet eens een goeie. (GV)

Lexicon van de taalwetenschap

Najaar 1975 verschijnt bij uitgeverij Het Spectrum te Utrecht in de Aula-serie een Lexicon van de taalwetenschap, samengesteld door G.E. Booij, J.G. Kerstens en H.J. Verkuyl. Dit boek geeft een uitleg van de termen en begrippen die in de huidige linguistiek courant zijn. Het is dan ook bedoeld als een hulpmiddel bij het lezen van taalkundige literatuur. Bij vele lemma's vindt men literatuurverwijzingen. Omdat het Engels de voertal bij uitstek is in de huidige taalkunde, is achterin een lijst van equivalente Engelse termen opgenomen. (GEB)