Spektator. Jaargang 4

[p. 321]

De gehele aarde nu was één van taal en één van spraak (Gen. 11:1)^*
Camiel Hamans

Samenvatting

In dit artikel worden als introductie op het werk van Francis Lodwick (1619-1694) dat in een volgend deel aan de orde gesteld zal worden enige topics uit de 17e eeuwse belangstelling voor universele taal aangeroerd; hierbij komen met name verschijnselen aan bod die vergelijkbaar zijn met wat een lexicale decompositie genoemd wordt.

* Met dank aan mijn ‘lezers’: H. den Besten, A.J. Hanou, H.J. Verkuyl, A.L. Vos en W.W.F. Voskuilen.

Inleiding

Enige tijd geleden wees Uhlenbeck in een lezing¹ op het optimisme dat onder linguïsten ontstond n.a.v. Jakobsons ‘ontdekking’ van de distinctive features. Allerlei taalkundigen probeerden vergelijkbare analysen uit op lexicale entiteiten, in de hoop dat ze ook deze tot hun samenstellende kenmerken zouden kunnen ontleden.

Een aantal jaren na deze ontdekking waren Katz en Posta² al zo zeker van hun zaak dat ze meenden te kunnen stellen dat:

‘The meaning of a lexical item is not an undifferentiated whole. Rather, it is analyzable into atomic conceptual elements related to each other in certain ways’. Zij zijn niet de enige die er zo over denken. Het lijkt een geaccepteerd idee dat de betekenis van woorden teruggebracht kan worden tot kleinste eenheden, die ik voor het gemak maar even betekenisatomen noem. Deze betekenisatomen zijn, daar is men het over eens, universeel, d.w.z. niet gebonden aan een specifieke taal³.

Met een vereenvoudigd voorbeeld (ontleend aan Droste⁴) kan het hier uiteengezette verhelderd worden: de betekenis van het nederlandse woord meisje kan evenals die van het franse jeune fille teruggebracht worden tot een samenstel van universele atomen en wel: menselijk, vrouwelijk, jong.

Niet alleen de betekenissen maar ook de relaties tussen woorden kunnen tot combinaties van atomaire begrippen herleid worden. De zin De jongen doodt het meisje bijv. kan, nog altijd volgens het vereenvoudigde voorbeeld uit Drostes populaire ‘pamflet’, semantisch weergegeven worden als:

1 E.M. Uhlenbeck. Structurele Taalwetenschap In: F. Balk-Smit Duyzentkunst, J. Guépin e.a. Contoversen in de taal- en literatuurwetenschap. Wassenaar [1974]. p. 159 e.v.

2 J.J. Katz & P.M. Postal. An integrated theory of linguistic descriptions. Cambridge (Mass.) [1974]. p. 14

3 Vgl. J.J. Katz. The Philosophy of Language. New York [1966] p. 155 e.v. George Lakoff. Natural Logic and Lexical Decomposition In: Papers from the Sixth Regional Meeting, Chicago Linguistic Society. Chicago [ 1970] p. 352 e.v., Arnold Zwicky. Linguistics as chemistry: the substance theory of semantic primes In: A Festschrit for Morris Halle ed. Stenphen R. Anderson and Paul Kiparsky. New York etc. [1973] p. 476

4 Flip G. Droste. Het taaldier mens. Een pamflet Bilthoven [1974] p. 67-69

[p. 322]

De in deze boom gebruikte termen zijn, zoals gezegd, niet taalspecifiek.

Niet alleen taalkundigen denken dat ze de betekenis van woorden tot semantische ‘primes’ kunnen herleiden, ook psychologen houden een soortgelijke ontleding van concepten in samenstellende delen niet voor volstrekt onmogelijk⁵. Het concept vrouw zou men zich bijv. samengesteld kunnen denken uit twee niet verder te analyseren kenmerken menselijk en vrouwelijk. Deze facetten van het concept vrouw kunnen vervolgens gebruikt worden voor een classificatie van dit begrip te midden van alle andere. Samen met bijv. het begrip man - dat ook het samenstellende element menselijk bevat - kan het in de afdeling menselijk ondergebracht worden. Samen met het concept apin kan het in de categorie vrouwelijk ondergebracht worden. Stelt men zich nu een classificatieschema voor dat lijkt op de afstandsstabel uit een agenda dan vindt men op de kruising van menselijk en vrouwelijk niet een afstand maar het concept vrouw. Andere voorstellingsmogelijkheden zijn er natuurlijk ook, en zijn zelfs bij meer dan twee samenstellende delen onvermijdbaar. Men zou dan bijv. kunnen denken aan een indeling in families, subfamilies enz., zo ongeveer als Linnaeus' indeling van het plantenrijk.

Dit soort indelingen, hoe irreëel ze ook mogen lijken, is nagestreefd, o.a. met het oog op de voordelen die men er in het taalgebruik van zou kunnen hebben. Hierover gaat de rest van dit artikel.

5 Zie bijv. J.P. Guilford. The nature of human intelligence. London 1971 p. 230 e.v.

Universele taal

Alle woorden opgebouwd uit een universeel liefst eindig aantal betekenisatomen; de werkelijkheid om ons heen opgedeeld ineen geclassificeerd volgens een beperkt aantal kenmerken; de meer sceptisch ingestelden onder ons, klinkt dit als science fiction in de oren. Dat was het ook een tijd.

Descartes schreef op 20 november 1629 aan Mersenne⁶:

‘Il y a vn ordre dans la nature (...)selon lequel on peutcolloquer apres le Createur,les substances creées spirituelles, puis les corporelles (...) particuliérement les corporelles selon leur lieu (...) la terre & ses animaux, la mer & ses poissons: les plantes selon leur grandeur, celles qui seront égales entr'elles selon leurs verbes & autres accidens: faisant le mesure des metaux, mineraux (...) puis on viendra aux categories des accidens, ausquelles on réduira & mettra en leur vray lieu tout ce qui est au monde (...) Il reste donc de trouver aussi vn ordre dans les mots, qui responde à celuy des choses: le premier au premier & le second au second’.

Het indelen van de dingen wil wel lukken, lijkt het zo, het erbij zoeken van de woorden heeft wat meer voeten in de aarde behalve:

‘Si l'on pouuoit inuenter vne langue dont les dictions eussent leur signification naturelle’,

zoals Mersenne onder het hoofd A sçavoir si l'on peut inuenter la meilleure langue de toutes les possibles in zijn Harmonie Universelle (1636) zegt⁷. Zo'n taal, waarin de woorden zich op een natuurlijke wijze, fusei, verhouden tot de dingen, en die zodoende de beste van de mogelijke talen zou zijn, bestaat niet zegt Mersenne en daarom:

‘Mais puis que le son des paroles n'a pas vn tel rapport auec les choses naturelles, morales & supernaturelles, que leur seule prononciation nous puisse faire comprendre leur nature (...) il faut voir si l'art & l'resprit des hommes peut inuenter la meilleure langue de toutes les possibles;

6 O.a. uitgegeven in Descartes, OEuvres complètes ed. C. Adam & P. Tannery. Paris 1898, tome 1 p. 76. Geciteerd naar Vivian Salmon. Language-planning in Seventeenth-Century England; Its Context and Aims In: In Memory of J.R. Firth ed. by C.E. Bazell, J.C. Catford a.o. [London 1966] p. 390

7 Geciteerd naar Salmon o.c. p. 388

[p. 323]

ce quit ne peut arriuer si l'on ne suppose premierement que la meilleure langue est celle qui explique les notions de l'esprit le plus briefuement & le plus clairement’.

Er moet dus een taal uitgevonden worden, waarvan de woorden de natuurlijke aard en volgorde van de dingen weergeven. Over zo'n taal werd niet alleen door Mersenne gedacht, zoals blijkt uit de eerder genoemde brief van Descartes, waarin hij commentaar geeft op een hem door Mersenne gezonden, niet achterhaalde prospectus, over universele taal⁸:

‘Au reste, je trouve qu'on pourroit adjouter á cecy une invention, tant pour composer les mots primitifs de cette langue, que pour leurs caracteres, en sorte qu'elle pourroit estre enseignée en fort peu de tems, et ce par le moyen de l'ordre, c'est-á-dire, etablissant un ordre entre toutes les pensées qui peuvent entrer en l'Esprit humain, de mesme qu'il y en a un naturellement etabli entre les nombres; et comme on peut apprendre en un jour á nommer tous les nombres jusques á l'infini, et á les ecrire, en une langue inconnue, qui sont toutesfois une infinité de mots differens; qu'on pust faire le mesme de tous les autres mots necessaires pour exprimer toutes les autres choses qui tombent en l'esprit des hommes; si cela estoit trouvé,je ne doute point que cette (angue n'eust bien tost cours parmy le monde, car il y a force gens qui employeroient volontiers cinq ou six jours de tems pour se pouvoir faire entendre par tous les hommes. L'invention de cette langue depend de la vraye Philosophie; car il est impossible autrement de denombrer toutes les pensées des hommes, et de les mettre par ordre, ny seulement de les distinguer en sorte qu'elles soient claires et simples; qui est á mon advis le plus grand secret qu'on puisse avoir pour acquerir la bonne science; et si quelqu'un avoit bien expliqué quelles sont les idées simples qui sont en l'imagination des hommes, desquelles se compose tout ce qu'ils pensent et que cela fust receu par tout le monde, j'oserois esperer ensuite une langue universelle fort aisée á apprendre, á prononcer et á ecrire, et, ce qui est le principal, qui ayderoit au jugement, luy representant si distinctement toutes choses, qu'il luy seroit presque impossible de se tromper; au lieu que tout au rebours, les mots que nous avons n'ont quasi que des significations confuses, ausquelles l'esprit des hommes s'estant acoutumé de longue main, cela est cause qu'il n'entend presque rien parfaitement. Or je tiens que cette langue est possible, et qu'on peut trouver la Science de qui elle depend, par le moyen de laquelle les paysans pourroient mieux juger de la verité des choses, que ne font maintenant les philosophes’.

Ook Descartes heeft de zogewenste taal nog niet gevonden, zelfs de ware filosofie waarop deze zou moeten steunen blijkt nog niet aanwezig. Toch is hij optimistisch, evenals Leibniz⁹, die commentaar levert op deze passus bij Descartes:

‘Cependant quoyque cette langue depende de la vraye philosophie, elle ne depend pas de sa perfection. C'est-à-dire cette langue peut estre etablie, quoyque la philosophie ne soit pas parfaite: et à mesure que la science des hommes croistra, cette langue croistra aussi. En attendant elle sera d'un secours merveilleux et pour se servir de ce que nous sçavons, et pour voir ce qui nous manque, et pour inventer les moyens d'y arriver, mais sur tout pour exterminer les controverses dans les matieres qui dependent du raisonnement. Car alors raisonner et calculer sera la mème chose’.

Newton - een geleerde die wij op dit terrein niet direct verwachten - sprak eveneens over dit soort zaken en evenals de anderen in de verwachting dat het mogelijk zou zijn een taal te construeren die de aard van de dingen zou weergeven. Daar de aard van de dingen zowel in Zweden als in Zuid Afrika hetzelfde is moet een taal waarin de aard van de dingen juist wordt weergegeven een universele taal zijn. Newton heeft dan ook als zovele anderen¹⁰ rond 1661 zo'n taal proberen te ontwerpen; het begin van zijn eerst onlangs uitgegeven pogingen volgt hierna¹¹:

8 Geciteerd naar L. Couturat & L. Leau. Histoire de la langue universelle. Paris 1903 p. 12/13

9 Geciteerd naar Couturat & Leau o.c. p. 13

10 Vgl. Mario Pei. The story of language. Revised edition. London [1968], W.J.A. Manders. Vijf kunsttalen. Vergelijkend onderzoek naar de waarde van het Volapük, Esperanto, Ido, Occidental en Novial. Purmerend 1947. diss Utrecht, en vooral L. Couturat & L. Leau o.c. Daarnaast vindt men in P.E. Stojan. Bibliografio de Internacia Lingvo ellaboris kaj komentaris. Genève 1929 een 6000 tal voorstellen voor universele talen e.d. opgesomd.

11 Ralph W.V. Elliott. Isaac Newton's ‘Of An Universal Language’ In: The Modern Language Review LII (1957) p. 7. Zoals duidelijk zal zijn staat de y voor th in de komende citaten.

[p. 324]

Of An Universall Language.
The Dialects of each La[n]guage being soe divers & arbitrary A generall Language cannot bee so fitly deduced from them as from y^e natures of things themselves w^ch is y^e same to all Nations & by w^ch all La[n]guage was at y^e first composed
Now y^e frame of Beings is made up of severall substances (bodys & spirits) each of w^ch are in this or that state case or Condition.
And y^e use of Language is y^t one man may signify to another in w^t state any substance is, hath beene, shall bee, should bee, is wished to bee, is commaunded to bee &c These & such like considerations may bee an Introduction to y^e following rules.

Of The Names of things.
Gather in each Language an Alphabeticall Table of all substances(as of Angell, House, Man, I, thou, hee) or affections (as glorious thing, beautiful thing, loving thing, hot thing, my thing: this, that,) against w^ch set y^e word designed to signifie y^e same thing in y^e universall language.
Also gather an Alphabeticall table of y^e words of y^e universall language &c And let y^e same sorte of things begin w^th y^e same letter: As of instruments w^th s; Beasts w^th t; The soules passions wth b & c.
Which Table may bee much abbreviated by y^e following rules.
1. Let y^e Names of Substances end in (-o) & y^e names of abstracted natures or formes in (aso).
2. That y^e name of a thing signify y^e action producing it change the finall (-o) into (-ito).
3. That y^e name of a thing signify its most eminent & proppe action, or other form change y^e finall (-o) into (-azo).
4. By an agent name to signify y^e patient.
Soe y^t it will not bee necessary to put in y^e Table both concrete &...ct &c: as both good, goodness, man, manhood, beast, beastlinesse, house buildin...lowing. &c: Besides y^t y^e Language becomes hereby very comprehensive

W^ch table may bee much abbreviated by y^e following conjugations w^ch from y^e name of any thing imposeth names to things akin to it.

Ook geleerden als Bacon¹² en Comenius¹³ die beiden toch een naam te verliezen hadden waagden zich aan speculaties over algemene, universele talen die, minstens in het geval van Comenius, een fusei-relatie tot de dingen moest hebben. In wat Geissler de ‘pansofischen Frühschriften’ noemt - rond 1640 geschreven - stelt C. dat het einde der tijden nabij is, en dat de mensheid zich daarop moet voorbereiden, m.a.w. dat ze een ‘godsordening’ dient te scheppen ter voorbereiding op de terugkomst van Christus. Deze ordening nu wordt zeer tegengewerkt door de spraakverwarring - hierdoor namelijk is er slechts oorlog en wanorde. De wijsheid (=pansophia) wordt door dit alles belemmerd. Daarom moet getracht worden de belemmeringen uit de weg te ruimen. Hiertoe is het nodig dat men zich bezint op de samenhang der dingen. Een hulpmiddel hierbij is een volmaakte naamgeving die al de bestaande kennis over de dingen en hun samenhang weergeeft en waarbij een volledige overeenkomst tussen de woorden en de dingen bestaat. Deze volmaakte nomenclatuur is mogelijk, maar ligt niet binnen handbereik. God zal de mensheid zo'n taal uiteindelijk geven, maar voordat we zover zijn zullen we ons moeten behelpen met de bestaande talen, die immers geheiligd zijn door het Pinkstergebeuren. De resultaten van de genoemde bezinning moeten in deze talen uitgedrukt worden, zodat de grootste wijsheden op een heel simpele wijze gezegd kunnen worden. Het einddoel van dit streven is de mensheid de weg te wijzen van de diversiteit der kennis tot de samenhang van de dingen, en dus ook van de kennis daarover, in God¹⁴.

Het blijft niet alleen bij dit soort vage ideëen en niet uitgewerkte of afgemaakte plannen. In 1661 publiceert de schotse schoolmeester George Dalgarno te Londen

12 Over Bacon zie o.a. Otto Funke. Zum Weltsprachenproblem in England im 17. Jahrhundert. Heidelberg 1929. Anglistische Forschungen, Heft 69

13 Over Comenius zie o.m. Heinrich Geissler. Comenius und die Sprache. Heidelberg 1959. Pädagogische Forschungen 10. Benjamin DeMott. Comenius and the real character in England In: Publications of the Modern Language Association of America LXX (1955) p. 1068-1081. Idem. The sources and development of John Wilkins' philosophical language In: Journal of English and Germanic philology. LVII (1958) p. 1-13 en J.R. Knowlson. The ideal Language of Veiras, Foigny and Tyssot de Patot In: Journal of the history of ideas XXIV (1963) p. 269-278. Deze laatste auteurs beweren dat Comenius vanaf het midden der 17e eeuw een grote invloed heeft gehad op de ontwikkeling in Engeland van universele talen. Zij staan hierin lijnrecht t.o. bijv. Funke (o.c.), die Bacon en in tweede instantie Descartes als blijvende inspiratiebron ziet en bijv. Salmon (o.a. o.c.) die een veelheid aan factoren en invloeden, bijv. de ontwikkeling van de stenografie en de bekende ideeën van Mersenne voor verantwoordelijk houdt.

14 Geissler o.c. p. 133/4

[p. 325]

een werk o.d.t. Ars signorum; in 1668 publiceerde eveneens te Londen de secretaris van de Royal Society bisschop John Wilkins, die een zwager van Oliver Cromwell was, zijn An essay towards a real character, and a philosophical language. Beide spraakkunstenaren boden een systeem, dat niet, zoals Descartes en Comenius hoopten, de door God gegeven volgorde der dingen met de corresponderende namen weergaf, maar een kunstmatig classificatieschema volgens welk de vastgestelde samenhang uitgedrukt en beschreven werd. Dalgarno zegt over zijn indelen in een brief aan Pell van december 1657¹⁵:

‘we shall have a description of the thing witt the genus of it in the title which represents what classes of things it belongs to and the propertie of the thing expressed in the radical from which it comes this waye 1 derive all the members of the bodie diseases all the species of nature the young of living creatures diminutives, arts, aggegrata, of everie one of those I have great companies brought together where ever the nature of the thing will beare to be reduced to one of those heads’.

In concreto betekent dit het volgende¹⁶: de begrippenwereld is ingedeeld in genera, species end subspecies. De genera (bij het begin slechts 17 in getal) worden aangediend met een willekeurig gekozen letter, zoals bijv. de A voor Ens, Res, de I voor Ens completum, vel concretum en de T voor Accidens Rationale. De species worden aangeduid door een volgende letter - een vocaal; de subspecies door een afsluitende consonant. Bekijken we nu wat er nu allemaal onder de T - genus‘accidens rationale’ - kan vallen dan zien we als eerste het woord voor de genusaanduiding

I	Teis	Accidens	Rationale en vervolgens
II	species	Tas	Actus Intellectu primi
		Tиs	Ex primis orti
		Tes	Habitus Intellectuales
		Tis	Intellectus
		etc.	Expressio
III	subspecies	Tam	Ingenium
	van Tas	Tan	Conscientia
		Taf	Curiositas
		Tab	Apprehensio
		etc.

Zoals duidelijk is kan hier niet gesproken worden - en dat gebeurt dan ook niet door de auteur - van een natuurlijke benaming van begrippen en dingen. Wat hier door Dalgarno - Wilkins werkt op dezelfde manier, alleen hanteert hij 40 ipv. 17 klassen¹⁷ - gedaan wordt is niets anders dan het indelen à la Linnaeus van de wereld der dingen en begrippen en die door middel van technische woorden aanduiden en beschrijven. Dit systeem verschilt niet principieel van het decimale classificatie systeem¹⁸ - tegenwoordig UDC - dat de amerikaanse bibliothecaris Melvil Dewey (1851-1931) voor het indelen van boeken heeft opgezet. Hij deelde alle terreinen van wetenschap en menselijke activiteiten in een aantal hoofdcategorieën in. Aan deze rubrieken gaf hij een nummer - 4 is bijv. taal wetenschap -; elke rubriek verdeelde hij verder in onderrubrieken, die op hun beurt weer verdeeld zijn in afdelingen, etc. Voor mensen die het systeem kennen is het duidelijk dat no. 347.723 boeken over commanditaire vennootschappen geeft; dat het hier een onderdeel betreft van het lemma handelsverenigingen (347.72), dat op haar beurt

15 Geciteerd naar Vivian Salmon. The Evolution of Dalgarno's ‘Ars Signorum’ In: Studies in Language and Literature in Honour of Margaret Schlauch. Warszawa [1966] p. 356

16 Cf. Couturat & Leau o.c. p. 15 e.v. en Funke o.c. p. 9 e.v.

17 Cf. Couturat & Leau o.c. p. 19 e.v. en Funke o.c. p. 30 e.v. waar een voorbeeld van Wilkins'indelingswijze gegeven wordt:

I	Genus: De	Element
II	Differences:
	Deb	Fire
	Ded	Air
	Deg	Water
	Dep	Earth
	Det	Appearing Meteors
	Dec	Weather
III	Species van Fire:
	Debα	Flame
	Deba	Comet
	Debi	Lightning
	Debo	Beam

18 Zie Stojan o.c. no 571, e.v. over Dewey verder: G.J. van der Lek. Bibliografie. I le herz. dr. Amsterdam 1972 p. 89 e.v.

[p. 326]

een onderdeel is van het vak handelsrecht (347.7), dat weer deel uitmaakt van het privaatrecht (347) enz. Welke taal men ook spreekt in principe vindt men altijd de titels over een bepaald onderwerp, in welke taal dan ook gesteld, onder hetzelfde nummer. Zoiets stelden Dalgarno en Wilkins zich eveneens voor. Dezelfde gedachte geuit ter land, ter zee of in de lucht en op welk moment dan ook, werd altijd door hetzelfde woord aangegeven. Daarbij gaf het gebruikte woord direct en zonder verduisteringen de kennis over aard en plaats van het genoemde object weer. (Zie ook bijlage 1.).

Het is duidelijk dat dit soort opvattingen alleen houdbaar zijn als men, zoals de jonge Descartes en Comenius, gelooft in de ‘great chain of being’, een theorie waarin de schepping gezien wordt als een hierarchie van klassen, die onderling verbonden zijn¹⁹, of als men, om het enigszins overdreven te stellen, verwacht, zoals in de optimistische kringen van de Royal Society, dat binnen korte tijd alle vragen van de wetenschap door de nieuw ontdekte methodes zullen zijn opgelost.

Dit betekent niet dat men eerst in de 17e eeuw dacht dat alle menselijke kennis gesystematiseerd kan worden. Kabbalisten en Lullisten bijv. hadden dat idee al veel eerder. Het is hier niet de plaats om uitvoerig op hun gedachten in te gaan. Volstaan kan worden met te vermelden dat Lully (1232 tot ± 1316)²⁰, die enige invloed op de latere universele taalplanners gehad schijnt te hebben²¹, uitging van 54 basisbegrippen, waarvan weer andere afgeleid konden worden. Deze 54 waren gesystematiseerd in 6 groepen van 9. De eerste 9, waarop de schepping gebaseerd zou zijn, waren Bonitas, Magnitudo, Aeternitas seu Duratio, Potestas, Sapientia, Voluntas, Virtus, Veritas en Gloria. Aan deze concepten werd een letter uit het alfabet toegekend. De volgende kolom van 9 - de relatieve begrippen, bijv. Differentia, Contrarietas, Medium - kreeg eveneens dezelfde letters toebedeeld. Aan begrippen uit de vier andere kolommen - quaestiores, subiecta, virtutes en vitia - zijn op dezelfde wijze deze letters toegekend. Door nu op allerlei zeer ingenieuse manieren letters te combineren was het mogelijk veel meer begrippen te produceren:

‘The result was a kind of symbolic logic the terms of which were intended to denote the contents of the universe, and were even more obviously vieuwed as as encyclopedia when set out, alternatively, as as Arbor scientiae - the presentation of all knowledge in the form of a tree which Lully composed in 1295’²². (Zie afb. 1.)

Waaruit weer blijkt dat er zelden iets nieuws onder de zon is. Het is wel aardig om te zien wat voor een ideeën er in het verleden zoal niet bestaan hebben; veel aardiger wordt het als we weten waarom deze opgekomen zijn en bestaan hebben. Daarover nu.

19 Salmon o.c. (zie voetnoot 6) p. 382, cf. Arthur O. Lovejoy. The Great Chain of Being. Cambridge (Mass.) 1936

20 Zie o.m. Frances A. Yates. The art of Ramon Lull. An approach to it through Lull's Theory of the Elements In: Journal of the Warburg and Courtauld Institues XVII (1954) p. 115-173

21 Vivian Salmon. The works of Francis Lodwick. A study of his writings in the intellectual context of the seventeenth century. [London 1972] p. 118-121

22 Salmon o.c. (zie voetnoot 21) p. 119

Waarom een universele taal?

Elliott, de man die Newtons onuitgegeven fragmenten over universele taal uitgaf, zegt dat er twee principiële redenen zijn voor het ontstaan van de belangstelling voor een universele taal²³:

‘first, the decline of medieval Latin had deprived the world of scholarship ofa handy medium of international communication; and secondly, a growing awareness of the inadequacy of the vernacular languages for scientific discourse made philosophers and scientists increasingly enamoured of the ideal of a “universal character”, an international symbofism capable of being understood by members of all speech-communities. The “plain style” of scientific prose was not

23 Elliott o.c. p. 3

[p. 327]

Afb. 1 Uit R. Lully Arbor Scientie. Lyons 1515

[p. 328]

[p. 329]

[p. 330]

enough; men dreamt of a linguistic tool that was not only internationally interpretable, but could also serve as an instrument of philosophical inquiry and scientific discovery. Frequently parallels were drawn between such a “universal character” and mathematical symbols: “And truly”, wrote Robert Boyle in a letter to Samuel Hartlib ( 19 March 1647), “since our arithmetical characters are understood by all the nations of Europe, the same way, though every several people express that comprehension with its own particular language, I conceive no impossibility, that opposes the doing that in words, that we see already done in numbers”. Seth Ward expressed the same thought when he wrote, in 1654: “An Universall Character might easely be made wherein all Nations might communicate together, just as they do in numbers and in species”.’

Dit zijn niet de enige redenen lijkt me. Dalgarno's Ars signorum draagt als ondertitel²⁴:

‘vulgo Character Universalis et Lingua Philosophica, qua poterunt, homines diversissimorum Idiomatum, spatio duarum septimanarum, omnia Animi sua sensa (in Rebus Familiaribus) non minus intelligibiliter, sive scribendo, sive loquendo, mutuo communicare, quam Linguis propriis Vernaculis. Praeterea, hinc etiam poterunt Juvenes, Philosophiae Principia, et veram Logicae Praxin, citius et facilius multo imbibere, quam ex vulgaribus Philosophorum Scriptis’.

Niet alleen Dalgarno zelf geeft mogelijke toepassingsgebeiden voor zijn werk, ook Charles II liet vermelden dat hij het werk van nut achtte²⁴:

‘for facilitating the matter of the Communication and Intercourse between people of different Languages, and consequently a proper and effectual means for advancing all the parts of real and useful knowledge, civilizing barbarous Nations, Propagating the Gospel, and encreasing Traffique and Commerce’.

In een prospectus voor zijn werk van begin 1658²⁵ getiteld News to the whole World, of the discovery of an Universal Character, and a new Rational Language²⁶ zet Dalgarno, zoals in afb. 2 te zien is, redelijk uitvoerig zijn ideeën m.b.t. het door hem uitgevonden schrift- en taalsysteem uiteen.

In een volgende prospectus, van mei 1658 ondertekend door Richard Love²⁷, waarmee deze explicieter dan ooit te voren op steun voor Dalgarno's project aandrong (afb. 3), wordt eveneens materiaal over de mogelijke doelstellingen geboden.

Het is mogelijk nog pagina's door te gaan met het citeren van titels, voorwoorden, aanbevelingsbrieven, kritieken, correspondenties en wat dies meer zij. Uit ai dit materiaal kunnen doelstellingen gehaald worden voor universele talen; ik heb evenwel de indruk dat het geen nieuwe gezichtspunten meer toe zal voegen aan wat reeds gezegd is.

De redenen waarom een universele taal geconstrueerd is behoeven, zoals duidelijk zal zijn, niet hetzelfde te zijn als de doelstelling die de constructeur heeft. Toch moet er een verband zijn. Vermeldt de spraakkunstenaar dat hij de taal ontwikkeld heeft om de ware filosofie mogelijk te maken, dan is het niet licht voorstelbaar dat hij de oude, in omgangstaal bedreven en gestelde, filosofie toereikend vond. Vandaar dat de doelstellingen die we hierboven zagen als even zovele aanduidingen van mogelijke redenen beschouwd worden.

Er wordt in wat we tot nu toe gezien hebben gesproken over het nut dat zulke talen hebben voor de handel, missionering, communicatie van geleerden en anderen, het onderricht van doven, het verwerven van de ware kennis, het redeneren, het bedrijven van de enig juiste filosofie, het onderrichten van de logica, het oplossen van godsdienstige problemen en zo meer. Uit deze grote hoeveelheid redenen,

24 Geciteerd naar Funke o.c. p. 7

24 Geciteerd naar Funke o.c. p. 7

25 Zie Salmon o.c. (zie voetnoot 15) p. 356. Volgens R.C. Alston. A Bibliography of the English Language from the invention of printing to the year 1800. Volume seven. Logic, Philosophy, Epistemology, Universal Language z.p. 1967 stamt dit prospectus (bij hem no 285), dat in Oxford bij Leonard Lichfield uitgegeven is, uit 1657.

26 Slechts een exemplaar is bekend nl. BM MS Sloane 4377 (f 143r)

27 Volgens Alston o.c. 287a is dit prospectus eveneens uitgegeven bij Leonard Lichfield. Eveneens is slechts een exemplaar bekend MS Sloane 4377 (f 157r)

[p. 331]

[p. 332]

waarvan een aantal duidelijk om wetenschapspolitieke en commerciële redenen gegeven is - ook wat dat betreft dus niets nieuws -, zijn een paar hoofdargumenten te halen voor het ontstaan van universele talen. Het feit dat niet langer alleen geleerden met gelijken in het buitenland correspondeerden maar dat handel, oorlog, en kolonisatie veel algemenere communicatie-behoeften met zich mee brachten, is we! een van de belangrijkste. Verder is het onloochenbaar dat bij de constructeurs didactische motieven een rol speelden - bij de voordelen van hun systemen noemden de auteurs regelmatig de veronderstelde simpele memoriseerbaarheid. Ook de hoop dat een universele taal behulpzaam zou zijn, niet in het minst didaktisch gezien, bij het onderkennen van de ware aard der dingen, zodat onenigheid, twisten en oorlog n.a.v. bijv. interpretatieproblemen over de bijbel een eind zouden nemen, speelden o.a. bij Comenius en Wilkins mee. Met deze hoop zijn we alweer ongeveer bij Elliott's redenen terecht gekomen, waarvan ik de eerste overigens niet zo vreselijk sterk acht²⁸. Een opvallende reden naast de gegeven hoofdargumenten is die m.b.t. het onderwijs aan doven. Daarover zometeen, naast enige andere zaken, meer.

28 Zie over de rol van het Latijn in de geleerdenwereld bijv. Languages and Linguistic Working Papers nr. 3. Washington, Georgetown University Press, 1972 p. 1

De uitwerking

Bij verschillende doelstellingen horen in principe verschillende uitwerkingen, hoewel het niet uitgesloten is dat sommige doelstellingen compatibel zijn en daarom gezamenlijk binnen een systeem uitgewerkt kunnen worden.

Een paar opvallende universele systemen zal ik hier ter illustratie van de in de 17e eeuw levende gedachten kort aanduiden. Dit alles als voorbereiding op deel 2 van dit artikel waar de engels-nederlandse constructeur Lodwick aan bod komt. Heeft men de opzet een taal te construeren enkel en alleen voor internationale communicatieve doeleinden en is men tevreden met de mogelijkheid tot schriftelijke communicatie dan kan men volstaan met een systeem dat werkt met universele problemen, zoiets noemt men een pasigrafie. Het handigste lijkt zo'n symbolen taal als die een zo direct mogelijke afbeelding der dingen is, dan ontstaan er immers nauwelijks moeilijkheden bij het onderkennen van de betekenis der tekens. Niet voor niets dan ook dat men dacht aan systemen die leken op de chinese karakters en op de egyptische hiëroglyfen²⁹. Vooral via de ‘memoires’ van de missionaris Ricci, die jaren in China gewerkt had, in 1615 onder de titel De christiane expeditione apud Sinas verschenen, was men op de hoogte gekomen van het chinese systeem. Hij beweerde dat chinezen, die elkaars taal/dialect niet konden verstaan, met elkaar communiceerden via de geschreven taal. Verder stelde hij dat het in het chinees mogelijk was zaken die in de westerse taal een groot aantal woorden vereisten door een enkel woord uit te drukken. Dit zou de helderheid zeer bevorderen. In zijn eersteling over universele taal Mercury, or the secret and swift messenger (1641) liet Wilkins zich op deze punten nogal door Ricci leiden.

De Duitse Jezuiet Athanasius Kircher, die o.m. nog bekend is door zijn uitvinding en vreemdsoortig gebruik in godsdiensttwisten van de laterna magica, is de meest bekende taalplanner in egyptische en chinese zin. Hij beweerde o.a., niet gehinderd door al te veel kennis, dat de chinezen hun schrift hadden van gevluchte egyptische priesters.

Dit soort ideeën werd geen succes, het aantal symbolen bleek vreselijk groot te moeten zijn en ook de duidelijke relatie tussen de tekens en de dingen bleek noch

29 Salmon o.c. (zie voetnoot 21) p. 136/7

[p. 333]

in het chinees noch in het hiëroglyfensysteem te zijn wat men dacht dat het geweest was.

Wat er nu moest gebeuren was het uitdenken van een symboolschrift dat niet de beperkingen had van het karakterschrift en toch door iedereen in zijn eigen taal gelezen kon worden. Men dacht bijv. aan een soort steno, dat in Engeland in 1588 heruitgevonden was door Timothy Bright. Dalgarno's correspondentie maakt duidelijk dat hij in eerdere fasen van zijn werk het oog gericht had op zo'n soort ‘brachygraphie’. Een mogelijke uitwerking is gelegen in het terugbrengen van het aantal woorden door ze te ontleden in hun wortelwoorden, om vervolgens slechts symbolen vocr wortels en affixen aan te wijzen. Als het lukt natuurlijke symbolen te vinden dan is zelfs nauwelijks leerwerk vereist; dat zit er echter niet in. Een voorbeeld van zulk een systeem is Francis Lodwick's A common Writing. Where by two, although not understanding one the others Language, yet by the helpe thereof, may communicate their minds one to another (1647). Lodwick legt in zijn ‘To the reader’ het systeem, volgens welk hij werkt, als volgt uit:^29a

‘Courteous Reader, Thou hast here presented to thy view and censure, an Essay of a Common Writing, invented, that may be common to all languages, that is, that one skilled in the same, shall have no need, for what is written with this writing, to learne any other Language then his mother Tongue, which he already hath; although the writing were written by one, who understood not the readers Language, and writ the said writing according to his own Language. So that what is once written with this writing, will be legible and intelligible, in all Languages whatsoever, although the reader in any Language, understood but his owne Language, provided as before, he understood this manner of writing.
The reason hereof is, for that this writing hath no reference to letters, or their Conjunctious in words, according to the severall Languages, but, being rather a kind of hieroglyphical representation of words, by so many severall Characters, for each word a Character, and that not at Random, but as each word either Radical, or derivative, the Radical, have their radicall Characters, the derivatives beare the Character of the Radix of their descent, with some differentall addition, whereby they may be differenced, from other derivates, proceeding from the said Radix. The feasibility I shall illustrate by two familiar instances. The first is of the Arithmeticians, whose numericall characters are still the same, although described by those of differentall Languages, as the figure of five (5) is still alike described, whether written by a Dutchman, Englishman. Frenchman etc. the secound instance is of the Physitians, whose medicinall weights are alike characterised, wether in French, English, or Latin Authors. Thus much for the intent of the work’.

Gaat men verder en vindt men dat niet enkel schriftelijke communicatie mogelijk moet zijn, dan is het nodig, niet alleen een schriftsysteem te ontwerpen dat correspondeert met de wereld van de dingen en begrippen; een echte taal zal dan gebouwd moeten worden. Dit kan op allerlei manieren. Het simpelst is te veronderstellen dat zo'n taal er reeds is. Het hebreeuws is daar- o.a. door Dalgarno - regelmatig voor aangezien. Een van de meest opmerkelijke werkjes binnen deze opvatting is van de vlaming van Helmont³⁰. Van Helmont beweert³¹ dat het hebreeuws de goddelijke taal is ‘dat de God aller Goden, wanneer hy van den Hemel was nedergekomen, geen andere taal, dan de Hebreuwse gebruikt heeft’. Dat de andere talen het gevolg zijn van de Babylonische spraakverwarring en de ellende die daarop gevolgd is. Dat het hebreeuws alle wijsheid bevat, daar het immers de taal is waar de oorspronkelijke namen der dingen in zijn uitgedrukt.

‘(...) dat 'er geen andere taal, soo net met, de selvige over een komt, als dese; derhalven is 'er geen die waardig kan syn boven dese verheven te werden. En om dit te konnen toonen, soo heb-

29a Salmon o.c. (zie voetnoot 21) p. 167 e.v.

30 Franciscus Mercurius van Helmont. Een zeer korte Afbeelding van het Ware Natuurlijke Hebreuwse ABC welk tegelyk De Wyse vertoont, volgens welke die Doof geboren zijn, zodanig konnen onderwesen werden, dat sy niet allenig andere die spreken konnen, verstaan, maar selfs tot het gebruik van spreken komen. In 't ligt gegeven door den Baron-. t'Amsterdam. By Pieter Rotterdam, Boekverkooper op de Vygendam 1697(UBA 1380 F25). Dit werk is een vertaling van zijn uit 1667 stammend latijns werk.

31 Van Helmont o.c. Aan den Leser.

[p. 334]

ben wy bequamelyk by der hand een voorbeeld van onse eerste Vader Adam, die de namen van alle gedierten, die van God by heur gebracht wierden, heeft gegeven. Want hy vond doe buiten alle twyffel in sig d'innerlyke werktuigen des verstands en ook selfs d'aller enkelste bewegingen, door een sekere gesteltenisse des monds en geluids, en dat hy door een sekere articulatie ofte lediging seer net konde uitdrukken, want van des selfs volmaaktheid is nog een schaduw in de menschen na syn ellendige val overgebleven, door welkers hulpe sy de klanken, stemmen, en hare woorden, zynde de stand des ziels alleenig een weinig verandert, seer merkelyk veranderen, (...). Ik segge dat 'er alleen in ons een schaduwe overig is, om dat alle innerlyke saken ons soo niet bekend zijn, gelyk als Adam in die hoogste verheventheid van mede geschapenen wysheid kende, waar van ook wy eenige alleen en niet alle bewegingen des verstands door hare teikenen konnen uitdrukken. (...) soo volgt nu ook dat des selfs taal, die de Hebreuwse was, niet alleen de seer nauwkeurige natuur der beesten alleen, maar ook van alle wesentheden met syn eigen benaminge heeft uitgedrukt maar na het leven afgeschetst.’

In de Inhoud vermeldt hij bij hoofdstuk II.

‘De tweede t'Samen-spraak koomt tot de saak selfs nader, en in 't besonder handelende wat nauwkeurig van de wonderlyke eigenschap der Hebreuwse Taal, als
1. Dat des selfs letters niet anders dan Schilderyen syn, vertoonende verscheide bewegingen onser tong.
2. Waar uit volgt, dat de ware figuren van die letteren niet meer by de Joden in 't gebruik syn.
(...)
7. Op wat methode dit Alphabet of A.B.C. geschreven sy en geexpliceert.
(...)
9. Een vergelykinge deses Alphabets met d'overige Hebreuwse wysen van schryven, met byvoeging van een enkel onderzoek van de ware en regte letteren der Oude.’

In deze dialoog vermeldt hij herhaalde malen dat de hebreeuwse lettertekens tongstanden aangeven, dat ze m.a.w. articulatorische tekens zijn³². Hij is van mening dat het hebreeuws in de loop der tijd verbasterd is en dat het daarom tot zijn oorspronkelijke staat moet worden teruggebracht. Dat hij al redelijk op weg hiermee is wordt bewezen door zijn succes met het leren van hebreeuws aan een tot dan toe doofstomme³³. Van Helmont gaat er vanuit dat de hebreeuwse tekens zoals gezegd een weergave bieden van de tongstanden. Hij heeft nu een stomme muzikant voor een spiegel geplaatst, zegt hij, en hij heeft hem de tongstand die bij iedere letter hoort goed laten bekijken en oefenen; na enige weken had hij hem zover dat hij, als men hem langzaam en met open mond toesprak, antwoordde. Na nog weer een korte tijd was hij zover dat hij hebreeuws sprak. Wat de man daarmee moest of kon vermeldt hij niet.

Een ander die eveneens het hebreeuws als een oertaal zag was de duitser Wolfgang Ratke; hij stelde voor om na de moedertaal op school hebreeuws te geven. Het was immers de moeder van alle talen en dat betekende, dat als je eenmaal hebreeuws kende, het je weinig moeite zou kosten om ieder jaar een nieuwe taal te leren³⁴.

Gaat men niet uit van een oertaal die een natuurlijke relatie tot de dingen heeft dan zal men zelf een taal moeten maken. Dit kan zoals we al eerder gezien hebben door te zoeken naar een echte fusei-taal. Het kan ook zoals Dalgarno en Wilkins deden door een willekeurige taal te maken die in haar naamgeving dezelfde relaties vertoonde als de dingen in de werkelijkheid.

Bij zo'n taal rijzen natuurlijk ook tal van problemen m.b.t. de syntaxis en de fonologie/fonetiek. Aan syntaxis deden de taalplanners betrekkelijk weinig, daarom laat ik die buiten beschouwing. Over de klanklaag wil ik meer zeggen.

Als men een taal bedacht heeft, die overal ter wereld gesproken moet gaan

32 Van Helmont o.c. p. 8 & 13

33 Vgl. L.P.H. Eijkman. Geschiedkundig overzicht van de klankleer in Nederland In: De Nieuwe Taalgids XVII (1923) p. 283-293

34 Geissler o.c. p 33/34

[p. 335]

worden, dan zijn daarmee nog niet alle communicatiestoornissen uit de wereld. Een limburger die nederlands spreekt is vaak al moeilijk te verstaan; een spanjaard en een japanner die beiden engels spreken hebben zelden de zelfde uitspraak. Dit verschijnsel bedreigt nu ook de universele taal. De enige oplossing is een systeem te bieden, dat eenduidig aangeeft hoe bepaalde tekens uitgesproken moeten worden. Wilkins heeft in zijn Essay³⁵ twee van zulke systemen gegeven. Het eerste (afb. 4) is een soort steno-alfabet, dat uit een aantal lijnen en krommingen bestaat om de consonanten weer te geven en een aantal bolletjes en haken voor de klinkers. Komt de klinker voor de medeklinker dan staat het klinkerteken links, komt de klinker er na dan staat het teken rechts. Klanken die op elkaar lijken worden weergegeven met op elkaar lijkende symbolen. De klinkersymbolen geven verder hun relatie in articulatieplaats aan. Het andere alfabet geeft de natuurlijke aard van de letters en is als zodanig vergelijkbaar met van Helmonds systeem. Het bevat steeds een afbeelding van een individu dat een bepaalde spraakklank uit spreekt met daarbij het ideale letterteken; voor de / o / is dit teken o, voor de /b/>✕. Bij deze spraakklanken is m.a.w. de mondstand aangegeven. Wilkins kan coor deze systemen beschouwd worden als een voorganger van Alexander Melville Bell's uit de 60er jaren van de vorige eeuw stammende Visible Speech³⁶ Dat dit soort systemen geen volstrekte onmogelijkheid is, toont Martins opmerking over de van origine articulatorische schrijfwijze der consonanten van het koreaanse schrift³⁷.

We hebben tot nu toe gesproken over systemen die iets te maken hadden met internationale communicatie, dovenonderricht, en de inventarisatie van kennis omtrent de wereld om ons heen. De taal als didaktisch medium en als filosofisch werktuig an sich hebben we nog niet gezien. Over het eerste zeer kort. Dalgarno, Wilkins e.a. wijzen er herhaaldelijk op dat hun systemen door de grote regelmat in woordafleiding en grammatica zeer simpel te leren zijn. De winst op syntactisch niveau is evident, die op lexicaal niveau is meer dan twijfelachtig. Ieder die opgevoed is met een klassieke schoolopleiding weet hoe ingewikkeld het is op elkaar lijkend woorder te onthouden. Dit klemt te meer als woorden altijd slechts een teken en klank verschillen van andere. Dat mensen als Dalgarno en Wilkins zich echter wel degelijk door o.m. didactische motieven laten leiden is aangetoond door enerzijds DeMott³⁸ en anderzijds Salmon³⁹.

Iemand die de taal als filosofisch instrument wil hanteren is bijv. Leibniz. Hij heeft geen apart werk over universele taal geschreven, hij was er echter gedurende lange tijd mee bezig, het meest rond 1679. Hij vond de systemen van Dalgarno en Wilkins te veel gericht op de mogelijkheden tot internationale communicatie en te weinig op de filosofische aspecten. Hij wil een taal waarvan de woorden de definities der ideeën bevatten, en die in hun uitingsvorm direct de samenstelling en relaties van deze ideeën weergeven. Dit alles op algebraïsche wijze. Denken en redeneren zou dan rekenen worden. Hij stelt zich voor dat alle complexe gedachten combinaties zijn van enkelvoudige, zoals alle niet priemgetallen veelvouden zijn van priemgetallen. Het samenstellen en ontleden van complexe begrippen is in zijn visie overeenkomstig aan vermenigvuldigingen en delen. Enkelvoudige begrippen worden dan met priemgetallen aangeduid.

Mens zou op deze manier uitgedrukt kunnen worden, door 6, mits de samenstellende delen 3 en 2 denkend en dier zouden betekenen: 6 = 2×3, komt dus overeen met mens = dier × denkend. Deze getallen nu kunnen op een heel simpele manier in taal worden omgezet, doordat hij aan de cijfers lettertekens toekende. De 9 cijfers werden met de medeklinkers b c d f g h l m n aangegeven, de eenheden met a, de

35 J. Wilkins. An essay towards a real character and a philosophical language (...) London, Sa. Gellibrand, and John Martyn. Printer to the Royal Society, (1668.) p. 376 en 378

36 Cf. Stojan o.c. no 398 e.v.

37 Samuel E. Martin. Nonalphabetie Writing Systems: Some Obeservations In: Language by Ear and Eye. The Relationships between Speech and Reading ed. by James F. Kavanagh and Ignatius G. Mattingly [Cambridge (Mass) 1972]

38 Benjamin DeMott Science versus Mnemonics: Notes on John Ray and on Wilkins' Essay (...) In: ISIS IIL (1957) p. 3-12

39 Salmon o.c. (zie voetnoot 15) p. 368

[p. 336]

Afb. 4 Onder de kolommen is het onze vader in de tekens van dit alfabet weergegeven.

[p. 337]

tientallen mei e, de hondertallen met i enz. Na betekent m.a.w. 9, mefa 84;81374 is mubodilefa, faledibomu of bodifalemu. De volgorde van de lettergrepen is nml. vrij. Zo voorziet Leibniz in mogelijkheden voor poëzie en gezang.

Dit is het basisidee van zijn universele taal. Nu moet er nog een lexicon en grammatica aan toegevoegd worden. Voor dit vocabularium is het nodig alle ideeën van de menselijke geest te analyseren, zegt hij, en terug te brengen tot hun simpelste elementen. Daarna is het mogelijk een lijst priemideeën te maken, Voor de syntaxis wilde hij de grammatica's van de natuurlijke talen bestuderen om zodoende tot een inventarisatie te komen van de verschillende verbindingsmogelijkheden der ideeën. De zinvolle daarvan wilde hij gebruiken. Zoals te verwachten was bij zo'n enorme taakstelling, zijn beide werkzaamheden onvoltooid. Totdat zijn projecten voltooid zoucen zijn, waren er allerlei tussenstadia denkbaar. Een van deze wordt in De Arte Combinatoria (1666) gegeven⁴¹. In dit werk worden in Classe I een aantal begrippen aan cijfers gekoppeld:

1.	Punctum
2.	Spatium
3.	Intersitum
10.	Totum

In de volgende klassen treft men allerhande definities zoals deze in Classe III.

1. Intervallum est 2.3.10

Een interval is de totale ingesloten ruimte.

wordt vervolgd.

41 Couturat o.c. p. 554 e.v.

Bijlage I

In 1652 gaf de Rabelaisvertaler Sir Thomas Urquhart in Londen een werk uit: Ekskybalauron: or the discovery of a most exquisite jewel (...), waarin hij o.m. zijn ideeën over een universele taal ventileerde. Een jaar later publiceerde hij Logopandecteision or an Introduction to the Universal Language. Book I bevat de tekst van het een jaar eerder verschenen werk. Daar het begin van dit boek een duidelijke weergave is van zijn ideeën, die niet volstrekt afwijkend zijn van die van de andere taalconstructeurs, komt het hier als illustratief toetje⁴².

‘1. Words are the signes of things;it being to signifie that they were instituted at first, nor can they be, as such, directed to any other end, whether they be articulate or inarticulate.
2. All things are either real or rationall; and the real, either natural or artifical.
3. There ought to be a proportion betwixt the sign and thing signified; therefore should all things, whether real or rationall, have their proper words assigned unto them.
4. Man is called a Microcosme, because he may by his conceptions and words containe within him the representatives of what in the whole world is comprehended.
5. Seeing there is in nature such affinity “twixt words and things, as there ought to be in whatsoever is ordained for one another; that language is to be accounted most conform to nature, which with greatest variety expresseth all manner of things.
6. As all things of a single compleat being by Aristotle into ten classes were divided, so may the words whereby these things are to be signified be set apart in their several storehouses.
7. Arts, sciences, mechanick trades, notionall faculties, and whatever is excogitable by man, have their own method, by vertue whereof the learned of these latter times have orderly digested them: yet hath none hitherto considered of a mark whereby words of the same faculty, art,

42 Geciteerd naar Funke o.c. p. 49-51

[p. 338]

trade or science should be dignosced from those of another by the very sound of the word at the first hearing.
8. A tree will be known by its leaves, a stone by its grit, a flower by the smel, meats by the taste, musick by the ear, colours by the eye, the severall natures of things, with their properties and essential qualities, by the intellect; and accordingly as the things are in themselves diversified, the judicious and learned man, after he hath conceived them aright, sequestreth them in the several cels of his understanding, each in their definite and respective places.
9. But in matter of the words whereby those things are expressed, no language ever hitherto framed hath observed any order relating to the thing signified by them; for if the words be ranked in their alphabeticall series, the things represented by them will fall to be in severall predicaments; and if the things themselves be categorically classed, the word whereby they are made known will not be tyed to any alphabetical rule.
10. This is an imperfection incident to all the languages that ever yet have been know; by reason whereof, forraign tongues are said to be hard to learn, and when obtained, easily forgot.
11. The effigies of Jupiter in the likenesse of a bull, should be liker to that of Jo metamorphosed into a cow, then to the statue of Bucephalus, which was a horse; and the picture of Alcibiades ought to have more resemblance with that of Coriolanus, being both handsome men, then with the image of Thersites, who was of a deformed feature; just so should things semblable in nature be represented by words of a like composure; and as the true intelligible species do present unto our minds the similitude of things as they are in the object, even so ought the words expressive of our conceptions so to agree or vary in their contexture, as the things themselves which are conceived by them do in their natures”.’

[p. 340]

Rectificatie:

In het artikel van H.J. Verkuyl, ‘Een interpretatieve beschrijving van aspecten’, Spektator 4, 4 komt op blz. 227 een nogal storende fout voor. In tegenstelling tot wat in voetnoot 1 staat vermeld, is de auteur van mening dat de SVO- of SOV-volgorde voor de opbouw van de aspecten niet van belang is.