Spektator. Jaargang 3

[p. 413]

F.H. van Eemeren en R. Grootendorst
Object en doelstelling van taalbeheersing.

1. Inleiding

Hoewel Taalbeheersing al meer dan twintig jaar een universitair bestaan leidt, bestaat er naar onze mening duidelijk behoefte aan een omschrijving van de inhoud en de grenzen van het vak.^1. We schetsen in het kort de voorgeschiedenis.

Sinds 1950 wordt Taalbeheersing aan de Universiteit van Amsterdam gedoceerd. Tot januari 1973 was G. Stuiveling hoogleraar. Zijn colleges waren aanvankelijk bestemd voor alle belangstellende studenten, ongeacht hun studierichting. In 1958 werd Taalbeheersing onderdeel van de M.O.- opleiding aan het Instituut voor Neerlandistiek.

In de colleges kwamen vooral de vaardigheden spreken en schrijven aan de orde. Door het geven van praktische aanwijzingen werd geprobeerd de spreek- en schrijfvaardigheid van de studenten te vergroten. In 1969 werd, na de reorganisatie van het Instituut voor Neerlandistiek, het onderscheid tussen de M.O.- en de doctoraalopleiding opgeheven; na wijziging van het Academisch Statuut werd Taalbeheersing een verplicht onderdeel van de opleiding tot het kandidaatsexamen Nederlandse taal- en letterkunde. Het aantal colleges werd uitgebreid en de inhoud ervan enigszins gewijzigd.

Luisteren, lezen en discussiëren werden in het programma opgenomen. In werkgroepen werden pogingen ondernomen tot theorievorming. Zoals bij veel andere vakken te zelfder tijd werd meer aandacht besteed aan de vraag naar de relevantie van het vak. In het geval van Taalbeheersing met name aan de relevantie voor de onderwijspraktijk. Sinds 1969 ging een aantal studenten zich voorbereiden op het doctoraalexamen Taalbeheersing. Hun aantal nam voortdurend toe.

Het vak Taalbeheersing bestaat dus al drieëntwintig jaar, er wordt steeds meer belang aan toegekend, de belangstelling ervoor is gegroeid en lijkt nog te groeien. In de loop van deze ontwikkeling is er de laatste jaren een discussie ontstaan over de inhoud van het vak en de band met Neerlandistiek. Er zijn verschillende meningen over de externe doelstellingen bij de wetenschapsbeoefening, over de richting waarin het vak zich zou moeten ontwikkelen, over de doelstellingen van de opleiding en over planning en programmering. Om tot een verantwoorde discussie hierover te komen is

1. Dit artikel is gedeeltelijk gebaseerd op de resultaten van discussies die we in het studiejaar 1972-1973 met collega's en met studenten (met name in de werkgroep CTB 20) gevoerd hebben. Onder de docenten van de afdeling Taalbeheersing bestaat momenteel overeenstemming over de (in dit artikel geformuleerde) uitgangspunten ten aanzien van object en doelstelling van het vak. Voor de uitwerking daarvan in dit artikel zijn alleen wij verantwoordelijk.

[p. 414]

het gewenst dat er duidelijkheid bestaat over object en doelstelling van Taalbeheersing.^2. Doel van dit artikel is deze duidelijkheid te verschaffen.

Wij zullen proberen aan te geven dat Taalbeheersing een belangrijk probleemveld als object heeft en demonstreren dat het een vak is met een eigen doelstelling. De beoogde duidelijkheid is bereikt wanneer de lezer weet met welke problemen het vak zich bezighoudt, welke onderwerpen wel en welke niet onder de noemer ‘Taalbeheersing’ bestudeerd kunnen worden en wanneer hij zich een voorstelling kan maken van de manier waarop de problemen aangepakt kunnen worden.

We concentreren ons in dit artikel op het object van wetenschappelijk onderzoek van Taalbeheersing; wij formuleren geen doelstellingen voor de universitaire opleiding Taalbeheersing op pre-kandidaats- en postkandidaatsniveau.^3. Voorts gaan we niet in op de historische ontwikkeling van het vak en op het verband met (soortgelijke) binnen- en buitenlandse ontwikkelingen.

2. Een op 26 juni 1972 door de Faculteit der Letteren aan de Universiteit van Amsterdam ingestelde commissie kreeg ondermeer tot taak: ‘het formuleren van de doelstellingen van het vak Taalbeheersing’ (Commissie Taalbeheersing van de Faculteit der Letteren, z.j. (1973): 1). Doordat het rapport vrij beknopt en algemeen is, heeft het onzes inziens de noodzakelijke duidelijkheid niet geheel bereikt. Ons artikel sluit aan bij de kerngedachte van het rapport, maar werkt deze uitvoeriger uit.

3. Onze opvattingen over de doelstellingen van de universitaire opleiding Taalbeheersing worden vervat in Van Eemeren en Grootendorst, 1974.

2. Object en doelstelling

Heeft Taalbeheersing bestaansrecht? In deze paragraaf willen we duidelijk maken dat deze vraag bevestigend beantwoord moet worden. Uitgangspunt daarbij is dat het bestaansrecht van een vak in de eerste plaats afhangt van het object van ònderzoek en de doelstelling; welke literatuur gebruikt wordt of welke onderzoeksmethoden worden toegepast is daarbij van secundair belang. Er moet aan de volgende eisen voldaan zijn. Het gekozen probleemveld moet belangwekkend en belangrijk zijn, min of meer coherent, en niet met dezelfde doelstelling door een ander vak worden onderzocht. De problemen moeten bovendien in principe oplosbaar zijn.

Over welke problemen interessant en belangrijk zijn is verschil van mening mogelijk. En interessante en belangrijke problemen vormen samen niet noodzakelijk een coherent geheel. Een wetenschap kan zich alleen goed ontwikkelen als de vakgenoten het erover eens zijn welk coherent probleemveld het centrale onderzoeksobject vormt. Wij zullen in deze paragraaf het object van Taalbeheersing schetsen en onze keuze verantwoorden.

Of de problemen die Taalbeheersing wil oplossen in principe ook opgelost kunnen worden, is een vraag waarop wij in dit artikel niet ingaan. Wel proberen we de voor Taalbeheersing kenmerkende (deel)problemen nader te preciseren (zie paragraaf 3).

Spreken, schrijven, luisteren en lezen zijn activiteiten met behulp waarvan mensen elkaar op de hoogte kunnen stellen van hun kennis, hun opvat-

[p. 415]

tingen, hun emoties, hun wensen enzovoort. Soms lukt dit uitstekend, maar in veel gevallen ook slecht of in het geheel niet. De moeilijkheden die zich bij de informatie-overdracht kunnen voordoen, vormen het centrale probleem van Taalbeheersing.

Het is om meer dan een reden wenselijk dat iedereen in staat is door te spreken en te schrijven zo goed mogelijk informatie aan anderen te verstrekken en door te luisteren en te lezen zo goed mogelijk informatie van anderen te verwerken. Een belemmerde informatie-overdracht wordt in het algemeen als onprettig ervaren. Misverstand, ergernis, tijdverlies, verstoring van de sociale relatie kunnen er het gevolg van zijn.

Er zijn ook verstrekkender gevolgen mogelijk. Een goede informatie-overdracht is bijvoorbeeld een noodzakelijke (maar natuurlijk geen voldoende) voorwaarde voor het verantwoord realiseren van politieke doelstellingen. Door informatie-overdracht verwerven mensen kennis, die hen mondiger en daardoor meer weerbaar kan maken en een basis kan verschaffen aan hun oordeelsvorming. Als er storing optreedt in de overdracht, bemoeilijkt dat het verantwoord verwezenlijken van politieke doelstellingen.

Wij vinden de problemen van het overdragen van informatie interessant en belangrijk genoeg om centraal te staan in het Taalbeheersingsonderzoek. Dat wij ons bij het onderzoek naar spreken, schrijven, luisteren en lezen concentreren op de informatie-overdracht, betekent niet dat wij menen dat deze taalgebruiksactiviteiten geen andere functie zouden kunnen vervullen.

Onze keuze van de onderzoeksproblemen van Taalbeheersing sluit aan bij het onderwijs in de vaardigheden spreken, schrijven en lezen zoals dat al geruime tijd gegeven wordt. Want hoewel aanvankelijk de taalverzorging (is het taalgebruik verzorgd, zuiver en correct Nederlands?) de voornaamste plaats innam, werd vanaf het begin ook aandacht besteed aan de begrijpelijkheid van het gesprokene of het geschrevene voor de hoorders of de lezers, aan een goede opbouw van het betoog, de duidelijkheid van indeling en een juiste argumentatie. Kortom, aan zaken die voor een goede informatie-overdracht essentieel zijn.

Het onderwijs in de vaardigheden beperkte zich lange tijd tot het geven van aanwijzingen en adviezen en tot praktische oefeningen. Sinds 1969 werd in toenemende mate gezocht naar een manier om de praktische aanwijzingen theoretisch te verantwoorden. Bij dit streven sluiten wij ons aan. Onderzoek binnen Taalbeheersing is voor ons werken aan een theoretisch fundament voor de verbetering van informatie-overdracht door middel van spreken, schrijven, luisteren en lezen.

Voor dat theoretisch fundament is het in de eerste plaats nodig inzicht te krijgen in de processen en factoren die bij informatie-overdracht in het algemeen en in specifieke gevallen van invloed zijn. Daarnaast moet gespecificeerd worden welke situatie als wenselijk beschouwd wordt, want de

[p. 416]

gewenste situatie vormt het perspectief van waaruit informatie-overdracht geanalyseerd moet worden. Tenslotte moet onderzocht worden op welke manier de gewenste toestand bereikt kan worden.

Het object en de doelstelling van Taalbeheersing kunnen we nu als volgt formuleren. Het object is de verbale overdracht van informatie. Het doel dat Taalbeheersing bij het onderzoek nastreeft is tweeledig: ten eerste factoren te onderzoeken die van invloed zijn op de verbale overdracht van informatie en ten tweede methoden te ontwikkelen die leiden tot verbetering van de verbale overdracht van informatie. Bovenstaande omschrijving behoeft enige toelichting.

Wij zijn ons ervan bewust dat het gebruik van de term ‘informatie’ tot misverstand en verwarring kan leiden. Immers, er bestaan vele, onderling sterk verschillende definities van deze term, waarvan er geen enkele algemeen geaccepteerd is.^4. Wij zullen daarom zo precies mogelijk, zij het niet in de vorm van een exacte definitie maar door een informele omschrijving, proberen duidelijk te maken wat wij onder de term verstaan.

Wie informatie verstrekt gaat er vanuit dat hij de ontvanger iets nieuws vertelt; de ontvanger komt iets te weten dat hij daarvoor niet wist of waaraan hij op dat moment (even) niet dacht. Informatie ontvangen betekent nieuwe kennis verwerven of bestaande kennis actualiseren. We moeten nu specificeren wat dit voor kennis is. We doen dat met behulp van het volgende voorbeeld. Laura heeft honger en wil Hubert verzoeken het avondeten te gaan klaarmaken. Laura zegt tegen Hubert: ‘Wil je het eten klaarmaken?’ De kennis die Hubert nu moet bezitten, is in de eerste plaats dat Laura hem verzoekt iets te doen (en hem niet uitsluitend vraagt haar te informeren over zijn bereidheid om te gaan koken) en in de tweede plaats wat het verzoek inhoudt.

Informatie is in onze betekenis niet uitsluitend aanwezig in taaluitingen die gebruikt worden om feitelijke mededelingen te verstrekken (Het is vijf uur, Het stadion was uitverkocht), maar ook in uitingen waarin een oordeel wordt uitgesproken (Het is mooi weer, Wim is een aardige jongen), een verzoek wordt gedaan (Wil je aan het eten gaan beginnen?), een advies of een bevel wordt gegeven (Je kunt het beste een broodrooster bij de Hema kopen, Ga weg), een vraag wordt gesteld (Heb je al honger?).^5. De informatie die in al deze taal uitingen aanwezig is, heeft betrekking op de aard van de handeling die met de uiting verricht wordt (gaat het om een bewering, een advies, een vraag enzovoort?) en op de ‘inhoud’ van de uiting (wat wordt er beweerd, geadviseerd, gevraagd enzovoort?).

Natuurlijk is hiermee niet alle kennis beschreven die de ontvanger van informatie verwerft. Een luisteraar kan tijdens een telefoongesprek bijvoorbeeld ook horen of hij met een man of met een vrouw te doen heeft, met een volwassene of met een kind, met een Groninger of met een Brabander, met een spreker van de standaardtaal of met een spreker van een (ander)

4. Zie voor een overzicht van de verschillende definities van ‘informatie’ bijvoorbeeld Stappers (1966: 9-12) en Van Peursen, Bertels en Nauta (1968: 9-82)

5. Een mededeling is waarschijnlijk wel de meest voorkomende vorm waarin informatie wordt overgedragen.

[p. 417]

sociaal dialect (uit het laatste trekt hij veelal conclusies met betrekking tot de maatschappelijke positie van de spreker). Een voorwaarde om deze soort kennis te krijgen is vooral dat er gesproken wordt; wàt de spreker zegt is van minder belang. En dat laatste is nu juist voor de hiervoor beschreven kennis essentieel.

Een ander verschil tussen de twee soorten kennis is, dat de spreker bij de eerste soort (bijvoorbeeld: het gaat om een verzoek, de inhoud van het verzoek is ‘Maak het eten klaar’) de intentie heeft dat de hoorder door middel van de taaluiting deze kennis verwerft, en bij de tweede soort meestal niet. Met ‘informatie’ bedoelen wij uitsluitend de eerste soort kennis.

Ook de term ‘overdracht’ in de objectsomschrijving moet nader verklaard worden. Informatie-overdracht is het proces waardoor, als het slaagt, een hoorder de kennis verwerft waarvan een spreker wilde dat hij die zou verwerven.^6. In dat proces spelen zowel talige als niet-talige factoren een rol; ook is informatie-overdracht denkbaar die geheel non-verbaal verloopt. Het object van Taalbeheersing is uitsluitend de verbale overdracht van informatie.

Om te kunnen deelnemen aan het proces van verbale informatie-overdracht moeten mensen kunnen spreken en luisteren (en schrijven en lezen). Zij moeten de produktieve en receptieve vaardigheden bezitten die samenvattend kunnen worden aangeduid met de term ‘taalvaardigheid’. Men zou Taalbeheersing daarom ook wel ‘de studie van taalvaardigheid’ kunnen noemen, of ‘de studie van taalbeheersing’. Tegen beide benamingen hebben wij echter bezwaren.

De term ‘taalvaardigheid’ wordt doorgaans ook gebruikt om de vaardigheid in het ‘foutloos’ of ‘mooi’ formuleren aan te duiden. Taalverzorgings- en esthetische aspecten van taalgebruik zijn voor Taalbeheersing echter alleen interessant voor zover zij de informatie-overdracht beïnvloeden; zij vormen geen zelfstandig object van onderzoek. Het object van Taalbeheersing is beperkter dan de term ‘taalvaardigheid’ suggereert, en een ander dan de term ‘taalbeheersing’ in twee min of meer ingeburgerde betekenissen doet vermoeden.

In de ene betekenis is ‘taalbeheersing’ een synoniem van ‘taalverzorging’. Kernwoorden in de beschrijving van een taalgebruiker met een ‘onvoldoende’ taalbeheersing of taalverzorging zijn ‘gebrekkige taal’, ‘slordige stijl’, ‘taal- en stijlfouten’, ‘barbarismen’ en ‘taalzonden’. Dit gebruik van de term is al vrij oud.^7. Van recenter datum is de andere betekenis, die uit de linguïstiek afkomstig is. In deze betekenis verwijst ‘taalbeheersing’ naar de kennis die taalgebruikers in staat stelt uitingen te produceren en te verstaan ‘die zij waarschijnlijk nog niet eerder zijn tegengekomen en die mogelijk zelfs nog nooit zijn voogekomen en ook nooit weer zullen voorkomen’.^8.

De beperking tot talige factoren bij de studie van het object betekent

6. Stappers (1966: 18, 35-37) heeft bezwaar tegen het gebuik van de term ‘overdracht’ in combinatie met ‘informatie’. Ten dele hangt zijn bezwaar samen met zijn definitie van ‘informatie’ (die verschilt van onze omschrijving), ten dele met de betekenis van ‘overdracht’. Volgens Stappers is er bij ‘overdracht’ (of ‘transport’) altijd sprake van iemand die iets ‘kwijt raakt’ (p. 35) en iemand die iets ontvangt. In ons gebruik van de term verliest de spreker echter niets; wij hanteren de term in de betekenis van ‘oververtellen’ (Koenen en Endepols, 1956: 762).

7. Zie bijvoorbeeld het rapport van de ‘Commissie ter bestudering van de middelen tot verbetering van het onderwijs in het Nederlands (...)’ uit 1941 (8, 9).

8. Kraak en Klooster (1968: 62). In deze betekenis is ‘taalbeheersing’ de Nederlandse vertaling van het Engelse ‘competence’ (zie bijvoorbeeld Chomsky, 1965: 4, 8-10). De term wordt echter ook wel gebruikt als vertaling van ‘performance’ (bijvoorbeeld door Booij, 1972: 138, 139).

[p. 418]

meer dan het buiten beschouwing laten van de non- verbale factoren die tijdens het proces van informatie-overdracht een rol kunnen spelen. Taalbeheersing houdt zich eveneens niet bezig met de stadia die aan dit proces voorafgaan of er op volgen. Met deze stadia bedoelen we bijvoorbeeld het ontstaan van de wil tot het verstrekken of het verwerven van informatie, het verwerven van voor het informeren noodzakelijke kennis, de vorming van specifieke concepten en intenties en het nemen van beslissingen op grond van verworven informatie. Deze stadia kunnen ingedeeld worden in twee groepen, die grotendeels van psychische en sociale aard zijn: stadia die aan de informatie-overdracht voorafgaan en effecten ervan. De grenzen van de eigenlijke overdracht preciseren we verderop.

Het Taalbeheersingsonderzoek beperkt zich enerzijds tot de talige factoren van de informatie-verdracht en anderszijds tot de informatieve functie van taalgebruik. Het laatste betekent niet dat dit de enig mogelijke functie van taalgebruik is. In een gesprek, zelfs in een interview, zal het veelal niet alleen gaan om de overdracht van informatie. De deelnemers zullen er bijvoorbeeld in tot uiting laten komen dat zij goede vrienden zijn; zij bevestigen daarmee hun relatie. Het gesprek heeft dan behalve een informatieve ook een sociale functie.^9.

Aan de ene kant is informatie-overdracht zelden de enige functie van taalgebruik, aan de andere kant ontbreekt de informatieve functie bijna nooit geheel, ook niet in taalgebruik dat primair een andere functie heeft. Taalbeheersing maakt in eerste instantie studie van die gevallen waarin de overdracht van informatie duidelijk de voornaamste functie van het taalgebruik is. Als onderwerp van een onderzoek komt daarom eerder een discussie in aanmerking dan een praatje bij de koffie, eerder een lezing dan een gebed en eerder een hoofdredactioneel commentaar dan een liefdesbrief. Literaire teksten blijven om dezelfde reden binnen Taalbeheersing (voorlopig) buiten beschouwing. Deze beperking in het soort teksten is meer het gevolg van een praktische dan van een principiële keuze. De kans op zinvolle onderzoeksresultaten is waarschijnlijk het grootst wanneer de duidelijkste gevallen het eerst onderzocht worden.

Het tweede deel van de doelstelling van Taalbeheersing heeft betrekking op de verbetering van de verbale overdracht van informatie. Realisering van deze doelstelling vereist naast het aannemen dat verbetering mogelijk en didactisch te beheersen is, het schetsen van de situatie die als wenselijk wordt beschouwd. Vanuit welk perpectief bestudeert Taalbeheersing de verbale overdracht van informatie?

Taalbeheersing vraagt zich bij het onderzoek naar informatie-overdracht twee dingen af. In de eerste plaats: verwerkt de ontvanger van de informatie deze zò dat hij begrijpt wat de intentie was van de informatieverstrekker? En in de tweede plaats: accepteert hij de informatie (dat wil bijvoor-

9. Wij gaan hier niet verder in op de verschillende functies die taalgebruik kan hebben en op hun onderlinge relatie en hiërarchie. Zie hiervoor Hymes (1968: 99-138).

[p. 419]

beeld zeggen: neemt hij de meegedeelde feiten voor waar aan, accepteert hij het gegeven advies als een goed advies)? Als beide vragen bevestigend beantwoord kunnen worden, zou men het proces van informatie-overdracht vanuit het standpunt van de informatieverstrekker geslaagd kunnen noemen. Daarmee is echter niet noodzakelijk de voor Taalbeheersing gewenste toestand bereikt. Op de eisen die Taalbeheersing stelt in verband met het begrijpen en het accepteren van informatie, gaan we in paragraaf 4 in.

Er zijn wel vakken die zich met de studie van taalgebruik bezighouden (algemene en toegepaste taalwetenschap, taalfilosofie, psycho- en sociolinguïstiek bijvoorbeeld), in sommige van deze vakken wordt ook wel aandacht besteed aan de informatieve functie van taalgebruik, maar alleen Taalbeheersing stelt de informatie-overdracht bij de studie van taalgebruik centraal. Weer andere vakken (zoals communicatiewetenschap) beperken zich in het onderzoek naar het overdragen van informatie niet tot de verbale factoren die dit proces beïnvloeden. En geen van de genoemde vakken stelt zich ten doel de mogelijkheden tot verbetering van de verbale overdracht van informatie te onderzoeken. Alleen al door de objectskeuze, maar vooral door de combinatie daarvan met de doelstelling neemt Taalbeheersing (binnen de Faculteit der Letteren aan de Universiteit van Amsterdam) een unieke positie in.

Dat Taalbeheersing duidelijk een eigen gezicht heeft, wil niet zeggen dat sommige, voor Taalbeheersing kenmerkende problemen niet ook in andere vakken onderwerp van studie zouden kunnen zijn, of dat Taalbeheersing alle problemen zonder de hulp van andere disciplines zou kunnen oplossen. Overlappingen zijn in de wetenschap een normaal verschijnsel en interdisciplinaire samenwerking wordt algemeen beschouwd als een wenselijke vorm van wetenschapsbeoefening. Argumenten tegen het bestaansrecht van Taalbeheersing kunnen er in elk geval niet aan worden ontleend.

Doordat Taalbeheersing een jonge wetenschap is (pas sinds 1969 wordt op theoretisch niveau onderzoek verricht), is het beschikbare theoretische kader weinig ontwikkeld. Voor theorievorming zal Taalbeheersing voorlopig nog voornamelijk aangewezen zijn op de resultaten uit andere onderzoeksrichtingen. Soms zullen deze resultaten rechtstreeks benut kunnen worden, in de meeste gevallen zal de literatuur met de eigen doelstelling, die verschilt van het doel van het artikel of boek, gelezen en verwerkt moeten worden. Het laatste gebeurt in de praktijk reeds enige tijd met bijvoorbeeld taalfilosofische en sociolinguïstische studies en literatuur die afkomstig is uit de informele logica en de ‘new rhetoric’.

Dat Taalbeheersing een vak is met een interessant en belangrijk probleemveld, een eigen object en een eigen doelstelling, is nu naar onze mening voldoende aannemelijk gemaakt. In de volgende paragraaf illustreren

[p. 420]

we met behulp van voorbeelden hoe de Taalbeheersingsproblemen nader gepreciseerd kunnen worden.

3. Het probleemveld van Taalbeheersing

Hubert: Waar kan ik artisjokken kopen?
Wim: Ga maar naar de groenteman in de Staalstraat

We nemen aan dat deze dialoog voor de deelnemers primair een informatieve functie vervult. Vóór een spreker wat zegt, hebben zich bij hem al een aantal processen voltrokken. Zo zal Wim zich, alvorens hij zijn antwoord articuleert, afvragen of hij in staat is Huberts vraag te beantwoorden en of hij zal spreken of bijvoorbeeld wijzen. Waarschijnlijk hebben we hier te maken met een complex geheel van processen, waarvan de spreker zich meestal niet bewust is.

Taalbeheersing gaat uit van een spreker bij wie deze processen zich reeds voltrokken hebben en bij wie zich de intentie gevormd heeft informatie over te dragen door middel van een bepaalde ‘speech act’ met een bepaalde propositionele inhoud.^10. Wim heeft bijvoorbeeld de intentie Hubert te adviseren zijn artisjokken te kopen bij de groenteman in de Staalstraat. Met deze intentie articuleert hij de boodschapvorm ‘Ga maar naar de groenteman in de Staalstraat’. Hubert interpreteert deze boodschapsvorm.

Algemener geformuleerd, kunnen we het volgende basismodel van informatie-overdracht schetsen. Er zijn een spreker S en een hoorder H. S heeft de intentie H iets te zeggen (mee te delen, te adviseren, te bevelen, te verzoeken enzovoort). Hij voert deze intentie uit door middel van een taaluiting x. H interpreteert x: hij probeert achter de intentie van S te komen, dat wil zeggen te achterhalen welke ‘speech act’ S heeft uitgevoerd en wat de propositionele inhoud is van x.

In dit model wordt uitgegaan van een normale spreker en een normale hoorder in een normale gesprekssituatie. Deze spreker en hoorder hebben kennis van (min of meer dezelfde) taal en beschikken over de elementaire kennis van de buitentalige werkelijkheid die een conditio sine qua non is voor communicatie.^11. Ze hebben hun primaire taalverwerving voltooid en zijn niet gehandicapt door speciale afwijkingen of stoornissen, zoals doofheid of spraakstoornissen.^12. Wij nemen aan dat er tijdens het gesprek geen storingen plaatsvinden door bijgeluiden en dergelijke.

Het model beperkt zich tot het normale, maar is op de meest uiteenlopende situaties van toepassing. Of er nu sprake is van gesprekken thuis of op kantoor, van gesprekken tussen directeur en secretaresse, tussen

10. De hier gebruikte termen ontlenen wij aan Searle (1969).

11. In andere vakken, zoals (algemene) taalwetenschap, (analytische) taalfilosofie en (kennis)sociologie, wordt bestudeerd hoe deze kennis gestructureerd is en hoe deze tot stand komt.

12. Dit uitgangspunt wekt misschien verwondering. Binnen de afdeling Taalbeheersing is immers al jarenlang een logopedist werkzaam. Diens werkzaamheden spelen zich echter af op een praktisch-adviserend niveau. De logopedist geeft adviezen ten behoeve van de studenten en hun latere onderwijspraktijk. Deze werkzaamheden passen binnen de doelstellingen van het Instituut voor Neerlandistiek als onderwijsinstelling. In dit artikel gaat het echter om de doelstellingen van de onderzoeksrichting Taalbeheersing.

[p. 421]

tegenstanders of gelijkgezinden, het basismodel blijft hetzelfde. Zo is het model er ook op berekend dat S zijn informatie in principe zowel mondelinge als in schriftelijke vorm kan verstrekken. Hij kan zowel spreker als schrijver zijn, H kan zowel hoorder als lezer zijn. S en H kunnen beiden en onderling wisselend als spreker, hoorder, schrijver en lezer optreden. In meer algemene zin kunnen ze samen aangeduid worden als taalgebruikers.

In de voorbeelden die wij in dit artikel gebruiken, beperken wij ons in een tweetal opzichten. Wij doen dat vooral ter wille van de eenvoud. Ten eerste beperken wij ons tot mondeling taalverkeer. S is dus spreker en H hoorder. Hoewel deze beperking gemaakt is ter wille van de eenvoud, is de keuze voor mondeling taalverkeer toch niet geheel willekeurig. Mondeling taalverkeer is immers primair; schriftelijk taalverkeer secundair, of afgeleid van mondeling.^13. (Dit wil overigens niet zeggen dat het bestuderen van schriftelijke informatie-overdracht voor Taalbeheersing minder belangrijk zou zijn.) Ten tweede beperken we ons in onze voorbeelden om praktische redenen tot losse uitingen of ‘speech acts’. In werkelijkheid zal er meestal sprake zijn van het overdragen van informatie in grotere tekstgehelen of ‘speech events’. Onze beperking heeft het nadeel dat een aantal specifieke problemen van Taalbeheersing niet of moeilijker in beschouwing kan worden genomen.^14.

De centrale vraag die Taalbeheersing naar aanleiding van het geschetste model stelt, luidt: welke eisen moet men aan de talige boodschapsvorm stellen om de informatie-overdracht optimaal te laten verlopen?

We zouden kunnen denken aan de eis dat de boodschapsvorm een goede weergave moet zijn van het bij de spreker ‘aanwezige concept’.^15. De spreker moet zijn gedachten zó kunnen formuleren dat hij zegt wat hij bedoelt.^16. Taalbeheersing houdt zich echter niet met deze eis bezig. De eis heeft immers niet rechtstreeks betrekking op de eigenlijke overdracht: het proces van het formuleren van het ‘aanwezige concept’ speelt zich geheel af bij de spreker. Alleen hij kan beoordelen of zijn weergave een goede is. Als de spreker de weergave onbevredigend vindt, zal de hoorder dat lang niet altijd merken. Tenzij de spreker opmerkingen maakt als ‘Ik kan niet precies zeggen wat ik bedoel’ of ‘Ja, hoe moet ik dat nou zeggen?’ Hoewel Taalbeheersing zich niet met bovengenoemde eis bezighoudt, hebben wij deze toch genoemd. Als de spreker namelijk niet zegt wat hij bedoelt te zeggen, dan is het resultaat van de informatie-overdracht voor hem onbevredigend, ook al is de eigenlijke overdracht optimaal verlopen.

Wij gaan er, evenals een hoorder in een normale gesprekssituatie, vanuit dat de boodschapsvorm een goede weergave is van de bedoeling van de spreker en we beperken ons tot het proces van informatie-overdracht. Dit proces resulteert in een al dan niet begrijpen en een al dan niet accepteren van de intentie (dat wil zeggen van de ‘speech act’ en de propositionele inhoud) van de spreker

13. Alle natuurlijke talen zijn gelijkwaardig. Sommige beschikken reeds lang over het schrift, andere nog niet of pas kort. Natuurlijke talen zijn dus kennelijk primair afgestemd op communicatie via het geluid, terwijl het schriftelijk gebruik van taal daarvan afgeleid is. Vergelijk Dik en Kooij (1970: 16).

14. We gaan hier in paragraaf 4 op in.

15. Evenals Hartnack (1972) nemen wij aan dat een spreker over concepten moet beschikken om te kunnen spreken. Het gaat ons hier alleen om het in taal kunnen formuleren van een concept dat bij de spreker ‘aanwezig’ is. Hoe een dergelijk concept tot stand komt en welke rol taal(gebruik) daarbij speelt laten wij buiten beschouwing. De studie van conceptvorming en van de relatie tussen taal en denken vindt plaats in andere vakken (psychologie, psycholinguïstiek) en valt buiten het begied van Taalbeheersing.

16. In de taalwetenschap gaat men vrij algemeen uit van wat Searle ‘the principle of expressiblility’ noemt (1969: 19-21). Dit luidt kort samengevat: dat wat bedoeld kan worden, kan in principe ook in (elke) taal uitgedrukt worden. Ook wij erkennen dit. Het gaat ons ook niet zozeer om de restrictie ‘in principe’. Een natuurlijke taal is immers immanent productief: ‘elke natuurlijke taal bezit de ingebouwde mogelijkheid zich in allerlei opzichten uit te breiden en aan te passen aan de eisen die de communicatie stelt’ (Dik en Kooij, 1970: 12). Ons gaat het erom dat de taalwetenschap (in dit principe) de mogelijkheden van de taal centraal stelt en wij die van de taalgebruiker. De taalgebruiker is niet altijd (en onder alle omstandigheden) in staat de mogelijkheden die zijn taal hem in principe biedt voor zichzelf (waar het hier om gaat) en met het oog op anderen (waar het verderop over zal gaan) te benutten. Deze opvatting is, uitgewerkt, niet in strijd met de in de taalwetenschap gangbare opvattingen.

[p. 422]

door de hoorder. Waardoor begrijpt of accepteert de hoorder niet?

Dit kan het gevolg zijn van incidentele oorzaken, zoals irritatie of gebrek aan concentratie. De uiteindelijke oorzaak kan ook van dieper liggende psychische of sociale aard zijn. Andere wetenschappen kunnen daar soms het bewijs voor aandragen. Maar Taalbeheersing onderzoekt uitsluitend hoe kenmerken van de boodschapsvorm tot niet begrijpen of niet accepteren leiden.

Niet begrijpen of niet accepteren kan gevolgen hebben voor het verdere verloop van een gesprek. De hoorder zal vaak op de een of andere manier afwijzend reageren (bijvoorbeeld door te fronsen) en eventueel sancties treffen (bijvoorbeeld door het gesprek te beëindigen). Uit de reactie van de hoorder kan blijken of hij de informatie niet begrepen heeft dan wel niet accepteert. Als hij niet begrijpt zal hij de spreker om explicatie vragen (‘Wat betekent dat woord?’); er ontwikkelt zich een ‘explicerende dialoog’. Als hij niet accepteert zal hij problematiserende vragen stellen (‘Hoe weet je dat?’) of problematiserende opmerkingen maken (‘Dat lijkt mij onwaarschijnlijk’); er ontwikkelt zich een ‘problematiserende dialoog’.^17.

Taalbeheersing stelt de eis dat de boodschapsvorm begrijpelijk moet zijn. De spreker dient om aan deze eis te kunnen voldoen uit te gaan van de hoorder. Met andere woorden: de mogelijkheden van de hoorder vormen het criterium voor de begrijpelijkheidseisen in een concreet geval.^18. Ten aanzien van accepteren van informatie legt de hoorder (veelal onbewust) bepaalde (meestal impliciete)normen aan. Voor Taalbeheersing is het echter niet voldoende alleen van deze normen uit te gaan. Taalbeheersing stelt eigen normen met betrekking tot de kenmerken van de boodschapsvorm die tot al dan niet accepteren dienen te leiden. Hierop gaan wij in paragraaf 4 nader in.

Begrijpen en accepteren van een uiting staan niet volkomen los van elkaar. Niet precies begrijpen kan gemakkelijk tot niet accepteren leiden. In het algemeen kan men stellen dat de hoorder eerst begrepen moet hebben, of liever gezegd moet ménen begrepen te hebben, vóór hij aan al dan niet accepteren toekomt.

Om binnen begrijpen en accepteren een nadere differentiatie aan te kunnen brengen, maken we gebruik van het geschetste basismodel. Spreker S heeft de intentie hoorder H iets te zeggen (mee te delen, te adviseren, te bevelen, te verzoeken enzovoort). Hij voert deze intentie uit door middel van een taaluiting x. H probeert uit x de intentie van S te begrijpen en vormt zich er een oordeel over, dat leidt tot het al dan niet accepteren van de intentie. H kan op verschillende niveaus niet begrijpen en verschillende dingen niet accepteren.

Om de bedoelde differentiatie te illusteren maken we gebruik van het voorbeeld van Hubert die aan Wim vraagt waar hij artisjokken kan kopen. Om de illustratie niet onnodig gecontrueerd te doen zijn, brengen we in

17. De hier gebruikte termen zijn ontleend aan Wunderlich (1972: 23).

18. Vanuit de spreker bezien lijkt een dergelijke conclusie in de meeste gevallen het meest reëel. Het is echter absurd altijd alleen de spreker verantwoordelijk te stellen. Aan hem worden dan immers extreem hoge eisen gesteld. In sommige specifieke (bijvoorbeeld onderwijs-)situaties moet uitgegaan worden van een zekere mate van aansprakelijkheid van de hoorder (of lezer) voor het niet begrijpen. In het luister- en leesonderwijs wordt veelal vanuit dit uitgangspunt gewerkt.

[p. 423]

het voorbeeld af en toe een kleine wijziging aan. De vele combinaties van mogelijkheden tot niet begrijpen en/of niet accepteren bespreken we hier niet. In onze voorbeelden geeft de reactie van Hubert aan op welk niveau hij niet begrijpt of wat hij niet accepteert.

Ten aanzien van begrijpen onderscheiden we de volgende niveaus^19.:

1.	H begrijpt de ‘linguïstische betekenis’ van x niet. Hij kent bijvoorbeeld een bepaald woord of een bepaalde uitdrukking niet; of de zin is te lang of de zinsbouw te gecompliceerd (bijvoorbeeld door een groot aantal inbeddingen).
		Hubert:	Waar kan ik artisjokken kopen?
		Wim:	Ga maar naar de comestibles-zaak in de Leidsestraat.
		Hubert:	Comestibles, wat is dat?
2.	H begrijpt de in x vervatte boodschap, de propositionele inhoud niet. Hij begrijpt bijvoorbeeld bepaalde verwijzingen naar de werkelijkheid niet.
		Hubert:	Waar kan ik artisjokken kopen?
		Wim:	Ga maar naar de groenteman in het winkelcentrum.
		Hubert:	In welk winkelcentrum?
3.	H begrijpt de ‘illocutionary force’ van x niet, hij begrijpt niet hoe hij x moet opvatten. Hij begrijpt bijvoorbeeld niet of hem iets geadviseerd dan wel gevraagd wordt.
		Hubert:	Waar kan ik artisjokken kopen?
		Wim:	Waarom ga je niet naar de groenteman in de Staalstraat?
		Hubert:	Wat moet ik met dat antwoord, je moet geen vraag met een wedervraag beantwoorden.

Het onderscheid tussen de verschillende niveaus is een analytisch onderscheid. Sprekers en hoorders zal men deze differentiatie niet vaak in deze vorm horen maken. Of een hoorder op bijvoorbeeld niveau 1 dan wel 2 niet begrijpt. In de praktijk staan de niveaus immers niet volkomen los van elkaar. Verstoring op het ene niveau zal meestal leiden tot verstoring op een ander niveau of op beide andere niveaus. Zo zal het niet begrijpen van de ‘linguïstische betekenis’ het begrijpen van de propositionele inhoud en de ‘illocutionary force’ in de weg staan.

Ten aanzien van accepteren onderscheiden we de volgende mogelijkheden:

1.	H accepteert de formulering van x niet. Hij heeft bijvoorbeeld bezwaar tegen het gebruik van een bepaald woord of een bepaalde uitdrukking of tegen de gehele manier van zeggen.
		Hubert:	Waar kan ik artisjokken kopen?
		Wim:	Ga maar naar de comestibles-zaak in de Leidsestraat.
		Hubert:	O.K., maar kun je dat niet in gewoon Nederlands zeggen?

19. Strawson (1973: 47-49) onderscheidt ten aanzien van begrijpen evenals wij drie niveaus. Zij indeling lijkt op de onze. Van een verdere vergelijking zien wij hier af. Wel nemen wij de term ‘linguistic meaning’ van hem over. De term ‘illocutionary force’ ontlenen wij evenals Strawson aan Searle (1969).

[p. 424]

2.	H accepteert de boodschap, de propositionele inhoud van x niet. Hij beschikt bijvoorbeeld over kennis die maakt dat hij een bepaald advies geen goed advies vindt.
		Hubert:	Waar kan ik artisjokken kopen?
		Wim:	Ga maar naar de groenteman in de Staalstraat.
		Hubert:	Ach kom, in zo'n buurtwinkeltje verkopen ze toch geen artisjokken.
3.	H accepteert de ‘illocutionary force’ van x niet. Hij heeft er bijvoorbeeld bezwaar tegen dat een bepaalde spreker hem (in een bepaalde context en situatie) een advies geeft.
		Hubert:	In welke zaken worden artisjokken verkocht?
		Wim:	Ga maar naar de groenteman in de Staalstraat.
		Hubert:	Ik vroeg je een inlichting, geen advies: ik wil een lijstje maken van zaken die artisjokken verkopen.

Wij menen dat de gemaakte differentiaties voor ons relevant zijn.^20. Zij maken het mogelijk nader te preciseren waar Taalbeheersing zich mee bezighoudt. Hoe nauwkeuriger het probleemveld wordt afgebakend, hoe gemakkelijker het is tot een concrete en juiste probleemstelling te komen. Met welke problemen ten aanzien van begrijpen en accepteren houdt Taalbeheersing zich nu bezig?

Taalbeheersing onderzoekt in principe alle drie niveaus die we bij het begrijpen van informatie hebben onderscheiden. Dit gebeurt echter vanuit de vraag welke kenmerken van de talige boodschapsvorm, de formulering, van invloed zijn op het begrijpen. Er worden gevallen onderzocht waarin de ‘linguïstische betekenis’, de propositionele inhoud of de ‘illocotionary force’ niet begrepen wordt doordat de formulering niet duidelijk is. Wij denken hierbij aan onderzoek naar taalgebruikskenmerken als zinslengte, inbeddingen, woordkeus, tekstcompositie, presentatie van complexe inhouden enzovoort.

Ten aanzien van accepteren moeten de problemen die Taalbeheersing onderzoekt onderscheiden worden naar de tweeledige doelstelling van Taalbeheersing: enerzijds beschrijven (en verklaren), anderzijds verbeteren. Onderzoek naar de factoren die het al dan niet accepteren van de formulering, de propositionele inhoud of de ‘illocutionary force’ van een taaluiting door de hoorder beïnvloeden, betekent beschrijven van zijn normen hiervoor. Taalbeheersing onderzoekt alleen de factoren die betrekking hebben op de formulering (voorbeelden: onderzoek naar stijl, register, sociale dialecten) en van invloed kunnen zijn op het accepteren (of zelfs begrijpen) van de informatie. Andere wetenschappen (zoals sociale psychologie, sociologie, massacommunicatie) houden zich bezig met de andere factoren (sociale relaties, machtsverhoudingen, attitudes, processen van beïnvloeding inzovoort).^21. De normen van de hoorder, waarop deze beschrijvingen zich

20. Voor bijvoorbeeld Searle (1969) is het onderscheid tussen ‘illocutionary force’ en (linguïstische) betekenis niet relevant. Hij verbindt aan ‘the principle of expressibility’ de consequentie dat hij alleen studie hoeft te maken van gevallen waarin de ‘illocutionary force’ volledig wordt uitgedrukt. In die gevallen komt deze inderdaad tot uitdrukking in de formulering. Wij houden ons echter bezig met dagelijks taalgebruik, waarin de ‘force’ meestal niet volledig wordt uitgedrukt.

21. Een overzicht van onderzoek naar deze factoren is te vinden in: Drop e.a., 1972.

[p. 425]

richten, zijn niet noodzakelijk dezelfde als de normen die Taalbeheersing hanteert bij het verbeteren. Hierop gaan we in paragraaf 4 nader in.

4. Normen van Taalbeheersing

Het doel van Taalbeheersing is factoren te onderzoeken die van invloed zijn op de verbale overdracht van informatie en methoden te ontwikkelen die leiden tot verbetering van de informatie-overdracht. Om het tweede deel van de doelstelling te kunnen realiseren moet Taalbeheersing gebruik maken van de resultaten die het in het eerste deel van de doelstelling genoemde onderzoek oplevert. Verbeteren is het veranderen van een bestaande toestand in een gewenste. Behalve factoren onderzoeken moet Taalbeheersing ook de gewenste toestand omschrijven. Wat verstaat Taalbeheersing met betrekking tot informatie-overdracht onder ‘gewenste situatie’? Of: wanneer acht Taalbeheersing de informatie-overdracht optimaal? Welke normen worden daarbij gehanteerd?

Deze normen vallen niet geheel samen met de normen die taalgebruikers aanleggen. Een spreker zal de informatie-overdracht meestal ‘geslaagd’ noemen als de hoorder de informatie begrepen en geaccepteerd heeft. Hij is er zeker van dat de hoorder dat gedaan heeft, als hij bijvoorbeeld ‘Doe de deur dicht’ zegt en als de hoorder dan een handeling en wel de gewenste handeling verricht. Taalbeheersing sluit zich met betrekking tot begrijpen aan bij de spreker en noemt de informatie-overdracht in zo'n geval ‘optimaal’. Wat betreft accepteren is het door de spreker gewenste resultaat niet per se identiek aan het door Taalbeheersing gewenste. Taalbeheersing is niet zonder meer tevreden als er geaccepteerd wordt, maar stelt eigen eisen aan de gronden waarop geaccepteerd wordt.

De informatie-overdracht is voltooid als de hoorder de informatie van de spreker begrepen heeft. De eis die Taalbeheersing stelt is dat de talige boodschapsvorm zó duidelijk moet zijn, dat deze de hoorder in staat stelt om te begrijpen wat de spreker bedoelt. Als dat het geval is, verloopt de informatie-overdracht ‘optimaal’. Hoe de eis in een specifieke situatie geconcretiseerd moet worden, hangt voor een belangrijk deel af van de mogelijkheden van de hoorder. Om aan de eis die Taalbeheersing stelt te kunnen voldoen, moet de spreker daarom uitgaan van de hoorder. De mogelijkheden van de hoorder zijn bepalend voor de eisen die Taalbeheersing aan de spreker stelt.

Men zou de eis kunnen interpreteren als: de spreker moet zijn intentie altijd volledig en expliciet in zijn formulering uitdrukken. Dit is echter te simplistisch, want deze interpretatie houdt onvoldoende rekening met de wijze waarop begrijpen in de praktijk tot stand komt. Context en situatie

[p. 426]

maken een vrij vage formulering vaak toch duidelijk voor de hoorder. Het is dus niet noodzakelijk dat de spreker altijd volledig en expliciet formuleert.^22. Als hij dat wel zou doen, is het mogelijk dat hetgeen hij zegt onnatuurlijk klinkt en vermoeiend is om maar te luisteren. Zijn formulering kan daardoor op den duur zelfs een belemmering zijn voor (de wil tot) begrijpen. Taalbeheersing moet eerst onderzoeken hoe volledig en expliciet een spreker zich (in een bepaalde situatie) moet uitdrukken om voor een hoorder begrijpelijk te zijn, vóór de eis ten aanzien van het duidelijk formuleren een gedifferentieerde interpretatie kan krijgen.

Een spreker die een hoorder een bevel geeft, is normaal gesproken pas tevreden als de hoorder drie dingen accepteert: dàt de spreker hem een bevel geeft, de inhoud van het bevel en de wijze waarop de spreker het bevel formuleert. Bovendien wil de spreker dat de hoorder het bevel uitvoert. Taalbeheersing houdt zich met deze laatste wens van de spreker, het beoogde ‘perlocutionary effect’^23., in het geheel niet bezig. En ten aanzien van de andere eisen hanteert Taalbeheersing een andere norm dan de spreker om te beoordelen in hoeverre de informatie-overdracht optimaal is.

De beoordelingsnorm van de spreker is afgestemd op het gewenste effect, het succes; hij zal zijn formulering aan deze eis aanpassen. De norm van Taalbeheersing is niet gericht op het door de spreker gewenste effect. Welke normen bepalen de door Taalbeheersing ‘gewenste situatie’ en waaruit bestaat de bijdrage die Taalbeheersing aan het bereiken van de gewenste situatie kan leveren? Om deze vragen te kunnen beantwoorden geven we het volgende voorbeeld.

Laura:		Maak jij het eten eens klaar.
Hubert:	Voor jou ben ik nog altijd u.		(1)
	Nu al? Nee hoor.		(2)
	Commandeer je hond en blaf zelf.		(3)

Het niet accepteren van de informatie doordat, zoals in (1), de formulering niet geaccepteerd wordt, of, zoals in (3), doordat de ‘illocutionary force’ niet geaccepteerd wordt, is het resultaat van de toepassing van normen van de hoorder op het gebied van omgangsvormen en sociale verhoudingen. Taalbeheersing stelt geen normen voor wat op dit terrein het meest wenselijk is.

Of de propositionele inhoud van de uiting, bijvoorbeeld in (2), al dan niet terecht geaccepteerd wordt, is een vraag die Taalbeheersing evenmin kan beantwoorden. Immers, Taalbeheersing zou dan uitspraken moeten doen over de waarheid van beweringen, de juistheid van adviezen enzovoort. En deze beweringen en adviezen bestrijken in principe het gehele terrein van de werkelijkheid.

Toch richten de normen die Taalbeheersing voor het accepteren van

22. Dit blijkt bijvoorbeeld bij het begrijpen van de ‘illocutionary force’ van een taaluiting. Stel dat Laura tegen Wim zegt ‘Ik kom morgen’ en dat zelf als een goede en duidelijke uitdrukking van een belofte beschouwt (wat bijvoorbeeld het geval blijkt te zijn als zij later tegen Hubert zegt: ‘Ik moet naar Wim, ik heb het hem beloofd’). Hoewel de formulering deze ‘illocutionary force’ niet expliciet uitdrukt, is het toch waarschijnlijk dat Wim haar woorden juist interpreteert. In dat geval zal hij bijvoorbeeld tegen Hubert zeggen: ‘Laura heeft beloofd dat ze zou komen’. Context en situatie compenseren in dit voorbeeld de ‘onduidelijkheid’ van de formulering (ook Searle, 1969: 70, 71 gaat uit van deze rol van context en situatie). Bij de analyse van geschreven uitingen bestaat veelal de neiging om, als de ‘force’ niet expliciet is uitgedrukt, voor de meest ‘neutrale’ interpretatie te kiezen. Dat wil zeggen: de taaluiting ‘Ik kom morgen’ als een mededeling te interpreteren. Deze benadering is ‘juridisch’ te noemen, of ‘veilig’: de schrijver zou immers later altijd kunnen zeggen dat hij niets belóófd heeft. In de praktijk is ook hier de context mede bepalend voor de (juiste) interpretatie.

23. Zie Searle (1969: 25) en Austin (1962: 120).

[p. 427]

informatie stelt zich op het niveau van de propositionele inhoud. Dat dit niet aan het voorbeel gedemonstreerd kan worden komt doordan wij ons in onze voorbeelden consequent beperkt hebben tot losse (mondelinge) ‘speech acts’.

In een normale gesprekssituatie zal de hoorder als hij de propositionele inhoud van een taaluiting niet accepteert, dat tegen de spreker zeggen. De spreker zal dan de inhoud verantwoorden, dat wil zeggen argumenten aanvoeren. Als de hoorder daardoor niet overtuigd wordt, zal hij dat de spreker laten weten, bijvoorbeeld door tegenargumenten te geven.^24. In geschreven teksten kan de schrijver bij het beargumenteren van de juistheid, wenselijkheid enzovoort van de propositionele inhoud van de (centrale) uitingen, niet op de eventuele reacties van lezers wachten.

Losse ‘speech acts’ bevatten meestal geen argumenten ter ondersteuning van de propositionele inhoud: zij verwoorden een bewering, advies, vraag, bevel enzovoort, maar bevatten doorgaans geen verantwoording die de hoorder bedoelt te overtuigen.^25. Taalbeheersing kan zich daarom bij het ontwikkelen van normen voor het accepteren van de propositionele inhoud niet beperken tot het onderzoeken van losse ‘speech acts’, maar moet grotere tekstgehelen bestuderen. De beoordelingsnorm richt zich op de kwaliteit van de argumentatie die (al dan niet expliciet) in deze teksten aanwezig is.

Uitgangspunt bij dit onderzoek is, dat indien een spreker de propositionele inhoud van zijn taaluiting niet verantwoordt, de hoorder het recht heeft hem te verzoeken een verantwoording te geven. Taalbeheersing gaat uit van een ‘ideale spreeksituatie’ waarin sprekers en hoorders gelijkelijk het recht bezitten om ‘speech acts’ te kiezen en te gebruiken.^26. In werkelijkheid bestaat dit recht niet altijd: gevangenen mogen bijvoorbeeld soms geen vragen stellen aan hun bewakers.^27. Taalbeheersing bestudeert problemen van accepteren die ook als de taalgebruikers dit recht wel bezitten, blijven bestaan.

De Taalbeheersing stelt als norm voor accepteren de kwaliteit van de argumentatie. De gewenste toestand is die waarin een hoorder accepteert op grond van een goede argumentatie. De vraag voor Taalbeheersing is niet: ‘Is dit een goed advies?’, maar ‘Is het advies goed beargumenteerd?’ Hoe de normen voor een ‘goede’ argumentatie precies moet luiden, is op dit moment nog niet te zeggen. Het onderzoek naar de structuur van argumentatie in dagelijks taalgebruik^28. vormt een uitgangspunt bij het ontwikkelen van deze normen. Daarna moet onderzocht worden of er algemeen geldende normen opgesteld kunnen worden.

Er zijn zowel ten aanzien van begrijpen als van accepteren nog onvoldoende onderzoeksresultaten beschikbaar om de normen die als leidraad moeten dienen voor verbetering al expliciet te kunnen formuleren. Ook is de bestaande toestand nog onvoldoende geanalyseerd. Toch worden er in

24. Er ontwikkelt zich een ‘problematiserende dialoog’ (zie pagina 15).

25. Ook Hare maakt onderscheid tussen het proces van verwoorden en het proces van het overtuigen (1972: 13).

26. Habermas karakteriseert op vergelijkbare wijze ‘die ideale Sprechsituation’ (1971: 137): ‘Ideal nennen wir (...) eine Sprechsituation, in der die Kommunikation nicht nur nicht durch äuszere kontingente Einwirkungen, sondern auch nicht durch Zwänge behindert wird, die aus der Struktur der Kommunikation selbst sich ergeben. (...). Ich möchte nun nachweisen, dasz die Kommunikationsstruktur selber dann und nur dann keine Zwänge produziert, wenn für alle möglichen Beteiligten eine symmetrische Verteilung der Chancen, Sprechakte zu wählen und auszuüben, gegeben ist.’

27. Dit recht bestaat in het algemeen niet in ‘total institutions’. Zie hierover bijvoorbeeld Tervoort e.a. (1972: 119, 120).

28. Zie hierover bijvoorbeeld Perelman and Olbrechts-Tyteca (1969) en Toulmin (1969).

[p. 428]

de praktijk al pogingen tot verbetering ondernomen, met name in het (moedertaal) onderwijs. Deze pogingen steunen voornamelijk op intuïties en leiden soms tot de gewenste resultaten. De intuïties moeten zoveel mogelijk geëxpliciteerd worden en zij moeten op hun juistheid worden onderzocht.

5. Slot

Wij stelden ons ten doel in dit artikel de inhoud en de grenzen van het vak Taalbeheersing te verduidelijken. Daartoe omschreven wij het object en de doelstelling. Wij gaven aan op welk probleemveld Taalbeheersing zich richt, met welke uitgangspunten en beperkingen en met welke normen. Of hiermee de boogde duidelijkheid is bereikt, moet de lezer beoordelen.

Wij hebben niet de illusie dat dit artikel alle problemen oplost. Wij hebben slechts gesproken over het object en de doelstellingen van wetenschappelijk onderzoek. Op verschillen van inzicht over de aanpak daarbij zijn wij niet ingegaan. Wij hebben ons niet beziggehouden met de doelstellingen van een universitaire opleiding Taalbeheersing.

Onderzoeks- en onderwijsdoelen zijn echter niet geheel te scheiden. De problemen waar Taalbeheersing zich op richt zijn van speciaal belang voor het (moedertaal)onderwijs. De Commissie Taalbeheersing van de Faculteit der Letteren aan de Universiteit van Amsterdam, die een algemene omschrijving van Taalbeheersing geeft (waar onze meer specifieke omschrijving binnen valt), is zelfs van oordeel dat de algemene problematiek van het vak Taalbeheersing die van het moedertaalonderwijs is (z.j. (1973): 2). De doelstellingen van Taalbeheersing verdienen daarom aandacht in een opleiding tot leraar Nederlands en dienen hun neerslag te vinden in de onderwijsprogramma's.

De speciale relatie van Taalbeheersing met de onderwijspraktijk betekent niet dat Taalbeheersing de vakdidaktiek van Neerlandistiek is. Uit ons artikel moet blijken dat Taalbeheersing zich niet met specifiek vakdidactische problemen bezighoudt. En dat binnen Neerlandistiek ook andere problemen die relevant zijn voor de onderwijspraktijk worden bestudeerd dan de door ons genoemde, is duidelijk.

Wat betekent deze relatie in de praktijk dan wel? In de eerste plaats dat de onderzoeksresultaten van Taalbeheersing van belang (kunnen) zijn voor het onderwijs. Cursussen dienen te steunen op een theoretisch fundament. Realisering van de doelstellingen van Taalbeheering betekent (een deel van) dit fundament verschaffen. In de tweede plaats betekent deze relatie dat de externe doelstellingen bij de beoefening van het vak direct gericht

[p. 429]

kunnen zijn op een bestaande praktijk en dat bezinning op deze doelstellingen van wezenlijk belang is. In de derde plaats dat studenten ook praktisch voorbereid moeten worden op hun latere onderwijspraktijk. Dit kan echter alleen in samenwerking met een deskundige, zoals een vakdidacticus of een pedagoog. Bij deze voorbereiding moet immers aangegeven worden wanneer bijvoorbeeld een bepaalde methode geïntroduceerd kan worden (voor welke leeftijdsgroep, voor welk schooltype enzovoort) en op welke wijze deze het best kan worden aangeboden (met behulp van schoolboeken of via video, met of zonder plaatjes enzovoort).

Amsterdam, 25 sept. 1973

[p. 431]

Bibliografie

Austin, J.L. 1971, How to do things with words. London etc. First published 1962.

Booij, G.E. 1972, ‘C.F.P. Stutterheim. Taalbeschouwing en taalbeheersing’. In: Spektator. Jrg. 1, nr. 3, p. 137-141.

Chomsky, Noam 1965, Aspects of the theory of syntax. Cambridge, Massachusetts.

Commissie Taalbeheersing van de Faculteit der Letteren (1973) Rapport van de Commissie Taalbeheersing van de Faculteit der Letteren. Amsterdam. Ongepubliceerd.

Commissie ter bestudering van de middelen tot verbetering van het onderwijs in het nederlands aan scholen voor middelbaar en voorbereidend hoger onderwijs 1941, Het onderwijs in de Nederlandse taal- en letterkunde op de middelbare school. 's Gravenhage.

Dik, S.C. en J.G. Kooij 1970, Beginselen van de algemene taalwetenschap. Utrecht enz. Aula-boeken 448.

[p. 432]

Drop, W., J. Kuitenbrouwer e.a. 1972, Over overtuigen. een oriëntatie in de persuasieve communicatie. Groningen.

Eemeren, F.H. van en R. Grootendorst, De doelstellingen van de universitaire opleiding Taalbeheersing. Verschijnt in 1974 als Interne publikatie van het Instituut voor Neerlandistiek Afdeling Taalbeheersing, Universiteit van Amsterdam.

Habermas, Jürgen 1971, ‘Vorbereitende Bemerkungen zu einer Theorie der kommunikativen Kompetenz’. In: Jürgen Habermas und Niklas Luhmann, Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie. Was leistet die Systemforschung? Frankfurt am Main. S. 101-141.

Hare, R.M. 1964, The language of morals. London etc. First published 1952.

Hartnack, Justus 1972, Language and philosophy. The Hague etc.

Hymes, Dell H. 1968, ‘The ethnography of speaking’. In: Joshua A. Fishman (ed.), Readings in the sociology of language. The Hague etc., p. 99-138.

Koenen, M.J. en J. Endepols 1956 Verklarend handwoordenboek der Nederlandse taal. 24e dr. Uitgeg. door H.L. Bezoen en J. Naarding. Groningen enz.

Kraak, A en W.G. Klooster 1968, Syntaxis. Culemborg enz.

Perelman, Ch. and L. Olbrechts-Tyteca 1969, The New Rhetoric. A treatise on argumentation. London. Oorspronkelijke titel: La nouvelle rhétorique: Traité de l'argumentation, 1958.

Peursen, C.A. van, C.P. Bertels, D. Nauta 1968, Informatie. Een interdisciplinaire studie. Utrecht enz. Aula-boeken 356.

Searle, John R. 1969, Speech acts. An essay in the philosophy of language. Cambridge.

Stappers, J.G. 1966, Publicistiek en communicatiemodellen. Nijmegen. Diss.

Strawson, P.F. 1973, ‘Austin and Locutionary Meaning’. In: Isaiah Berlin a.o., Essays on J.L. Austin, Oxford, p. 46-68.

Tervoort, Bernard Th., A.J.M. van der Geest, e.a. 1972, Psycholinguïstiek. Utrecht enz. Aula-boeken 481.

Toulmin, Stephen Edelston 1964, The uses of argument. Cambridge. First published 1958.

Wunderlich, Dieter 1972, ‘Zur Konventionalität von Sprechhandlungen’. In: Dieter Wunderlich (Hrsg.), Linguistische Pragmatik, Frankfurt am Main, S. 11-58.