Spektator. Jaargang 3

[p. 232]

Notities

Herman Pleij: Mariken van Nieumeghen en de doperij

Christiaan Munters, een Limburgs dorpspastoor uit de eerste helft van de 16de eeuw, tekent in zijn dagboek onder het jaar 1535 het volgende verhaal op (Grauwels ed. 1972, 26-7):

‘Item op deesen tyt ginck een vrouw op eenen avont haer boetscap doen te Tricht ende haer ontmooden een manspersoen, dese seede haer dat sy met hem ginck, hy soude haer wael leeren lesen, sy en cost a noch b, sy ginck met hem, doen sy in syn huys was, ginck hy haer leeren ende sy cost alle dinck eer sy van daer ginck ende wael lesen, ende sy droech met haer luthers boecken, ende doen sy thuys quaem, vraechde haer man waer dat sy soe langhe hed gewest, doen seede sy, ich heb seyndt leeren lesen ende can alle dinck, haer man ginck by den pastoer ende seede hem alle dinck ende dat hy synder huyssvrouw woude onderwysen ende dese lutherye soude laeten vaeren, ende dat sy haer bichten soude, den pastoer onderwees haer ende sy seede, sy woude haer gern bichten, haer gebicht hebbende ende geabsolveert synde, soe en cost sy nyet een letter meer.
Sy hadden te Tricht in hon kelders staen troech ende cuypen vol waeters daer sy dy luyden in doepden, ende als sy hon herdoepten soe deden sy III droppen onder hon tonghe ende een op hon hoeft, ende dan moesten sy eeten dry vrydaeghen vleesch, dan costen sy alle dinck, soe sy seeden ende sy gaeven hon naemen, vliegennet, stuver, blanck, sy en wouden hon eegenen kersten naem gheven. Sy seeden sy en hedden eegene profyt vanden apostelen oft van den sáncten, mer by tgelt creghen sy proffyt.’

Even verder volgt nog zo'n verhaal, nu over een man die door een ‘luther’ in ruil voor kennis van zijn geloof wordt afgeholpen (id., 27-8). Overeenkomsten met het kontrakt tussen Mariken en Moenen in de Mariken van Nieumeghen zijn direkt aan te wijzen: 1) In beide teksten is sprake van een vrouw die boodschappen gaat doen in de grote stad en onderweg aangesproken worden door een mannelijk persoon. 2) Zowel Moenen als de hier genoemde man zijn in verband gebracht en te brengen met half-intellektuele ‘varende luyden’ of vagebonderende ketterse propagandisten (Bax 1937, 13; Bax 1944; Wolthuis 1952, 12, (131-2). 3) In beide gevallen is de belofte van kennis aanleiding tot het kontrakt. De dorst naar kennis staat de gehele middeleeuwen door in kwade reuk, want deze voerde regelrecht naar de moeder der zonden, hovaardij. Hierdoor immers waren Adam en Eva uit het paradijs verdreven, en hierdoor was Lucifer ten val gekomen. Hoezeer deze visie ook in de 16de eeuw nog leeft laat het Brusselse zinnespel op het Gentse landjuweel van 1539 zien (Van Dis en Erné ed. 1939, 214-32). 4) Het prijsgeven van de Christennaam speelt in beide teksten een rol (zie ook Bax 1937, 325). 5) Naast kennis is geld een voorname verleidingsbron; Moenen biedt Mariken in tweede instantie geld en juwelen aan (Kruyskamp ed.

[p. 233]

1972, r. 224-5, ook r. 1033-5). Het citaat uit Munters' dagboek eindigt met de zogenaamd Doperse stelling dat voordeel komt uit geld en niet uit heiligen.

Is de Mariken van Nieumeghen ook een bruikbaar propagandawerk tegen de wederdopers geweest? En vooral ook andersom: is hier invloed aanwijsbaar van literatuur op de werkelijkheid, in die zin dat de brave dorpspastoor om zich heen de dingen gaat zien en horen, die hij had gelezen of zien opvoeren over een meisje uit Nijmegen? Als deze problemen de moeite waard zijn, is er nog heel wat te onderzoeken. Daarom tot slot een lijstje van aanbevolen literatuur, waarin de gebruikte literatuur is opgenomen: K. Baschwitz, De strijd met de duivel (1948); D. Bax, ‘Heeft Mariken van Nieumeghen werkelijk geleefd?’ (in NTg. 38, 1944, 116-9); W. Bax, Het protestantisme in het bisdom Luik en vooral te Maastricht. I: 1505-1557 (1937); Ch. Dédéyan, Le thème de Faust dans la littérature européenne (1954-1967, 4 dln.); Mariken van Nieumeghen, uitgegeven door C. Kruyskamp (1972); Christiaan Munters, Dagboek van gebeurtenissen, 1529-1545, ed. J. Grauwels (1972); H. van Nuffel, Le pacte avec le diable dans la littérature médievale (in Anciens pays et assemblees d'états 39, 1966, 27-43); G. Roskoff, Geschichte des Teufels (1869); De spelen van zinne vertoond op het landjuweel te Gent van 12-23 juni 1539, uitgeg. en toegel. door L.M. van Dis en B.H. Erné (1939); G.W. Wolthuis, Duivelskunsten en sprookjesgestalten. Studiën over literatuur en folklore. Mariken van Nieumeghen (1952).

nov. 1973.