Spektator. Jaargang 2

(1972-1973)– [tijdschrift] Spektator. Tijdschrift voor Neerlandistiek– rechtenstatus

Bespreking en aankondiging

Lili. Zeitschrift für Literaturwissenschaft und Linguistik. Jahrg. 2 1972. Heft 8: Mathematisch orientierte Textwissenschaft. DM 9,80.

Met een lichte zucht neem ik op me de aflevering van het ‘Zeitschrift für Literaturwissenschaft und Linguistik’ over ‘Mathematisch orientierte Textwissenschaft’ (2e jaargang, 8e aflevering) te bespreken. Niet vanwege het ‘tekstwetenschap’ dat zovele ladingen moet dekken, maar vanwege het ‘mathematisch’. Als de wiskunde van nut kan zijn voor de taalkunde, dan moeten alle taalkundigen daarvan weten, en artikelen met wiskunde moeten gewoon tussen de andere in taalkundige tijdschriften staan. Het is dan ook een slecht idee zulke artikelen in speciale afleveringen te bundelen, en door een wiskundige te laten recenseren. De verdediging luidt natuurlijk dat zulke speciale nummers aan de onwillige taalkundige het grote nut van de wiskunde moeten duidelijk maken. Ik twijfel aan het effect. Er was een tijd dat vrouwen net op de universiteit waren toegelaten. Ze gaven toen vast geen speciaal nummer ‘Feministisch orientierte Textwissenschaft’ uit. Ik voel me als een vrouw die zo'n bundel te bespreken krijgt. Maar terzake.

Twee onderdelen van de wiskunde zijn door taalkundigen ontdekt: de statistiek en de algebra. De laatste toepassing is door Noam Chomsky c.s. het bekendst geworden. In Duitsland benutte Wilhelm Fucks al in de vijftiger jaren de statistiek. Hij blijkt daar nu een school gesticht te hebben: alle bijdragen uit dit Lili-nummer zijn te rekenen tot de statistische taalkunde, en drie van de vijf auteurs komen uit Fucks' Aken. Dannhauer en Wickmann bespreken in twee artikelen de mogelijkheid om semantische affiniteit tussen woorden door statistiek vast te leggen. In de twee zinnen Der Ober trug die Suppe schnell/heisz herein hoort schnell bij trug maar heisz bij Suppe. De auteurs hopen nu door in een groot aantal (korte) teksten te kijken hoe vaak deze woorden bij elkaar in dezelfde tekst staan een methode te vinden om formeel de twee zinnen juist te analyseren. Dat is geen nieuw idee. En de feiten hebben het idee nog nooit bevestigd. Op hun wiskundig voorstel ga ik niet in: de enige rechtvaardiging ervan kan zijn dat hun voorstel het probleem oplost. Maar aan de praktijk komen we niet toe. De slotalinea luidt:

‘Ergebnisse und ein Vergleich der verschiedenen Verfahren sollen in einem praktischen Teil veröffentlicht werden. Voruntersuchungen haben gezeigt, dasz derartige mathematisch-statistische Verfahren Umfelder erscheiden lassen, die in hohem Masze der Erwartung des Sprachteilhabers entsprechen.’

Hoe arrogant het ook klinkt: ik voorspel dat integendeel er niets interessants uit zal komen. En wel om twee redenen: een praktische reden: de information-retrieval is met zulke technieken al jaren geleden tegen de muur gelopen; en een theoretische reden: zinsparen als John is eager/easy to please geven geen aanleiding tot hoop.

In hun tweede artikel pakken de twee auteurs hetzelfde probleem aan, maar nu voor één (lange) tekst: de semantische affiniteit van twee woorden wordt dan gerelateerd aan hun fysieke afstand in de tekst. Op deze benadering is dezelfde kritiek mogelijk. Dannhauer beschrijft een programmering van tekstverwerking. Zulke artikelen horen niet afgedrukt. Elk rekencentrum heeft zijn gewoontes, talen en codes en die zijn voor buitenstaanders niet interessant. Het particularisme schrikt de lezer af.

Een klassiek probleem wordt door Maas behandeld: Hoe is de samenhang tussen het aantal verschillende woorden van een tekst en de lengte van die tekst? Van een groot aantal talen en teksten zijn die twee getallen bekend, en men kan zich afvragen of er een eenvoudig wiskundig verband tussen bestaat. Praktisch nut heeft het niet. Het nut dat Maas aangeeft berust op een misverstand. Hij meent dat het kan voorspellen hoeveel een bestaand lexicon moet worden uitgebreid om de woorden van een tekst te bevatten. Maar welke woorden voorkomen wordt door geen formule gegeven! Alle nut van een eventuele formule zit ook in de tabel waarop zo'n formule is gebaseerd.

Een eenvoudige formule bestaat kennelijk niet. Terecht wijst de auteur enige oude voorstellen af.

Het laatste artikel is het konkreetst. Faust onderzoekt de 9000 titels van Paul Klee syntactisch, in relatie tot de tijd van ontstaan. Een titel is syntactisch nogal arm; het ligt dan ook voor de hand dat de studie van de door Klee gebruikte woorden, die Faust ons voor de toekomst belooft, meer inzicht zal opleveren.

Ondanks dit Lili-nummer blijf ik geloven in het profijt dat de taalkunde uit de wiskunde kan trekken. (HBC)

C.H. den Hertog. Nederlandse spraakkunst. Ingel. en bew. door H. Hulshof. Eerste stuk: De leer van de enkelvoudige zin.

Amsterdam 1972 (W. Versluys). Prijs gebonden f 15, -.

Doet de naam van de bewerker het ergste vermoeden voor wie zijn (met didaktische bedoelingen vervaardigde) representatie van de ‘Chomskyaanse theorie’ (Zie: H. Hulshof, Taalsysteem en Taalbouwsels. Zeist 1971, p.7) kent; - dat vermoeden wordt niet bewaarheidt. Hulshof heeft zich met bewonderenswaardige bescheidenheid gekweten van zijn taak Den Hertog's waardevolle Nederlandsche Spraakkunst voor heruitgave geschikt te maken. Zelfs ‘Den Hertog's zinsdefinitie [...] en zijn behandeling van de bijvoeglijke bepaling als zinsdeel’, die, aldus Hulshof, ‘het meest aangevochten zijn’ (p. XVII), zijn in de bewerking vrijwel onveranderd gebleven.

Bleef de inhoud vrijwel onveranderd, de presentatie en de toegankelijkheid van de tekst zijn aanmerkelijk verbeterd door toepassing van een rustiger typografie (zo zijn bij voorbeeld de opmerkingen-in-kleine-letter en de voetnoten van de oorspronkelijke uitgave in de tekst geïntegreerd) en toevoeging van een Register van gebruikte termen en een Register van namen. Aan de doelstelling ‘studerenden een originele en bruikbare Den Hertog-grammatica in handen te geven’, waarbij ‘primair getracht is dát werk in tact te houden’ (p. XIX-XX), is dan ook volledig voldaan.

De door Hulshof geschreven inleiding bevat de volgende paragrafen:

C.H. den Hertog als grondlegger van de moderne Nederlandse grammatica: Een beschrijving van de waardering voor Den Hertog zoals die uit allerlei hedendaagse publikaties blijkt.

De neo-traditionalistische opvattingen in de moderne linguistiek: Beschrijving van de herwaardering door transformationalisten van traditionele grammatika, te begrijpen als men in de transformationeel- generatieve beschrijvingswijze een nieuwe, expliciete beschrijvingswijze van traditionele begrippen ziet (p. V).

Schoolgrammatica en wetenschappelijke grammatica: Beschrijving van de relatie tussen schoolgrammatika en wetenschappelijke grammatika. Hier (maar ook in de andere paragrafen) valt me op dat duidelijke uitspraken afgewisseld worden met onbegrijpelijk vulsel. Men zie:
‘Een schoolgrammatica is normatief, een wetenschappelijke grammatica is descriptief. Toch moet een schoolgrammatica aan de resultaten van de wetenschap beantwoorden. Dit is de voornaamste oorzaak van de enorme discrepantie die vooral tegenwoordig bestaat tussen traditionele en moderne grammatica’ (p. VII).
waarin de (door mij) gekursiveerde zin nauwelijks iets met de rest van het betoog te maken kan hebben. Als mijn interpretatie dat Hulshof bedoelt te zeggen.

a.	Een grammatika weerspiegelt onderzoeksresultaten;
b.	onderzoek schrijdt voort; dus
c.	oude grammatika's verschillen van moderne grammatika's

tenminste juist is. Hulshof's bedoelingen zijn niet ondubbelzinnig duidelijk.

Men vergelijke voorts de opmerking dat ‘karakteristika op het vlak van de intuitie onherroepelijk moeilijkheden geven bij de didactiek van de zinsontleding, c.q. de schoolgrammatica van het Nederlands (p. IV), met het volgende: “Met Kraak [...] zijn wij van mening dat het succes van de traditionele grammatica in hoge mate berust ”op het beroep dat zij doet op de linguïstische intuitie van de gebruiker’ (p. XVIII).

C.H. den Hertog (1846-1902): schoolmeester en grootmeester van het taalonderwijs: Een schets van leven en werken waarin de belangrijkste punten goed uit de verf komen:

-	Den Hertog's konsekwentheid in het scheiden van vorm en betekenis (p. XII);
-	Den Hertog's opvattingen over het effekt van taalonderwijs: het bewust worden van reeds aanwezige intuitieve kennis (p. XIII).

Den Hertog's Nederlandsche Spraakkunst en 6. Verantwoording bevatten een uitvoerige verantwoording van de bewerking.
Kort samengevat: Hulshof en de uitgever hebben uitstekend werk gedaan door van Den Hertog's Nederlandsche Spraakkunst deze derde bewerkte druk uit te brengen. Op Hulshof's inleiding is misschien wat kritiek mogelijk, maar dat is niet belangrijk. (A.F.).

P.H. van der Pol en J.H.J. van de Pol. Zinnig Nederlands 1. Didactische zinsleer voor de brugklas. Werkboek 1 en Verantwoording/handleiding voor de docent 1.

Amsterdam/Antwerpen 1972 (W. Versluys B.V.) f 5, -.

Na enige jaren geëxperimenteerd te hebben met eerdere versies van deze grammatica hebben de beide auteurs het aangedurfd een handelseditie van het eerste deel van hun uit drie delen bestaande methode op de markt te brengen.

In dit eerste deel behandelen zij, hoewel de hoofdstukbetiteling - hfst. I Zinnen, woorden, zinsdelen Il Het onderwerp III Onderwerp en gezegde IV Bepalingen V De spelling van het werkwoordelijk zinsdeel - anders doet vermoeden, niet enkel simpele zaken als bijvoorbeeld het onderwerp en het gezegde. Een groot aantal taalkundige verschijnselen - er worden o.a. vijftien soorten bepalingen onderscheiden - wordt op basis van betekenisonderscheid behandeld. Daarbij worden echter soms verschijnselen die in de traditionele grammatica als van elkaar verschillend gezien worden - zoals direct object, indirect object, predikaatsnomen en oorzakelijk voorwerp - niet van elkaar onderscheiden. Ze worden nml. allemaal naamwoordelijk zinsdeel genoemd. Of het verwaarlozen van deze - formeel gezien zeker niet ten onrechte gemaakte -onderscheidingen winst betekent, vraag ik me af. Op andere plaatsen echter - bijvoorbeeld waar adjectieven en bijvoegelijke bepalingen tesamen gebracht worden onder de term bijgevoegde woorden - werkt de methode bepaald verhelderend.

Van der Pol en van de Pol hanteren, zoals uit de geciteerde termen reeds blijkt, een onorthodoxe terminologie, daar ze een voorkeur hebben voor ‘inhoudelijke termen’ (Verantw. p.8). Dit wil niet zeggen dat zij alle traditionele grammatische termen ‘vertaald’ hebben, maar wel dat ze, rekening houdend met enig modern taalkundig onderzoek - bijvoorbeeld bij de behandeling van het artikel en de copula -, gezocht hebben naar didactisch hanteerbare en simpele indelingen, die zoveel mogelijk bijpassend benaamd zijn.

Hun uitgangspunt is niet de transformationeel-generatieve grammatica, die ze in hun inleiding overigens wel noemen, maar een aan didactische problemen aangepast traditioneel systeem. De reden hiervoor kan wellicht gevonden worden in hun stelling: ‘Leerlingen zijn meer gebaat bij een geschematiseerd gesloten systeem dan bij wetenschappelijke twijfel ten gevolge van de interessante veelsoortigheid der taalverschijnselen’ (Verantw. p.4). Op deze stelling is in zijn algemeenheid evenveel af te dingen als op: ‘De prestaties van brugklasleerlingen op taalanalytisch gebied

bieden een betrouwbaar gegeven voor de determinatie’ (Verantw. p.5) Ook een andere theoretische opmcrking als: ‘Onderwijs in de moedertaal moet erop gericht zijn, de uitdrukkingsmogelijkheden van de cigen taal optimaal te leren gebruiken. Een middel om dit docl te beriken is het aanbrengen van inzicht in het systeem van die taal’ (Verantw. p.3) lijkt mij aanleiding tot diskussie.

Deze kritiek betekent niet dat de werkwijze binnen de methode niet zou deugen. De theoretische verantwoording is op een aantal punten meer zeker van haar zaak dan de resultaten van taalkundig onderzoek veroorloven en is daarom discutabel. Het werkboek is dat niet. Het biedt een didactische werkbare en overzichtelijke indeling, waar natuurlijk ook wel kritiek op te geven is - zoals bijvoorbeeld op het feit, dat zonder verdere argumentatie iedere relatie tussen actieve en passieve zinnen verworpen wordt - maar die, door de vele speelse en heldere oefeningen, waarbij frequent gebruik wordt gemaakt van visuele hulpmiddelen, aan zijn doel lijkt te beantwoorden.

Het boekje is door Versluys op een afwisselende en prettige wijze typografisch verzorgd. (CH).

First grammatical treatise. The earliest germanic phonolgy. An edition, translation and commentary by Einar Haugen.

The Classics of Linguistics] London 1972 Longman $2.75.

In de reeks The Classics of Linguistics - waarin verder reeds uitgegeven zijn Grammatica Speculativa of Thomas of Erfurt, John Wallis's Grammar of the English Language (beide $5.50) en de hier reeds eerder aangekondigde werken van Francis Lodwick, heeft Einar Haugen een herziene herdruk uitgegeven van zijn in 1950 als Language Monograph No. 25 verschenen uitgave en vertaling van de First grammatical treatise, een twaalfde-eeuws ijslands manuscript, waarin o.a. reeds een zeer geavanceerde fonologische techniek als het vaststellen van fonemen - in onze terminologie - via minimale paar-oppositie gebruikt wordt.

Dit historisch-taalkundig gezien uiterst belangwekkend manuscript is hier door Haugen vertaald, van een inleiding en van studies over de fonologie, de orthografie en de taalkundige achtergrond van het werk voorzien. De vertaling is samen met de originele tekst gegeven. Het werk (100 pg's) sluit met een facsimilé van het manuscript.

De herziening van deze tweede druk in vergelijking met de eerste is uiterst gering. Haugen beperkt zich in zijn aanvullingen tot het wecrgeven van na 1950, vooral door Hreinn Benediktsson, gedaan onderzoek. (CH)

H.M. Hermkens. Inleiding tot het zeventiende-eeuws.

's. Hertogenbosch 1973. Handleidingen bij de studie van de Nederlandse taalkunde, bestemd voor studenten en leraren dl. 4. L.C.G. Malmberg f 17,50.

In dit werk (137 pg's) biedt Hermkens in 9 hoofdstukken ‘de voornaamste gegevens’ (p.5) uit 17de eeuwse grammatici. In het tiende hoofdstuk - de laatste 35 pagina's -geeft hij enige fragmenten uit deze grammatici. Bij dit hoofdstuk hoort een bijlage met verklarende noten. De keuze van de fragmenten - Spiegel, De Hubert, Van Heule (2x), Ampzing, Montanus, Kok en Leupenius - is onduidelijk. De enige motivering die Hermkens geeft is, om gebruikers ‘een beetje vertrouwd te maken met de taal en de denkwijze van de besproken grammatici’ (p.101).

Op zich is het een uitstekende gedachte om in een inleiding tot het zeventiende-eeuws aandacht te vragen voor de oude spraakkonstenaren; ik vrees echter dat dit boek door Hermkens' werkwijze zijn doel voorbijschiet. Ten eerste omdat op vrijwel iedere pagina blijkt dat Hermkens, hoewel hij bijv. Caron instemmend aanhaalt (p.22), niet de opzet heeft de oude grammatici binnen hun tijd naar waarde te schatten, maar hen met twintigste eeuwse taalkundige kennis in het achterhoofd even op hun nummer te zetten. Zo stelt hij, hoewel hij uit o.a. de studies van Caron beter zou moeten weten, dat de grammatici, door het hanteren van de letter als uitgangspunt, ‘nogal eens op dwaalwegen’ terecht kwamen (p.23). Zo heeft hij er ook geen problemen mee om voorstellen van grammatici als ‘een stuk onnatuur’ te kenschetsen. Onterechte waardeoordelen vindt men op iedere pagina: een betoog van Leupenius heet op p.52 ‘hinderlijk onduidelijk’, elders (p.62) zegt hij van dezelfde dat ‘hij blijk geeft van meer gezond verstand’, etc..Een tweede reden waarom Hermkens zijn doel voorbij lijkt te schieten is dat hij bij de behandeling van verschijnselen niet meer doet dan ellenlange opsommingen geven van de opmerkingen van de spraakkonstenaren. Hij neemt niet de moeite de observaties e.d. in een kader te plaatsen, zodat met evenveel recht voor Hermkens geldt wat hij Van Heule - t.a.v. de woordvorming - verwijt: ‘Allesbij elkaar genomen is het niet meer dan een serie occasionele opmerkingen’. (p.89).

Geen enkele taalkundige opleiding zal m.i. zitten te wachten op dit conglomeraat van onterechte waardeoordelen en tot niets verplichtende opsommingen. Als inleiding op de spraakkonstenaren een gemiste kans, als inleiding in het zeventiende-eeuws schaadt het eerder dan het baat. (CH).

Vorige Volgende