Spektator. Jaargang 2

[p. 250]

G. Gutter
Wilfred Smit is gevlogen

Zijn groentijd bij het Leids Studenten Corps heeft hem geheugd: hij heeft zijn haar nooit teruggekregen, afgezien van een strook, horizontaal, ter hoogte van de oren. Maar wie weet, heeft dat gemis hem behoed voor de plompe zwaarwichtigheid die zoveel leden van die club, naar gelang hun haar weer aangroeide, beving. Zwaarwichtigheid, nadrukkelijkheid - bij Wilfred Smit waren ze afwezig. Zou het zo zijn dat een haardos, door zijn gewicht, een zeker poids, een zekere traagheid ook, verleent aan iemands gedachten en, bij een dichter, aan zijn gedichten? Misschien moet men hem toch eerder zien als een scherm, dat aan iemands denkwereld dezelfde soort bescherming geeft als oogkleppen aan paardeogen: het minimum aan blindheid dat nodig is om, wat er ook gebeurt, plompverloren en zelfverzekerd door te stappen, de maatschappelijke heirbaan, de maatschappelijke ladder op.

Verschillende gedichten in zijn eerste bundel, Harp op wielen, die in 1959 werd gepubliceerd, getuigen van een besef van onheil dat alweer in het verschiet ligt als het nog maar nauwelijks achter de rug is. Soms worden alleen de sporen aangeduid van het voorbije, zoals in ‘Oiseaux tristes’, soms lijkt er veiligheid in zicht, zoals in ‘Ontwaken’ en ‘Refugium’. Maar dan weer blijkt het gevaar levensgroot aanwezig; in de prachtige slotregels van ‘Dag des toorns’ wordt de schooljuf gewaarschuwd:

stapelt het in de hemel niet
kandelaar op kandelaar?
en de winden, valbijlen in hun nest,
hangen nog maar met een lint bijeen.

Maar luistert ze? Herhaaldelijk duikt het vermoeden op, dat mensen niet horen willen - of kunnen. In ‘Nineve’ schijnt er een plek te zijn ‘waar telkenjare een plezierboot op de gracht vergaat’. Telkenjare; en toch blijven die kapiteins blijkbaar maar varen - en de passagiers maar feestvieren.

Maar wat te beginnen als je zelf ook in de boot zit, als enige met een rond en onbeschermd hoofd? Of, met een beeld uit ‘Nocturne II’, als je

[p. 251]

je onder de laatgangers bevindt, maar anders dan zij, aan wie ‘de schellen voor ogen’ zijn gevallen, in de gaten hebt dat je je voortbeweegt over één nacht ijs? Ligt dan de enige hoop niet daarin, jezelf zo licht mogelijk te maken, al weer weg te wezen als je de bodem die de bodem niet is, nog maar nauwelijks hebt aangeraakt - 't liefst nog, te vliegen? Zo werd Wilfred Smit misschien uit vrees voor de gevolgen van zwaarwichtigheid een meester in de vluchtigheid. Dansend om de dans te ontspringen deed hij, als hij bijna zwijgend het woord deed, een beetje aan Jona denken.

Op enige afstand van de anderen dus. Het leek erop dat hij zich in de jaren 1952-1959, waarin deze bundel tot stand kwam met zijn gedichten inderdaad een vrijplaats probeerde op te bouwen, een geborgenheid zoals hij die, maatschappelijk gezien, waarschijnlijk zocht in de Corpskringen waarin hij zich geregeld bewoog. Zijn actieve belangstelling voor wat er zich in de wijdere wereld voordeed was in die jaren minimaal. Tegenover hen die zich voor veranderingen in die wereld inzetten stelden hij zich vrij hooghartig en neerbuigend op.

Maar na 1959 begonnen ook zijn zelfgevormde illusies het te begeven. Zijn in 1952 begonnen studie in de Slavische talen raakte niet af; en naarmate hij Corpsvrienden, in intelligentie niet zelden zijn minderen, zag afstuderen en, met hun haardossen en beginnende gezinnen, vol ernst zag toeklimmen naar de leidende posities waartoe ze zich geroepen meenden, brokkelde de basis af van zijn streven, zich door gelijkvormigheid met hen een gevoel van veiligheid te verschaffen. Hij veranderde; hij begon zich zelf van zijn illusies te ontdoen. Typerend is bijvoorbeeld, dat hij zich in deze tijd, in het leger geroepen, aanvankelijk zonder veel bezwaren liet inlijven, maar, eenmaal in de officiersopleiding geplaatst - broedplaats van botte zwaarwichtigheid, maar wat een zegen voor de onzekeren! - al heel gauw liet afkeuren.

Aan die episode herinnert het gedicht ‘Kanonnier Smit’ in zijn tweede bundel, Franje, die in 1963 verscheen. De titel van dat gedicht kenmerkt in zekere zin het verschil tussen deze bundel en de vorige. Zeker, ook hier dezelfde afwezigheid van poids, dezelfde puntigheid. Maar terwijl Wilfred Smit zich in de eerste bundel op een afstand hield, en er niet over gedacht zou hebben, er zijn eigen naam in te noemen, geeft hij zich in de tweede veel sterker bloot. Beschermende mantels zijn afgeworpen. In de eerste bundel wordt nog een illusie van zomer, van tropen, in stand gehouden, in Franje wintert het onmiskenbaar, al ontbreken de herinneringen aan Indonesië en zijn jeugd ook hier niet geheel. Winterwoorden - mist, wind, hagel, sneeuw, storm, kou, ijs - komen in de eerste bundel, met 36 gedichten, 6 maal voor, in de tweede, met 35 gedichten, 13 maal. Het is

[p. 252]

als een met tropenkind dat in een ijzige Hollandse kamer een schijn van zomer en warmte probeert te ontdekken in de ijsbloemen op de ramen, en pas na een poos zijn zelfbedrog opgeeft en bekent, dat hij het echt koud heeft.

Ook van de illusie die hem waarschijnlijk het liefst was - ook van zijn dichtersmantel doet Wilfred Smit afstand. Dat blijkt bijvoorbeeld bij vergelijking van twee gedichten waarin het stormt. In zijn eerste bundel is dat het gedicht ‘Komeet’.

Alsof er een bloem
angstwekkend snel opschoot -
over de schutting kijken
in een andere tuin.

met grote plukkende vingers
greep de ontluistering aan -
bloembladen, kleurige pokken
dwarrelen ons tegemoet.
nog eenmaal schommelt
zijn kale treurige swastika
boven de heg - zie, er rijdt
een storm door het kalenderjaar.

Het onheil is hier aanwezig, of in elk geval nog geen voltooid verleden tijd. Maar Wilfred Smit plaatst zich daarbij op een standpunt dat vanouds iemands aanspraken op het dichterschap niet in gevaar brengt, en ze zelfs kan versterken: dat van de onheilsbezweerder. Het onheil wordt hier door een ‘bloemrijke’ taal op een afstand gehouden: hij kijkt ernaar, en wij met hem. Vergelijk daarmee de rauwe directheid van het gedicht ‘In de storm’ uit zijn tweede bundel.

Er stond een dwaas mannetje
hoog aan de berm - toen kwam
de wind en nam hem weg.

er scheurde dat doek
aan onze paraplu, zo dwaas,
een luikje naar de hemel.

ik zie heel even nog
in jouw dwaas wit gezicht
de rose tong - o wij vergaan!

[p. 253]

Wie zo schrijft is bezig zijn dichtersvlag op te doeken. Want dit kan nooit de bedoeling zijn.

Met een kapotte paraplu, zonder haardos, zonder illusies - er is veel moed voor nodig om zich zo kwetsbaar, zo weerloos op te stellen als Wilfred deed. Zijn belangstelling voor wat er in de wereld gebeurde, nam toe. Hij werd milder in de omgang met mensen, maar raakter er ook toe in staat, verontwaardigd te raken over onrecht, zwakkeren door machtigen aangedaan. Jona had - maar zonder met een zeker iemand gesproken te hebben - zijn hut buiten de stad verlaten en zich te Nineve gevestigd. Van dichten kwam weinig meer. Vorig jaar verschenen zijn ‘Verzamelde gedichten’. Enkele ervan behoren waarschijnlijk tot het mooiste wat er in het Nederlands mogelijk is. Maar van deze 55 gedichten komen er slechts 8 niet in zijn eerste twee bundels voor; onder die 8 overigens gedichten als het grandioze ‘Engelse lessen’.

Vestdijk heeft hem naar aanleiding van zijn eerste bundel een belover van stilte genoemd. Die belofte had Wilfred eigenlijk al ingelost voordat hij, 38 jaar oud, op 13 augustus jongstleden verdween, midden in het korte seizoen van de vlinders, waar hij zich de laatste zomers in zijn vrije tijd veel mee bezig had gehouden.