Spektator. Jaargang 1

[p. 507]

W.G. Klooster
Waar het allemaal toe leidt

1956. Charlie Parker was al een jaar dood, de experimentele poëzie al zo'n vijf jaar oud. Voor de voorbereiding op het poëzie-tentamen bij Professor Donkersloot keek je de dag tevoren even in de encyclopedie na of er nog meer te weten viel over het rondeel dan je al destijds op eigen gelegenheid in de Glanzende Kiemcel had gelezen. Meer hoefde je voor zo'n tentamen als dichter, intellectueel in spe en zoeker naar de universele waarheid niet te doen (‘waarheid’ natuurlijk als term bij gebrek aan beter). Waarom eigenlijk studeren? Wel, voornamelijk om uit dienst te blijven. Waarom dan Nederlands? Niet vanwege de Nederlandse letteren. Wat daar interessant aan was kende je al, natuurlijk. Ook niet om leraar te worden; de hemel verhoede dat! Nee. Vanwege de colleges van Hellinga. Jammer alleen dat ze om 9.15 's morgens begonnen, zodat je ze maar zelden bezocht (toen was er nog studievrijheid).

November. Een loodgrijze lucht over de Nieuwezijds waar sombere mensen stonden te luisteren naar nieuws over Hongarije, uit luidsprekers die buiten waren aangebracht. De ruiten van Pegasus werden ingegooid. Je wist niet wat meer afgrijzen inboezemde: hysterische demonstranten of invaderende Russen. Maximale pech.

Theun de Vries (de ‘verkeerde Theun’ volgens de Forumboys): uit de Pen, vanwege Hongarije. Professor Hellinga (ook eens een dichter) opent een college met de woorden: ‘Dames en heren, ik kan niet nalaten het U te zeggen: we hebben een kunstmaan.’ Wat hoort tot de literatuurgeschiedenis?

Mevrouw Cram was op het Nederlands Seminarium de centrale figuur van de letterkunde, althans wat betreft de studenten. Bij haar immers werden de grote monstertentamens afgelegd (naar huidige begrippen dan). Er waren toen nog zo weinig aspirant-Neerlandici dat het mondeling kon. Ik herinner me nog mijn verbijstering, mijn hoofd vol jaartallen en gegevens, toen het tentamen geopend werd met een gesprek over honden, en dieren in het algemeen. Ik moet weinig van haar hebben begrepen.

Helaas, voor de literatuur bleek ik uiteindelijk te dom te zijn. Zoiets is niemands schuld. En trouwens, geen nood: er was ook nog taalkunde. Over de taalkunde kunnen we kort zijn. Het is een wereldvreemd, dor, maatschappelijk irrelevant vak, dat voortdurend overwoekerd wordt door psychologie,

[p. 508]

sociologie, filosofie, marxisme en wiskunde, zonder iemand ooit verder te helpen (ik overdrijf natuurlijk, er zijn wel degelijk mensen door naar Siberië geholpen, en dat is een heel eind verder).

Vooral in Amsterdam is de ‘moderne’ taalkunde de laatste tijd erg, tja, hoe zal ik het zeggen, positivistisch.

Had iemand die in 1956 Nederlands ging studeren (‘because it caught his fancy’, stellen we nu maar vast) dan maar niet beter iets globalers kunnen studeren dan Nederlands? Iets dat enige universele waarheid kon verschaffen met betrekking tot Charlie Parker, de experimentelen, Hongarije, Theun, de Forumboys en misschien ook de ruimtevaart?

De meest omvattende exacte theorie komt van de natuurwetenschappen. ‘E = MC²’ omvat het hele universum. Maar waar blijft in een dergelijke universele theorie de mens? Een andere praktisch alomvattende theorie, maar dan niet exact, is het historisch-materialisme. Hier vinden we de mens. Maar in die theorie wordt weer niet bevredigend verklaard hoe kernfusie mogelijk is. Beide theorieën missen ook een zekere souplesse. Tegenwoordig tracht men die souplesse wel te bereiken door eenvoudig te stellen: de maatschappij is veranderbaar en onze ideologie zelf dus ook, maar dat is natuurlijk triviaal. De burger, en trouwens ook de kleinburger, heeft dat te gauw door. Het ligt voor de hand dat dergelijke dialectisch tegenoverelkaar staande manco's op een Instituut als het onze een gerede voedingsbodem vormen voor ontevredenheid. Het is dan ook te begrijpen dat enkelen onder ons Neerlandici op zoek zijn naar een echte universele theorie, met een onverdachte souplesse. Er is hoop, meer dan dat: het ziet er naar uit dat de universele theorie (U.T.; ik kort nu maar verder af) toch geboren zal worden uit de Neerlandistiek. De belangrijkste schrede lijkt al gezet: de centrale U.T.-hypothese heeft reeds tentatief gestalte gekregen. De hypothese in kwestie verenigt alle elementen die men redelijkerwijs bij de huidige stand van inventarisatie in de Neerlandistiek kan verlangen: het subjectieve oordeel van de mens enerzijds, een vrij streng formalisme anderzijds, de dialectiek der tegenstelling (of negatie, eigenlijk, maar wie kijkt dáár nu op?): enerzijds wel, anderzijds niet, en een bevredigende verklaring voor alles wat er in het universum gebeurt, voorzover de mens er ooit iets mee te amken zou kunnen hebben of krijgen. De hypothese heeft de vorm van een wet, en wordt vaak genoemd de Wet van de Maximale Pech (WMP). Zij is niet falsifieerbaar, en we hebben dus met Poppers' vuile praatjes niets te maken. De WMP kan als volgt worden geformuleerd:

∀ x (L x → ∼ G x)

(Spreek uit: ‘voor alle iks, als el iks dan niet gé iks’).

Of in gewone omgangstaal: als iets leuk is, dan gebeurt het niet. De WMP ziet er somberder uit dan zij in werkelijkheid is. En hier stuiten we al direct op de souplesse van de WMP. Een voorbeeld uit de alledaagse praktijk: Stel,

[p. 509]

een stug roker staat op de tram te wachten. Hij steekt een sigaret op, wetend dat hij hem moet doven als zijn tram tijdig komt. Het zou leuk voor hem zijn als hij zijn sigaret zou kunnen oproken. De WMP voorspelt dat dat niet zal gebeuren. Anderzijds echter zou het ook leuk zijn als de tram snel zou arriveren. Het is duidelijk dat het nu kiezen of delen is: òf de tram komt snel, òf de sigaret kan rustig opgerookt worden. Eén van tweeën gebeurt en het is nooit helemaal vervelend. (De WMP zegt dan ook niet: als iets niet leuk is, gebeurt het.).

Vaak ook gaat de wet helemaal niet op. Dit valt uit de wet zelf af te leiden: het zou leuk zijn, op zijn minst voor de opstellers ervan, als de wet altijd op zou gaan. Daarom juist gaat de WMP niet altijd op. (Voor anderen zou het leuk zijn als de WMP nooit op zou gaan, daarom gaat hij vaak wel op. De mensen die menen dat de WMP vaak wel opgaat vinden dat niet leuk. Enz.).

Men ziet dus, waar het allemaal toe leidt. We begonnen hierboven met 1956. Het is nu 1972. In feite hebben we hier eindelijk de kiem van een theorie die veel, zo niet alles verklaart in termen van de mens (we weten intussen dat leuk een subjectief adjectief is), en van de levenloze kosmos (de gebeurtenissen). Velen hebben reeds troost en baat gevonden bij de WMP. Had ik maar geweten waar alles in de vijftiger jaren in de Neerlandistiek toe zou leiden. Dan had ik het Mevrouw Cram tijdens onze gesprekken over dieren voorafgaand aan haar vragen over Jan Luycken, kunnen vertellen. Maar dat zou leuk geweest zijn.