Spektator. Jaargang 1

[p. 162]

K.D. Beekman
Bij een briefuitgave

J.A. DER MOUW. Brieven aan Frederik van Eeden. Uitgegeven, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Harry G.M. Prick. 's Gravenhage 1971.
(Achter het boek)

Slechts één jaar lang, van juni 1918 tot juli 1919, is er tussen Johan Andreas dèr Mouw en Frederik van Eeden contact geweest’, aldus Prick in zijn inleiding (p. 5) bij de door hem verzorgde uitgave van de in totaal 27 bewaard gebleven brieven van Dèr Mouw aan Van Eeden. (Van Eeden liet ons slechts één brief aan Dèr Mouw na.) Uit deze weinige, voor het merendeel korte brieven zou een vliesdunne publikatie zijn ontstaan, als niet reeds 26 pagina's door foto's van brieven, gedichten, artikelen, portretten, e.d. in beslag werden genomen. Daarnaast eisten bovendien nog diverse aan Dèr Mouw gewijde artikelen, die in hun geheel werden afgedrukt, fragmenten uit Van Eedens dagboek en niet in de laatste plaats Pricks eigen kommentaar in de noten een niet gering aantal bladzijden voor zich op. Overbodig zijn deze noten allerminst, hoe uitvoerig ze soms ook mogen zijn, zoals die op p. 79, waarin hij zeer terecht afrekent met Van Vriesland, die een reeks onjuiste mededelingen betreffende Dèr Mouw deed in zijn Herinneringen verteld aan Alfred Kossmann. Toch zal menigeen zich afvragen wat te beginnen met noten als: ‘Postblad, in plaats van met vijf cent gefrankeerd met drie cent, zodat Van Eeden zeven cent strafport moest betalen’ (p. 25), of met de vaak herhaalde opmerking, dat een onderstreept en door Prick dus gekursiveerd woord ‘in werkelijkheid’ twee- of driemaal is onderstreept. We kunnen de vraag ook uitbreiden: wat voor nut heeft een uitgave van brieven überhaupt voor de literatuurwetenschap, afgezien van de mogelijkheid om deze op hun beurt zelf weer als literatuur te beschouwen? De band tussen de literaire produkten van een schrijver en diens brieven, lijkt in hoofdzaak te worden gevormd door zijn naam; de informatic die in de brieven wordt verstrekt, heeft in veel gevallen slechts zijdelings met literatuur te maken.

Uit de dokumenten die voor ons liggen, blijkt dat Van Eeden van stond af aan erg was ingenomen met het werk van de dichter van ‘'k Ben Brahman, maar we zitten zonder meid’, ook al speet het hem dat hij in Dèr Mouw geen christen mocht begroeten. Niettemin getroostte hij zich veel inspanning bij de uitgave van Dèr Mouw's gedichten en ook deed hij al het mogelijke om ze onder de aandacht van het publiek te brengen, wat hem op een scherpe kritiek van Van Vriesland kwam te staan, die meende dat deze ‘christelijk getinte literator’ (p. 104) - Van Vriesland noemt Van Eeden nergens bij name -, Dèr Mouw onwaardige lof toezwaaide. Dat Van Eeden optrad als

[p. 163]

Dèr Mouw's mentor waar het ging om kontraktuele zaken of bezoeken aan uitgevers, is deels te verklaren uit Dèr Mouw's onbekendheid met dergelijke problemen, deels misschien ook uit diens onmacht om tot daden te komen. In juli 1918 schrijft hij hierover aan Van Eeden: ‘Ja, ik begrijp dat best, dat moeilijk tot daden kunnen komen; wel nadenken over allerlei, maar geen initiatief. Mij gaat 't net zoo’ (p. 39). En een maand later heet het: ‘ (...): Wanneer ik 'n daad moet doen, komt er altijd een soort verbijstering over me, die lijkt op duizeligheid. Wat de daad is, is vrijwel bijzaak. Als ik bijv. “naar de stad” moet (...) om, laten we zeggen, vuursteentjes te halen voor m'n benzine-aansteker, dan is er voor m'n gevoel niet zooveel verschil tusschen dit en ijsberen gaan vangen in Kamschatka; het verschil tusschen die twee aktiviteiten is klein, vergeleken met het verschil tusschen 'n daad en m'n daadloos - kontemplatief leven. Heeft nu de daad verschillende kanten (kan ik et zóó doen; en kan ik 't ook ànders doen), dan wordt de toestand bizonder pijnlijk; want er is dan aanleiding voor me, en 'n zekere recht meteen, toe te geven aan m'n neiging om te pikeren; maar pikeren mag ik niet, want ik moet iets doen; de duizeligheid tegenover et doen wordt dan gekompliceerd met et nare gevoel wèl te mogen pikeren en nièt te mogen pikeren. - Dan lijkt 't, alsof ik et geval, de inhoud van de daad, et wat zoo gewichtig vind; en dat komt er ook natuurlijk bij, maar 't is niet de hoofdzaak. (...) Ja, dat is óók zoo bizonder onaangenaam, dat ik door mijn niet-kunnen-komen-tot-'n-daad andere menschen et leven lastig maak. Jou heb ik voor allerlei werk ingespannen; nu Victor van Vriesland ook’ (p. 52-53).

Deze en soortgelijke gegevens zeggen natuurlijk wel iets over de persoon van Dèr Mouw en Van Eeden, over het kreatieve proces, het literaire en filosofische oordeel, de uitgevers, e.d.m., maar over de teksten zelf komen we in verhouding maar weinig te weten. Maar ja, briefuitgaven zijn dan ook in eerste instantie bestemd voor literatuursociologen, voor wie de relatie auteurtekst of tekst-lezers centraal staat, en voor hen die ze als hulpmiddel gebruiken bij hun psychologische-, kultuurhistorische- of biografische wijze van literatuurbeschouwing.