Spektator. Jaargang 1

[p. 137]

G.E. Booij
C.F.P. Stutterheim. Taalbeschouwing en taalbeheersing.

Inleiding

In 1971 verscheen een derde druk van Stutterheim's Taalbeschouwing en Taalbeheersing (le dr. 1954).

In dit nogal weerbarstig geschreven boek bespreekt S. de vraag, of taalbeschouwing ten goede komt aan de taalbeheersing. Deze vraag is belangrijk in verband met het probleem, dat telkens weer opduikt: wat voor zin heeft het taalkundeonderwijs in het secundaire onderwijs? Hij bespreekt één van de argumenten voor die zin: grammatica bevordert de taalbeheersing. (Voor een recent overzicht van ook andere argumenten, zie Griffioen (1971)).

S. probeert op grond van zijn eigen ervaringen als leraar en examinator en door middel van logische redeneringen op grond van die ervaringen tot een antwoord te komen. Daarmee is meteen de smalle basis van zijn onderzoek aangeduid. Hij heeft immers geen systematisch onderzoek gedaan en zijn ervaringen betreffen slechts de analyse door leerlingen van moeilijke, literaire teksten.

Daarnaast is ook zijn definitie van het begrip taalbeheersing aanvechtbaar. Hier wreekt zich het ontbreken van een expliciet geformuleerd theoretisch kader. Centraal in zijn discussie van dit probleem staat de stelling van Betz (1918:339):

‘Die Muttersprache lernt man ohne jede grammatische Unterweisung und den grössten Teil des Wortschatzes über den man später verfügt, erwirbt man beim Lesen aus dem Zusammenhang ohne Lexicon und ohne jedesmal zu fragen.’

In deze stelling wordt dus gesproken over wat ik gemakshalve zal aanduiden als syntactische en lexicale vaardigheden.

Lexicale vaardigheden

In de hoofdstukken 2-4 bespreekt S. het tweede gedeelte van Betz' stelling, dat handelt over lexicale vaardigheden. Volgens S. is de lexicale vaardigheid beslist belangrijk te vergroten door onderwijs:

1. door deelname aan gesprekken kan de leerling nieuwe woorden leren.

2. nieuwe woorden zijn qua betekenis lang niet altijd volledig gedetermineerd door de context. De betekenis van die woorden moet dus geleerd worden.

[p. 138]

Dit blijkt ook uit vele gevallen van foutieve interpretatie van onbekende woorden. Helaas hebben S'. voorbeelden meestal betrekking op literaire teksten, zodat voor zijn kritiek op Betz' stelling weinig controleerbare argumenten aanwezig zijn, al is S'. stelling wel redelijk plausibel.

Syntactische vaardigheden

Volgens S. zijn er drie soorten (actief) taalgebruik (p. 80):

‘I	Zinnen-gehelen van bepaalde woorden in een bepaalde volgorde worden herhaald.
II	Zinnen worden gevormd naar analogie van andere, reeds bekende.
III	Zinnen worden gevormd, die althans voor de spreker of schrijver geen voorbeeld hebben.

Voor II is meer taalbeheersing vereist dan voor I, voor III meer dan voor II.’

Het is duidelijk, dat S. te weinig oog heeft voor de creativiteit van de gewone taalgebruiker. Zinnen als die genoemd onder I komen slechts zeer weinig voor Wel verwijst S. naar Reichlings opmerkingen over de ‘auto-productiviteit’ van taal maar volgens S. zijn er slechts enkele ideale taalgebruikers, die ‘de mogelijkheden van hun taal’ kunnen uitbreiden. We zouden die uitbreiding vooral in literaire teksten vinden.

Deze gedachten van S. hangen samen met het feit, dat hij het onderscheid langue: parole van de Saussure hanteert. De langue is dan het taalsysteem, dat iedere taalgebruiker kent; in de parole zitten de individuele variaties en dus ook de creativiteit en de inventiviteit van de (literaire) taalgebruiker.

Chomsky heeft er echter op gewezen, dat creativiteit een kenmerk is van het taalsysteem (de ‘competence’), en niet van de parole. Bovendien is het begrip parole nogal aanvechtbaar (zie Chomsky (1970) en Dik & Kooij (1970:19)):

‘Overigens maakt de Saussure binnen zijn begrip parole niet voldoende onderscheid tussen het taalgebruik als activiteit en de gebruikte taal als produkt van deze activiteit, en heeft hij de neiging meer aan de individuele activiteit van de taalgebruiker (dus aan de parole) toe te schrijven dan verantwoord was. Zo meende hij, dat de zinskonstruktie in hoge mate een kwestie van parole was.....’

We kunnen derhalve beter het onderscheid competence: performance gebruiken en taalbeheersing definiëren als het vermogen tot optimaal taalgedrag (performance). Immers, allerlei -vaak storende- factoren hebben, naast de competence, invloed op het concrete taalgedrag, bijvoorbeeld:

-	vergissingen
-	geheugenbeperkingen

[p. 139]

-	gebrek aan aandacht
-	ingewikkelde bouw van zinnen Een voorbeeld van een ingewikkelde, maar volledig grammatikale zin is: ‘De hond, die de kat, die de muis ving, beet, blafte.’ Een dergelijke zin noemen we ‘niet acceptabel’^(1).
-	syntactische en/of lexical homonymie
-	semantische moeilijkheden

Hoe meer iemand getraind wordt in het elimineren van die storende factoren, des te optimaler zal zijn taalgedrag zijn: hij heeft dan een grotere taalbeheersing. Daarnaast moet natuurlijk ook zijn kennis van het lexicon het lexicon van de ‘idealized native speaker’ benaderen⁽²⁾.

De inventiviteit van de literaire taalgebruiker ligt op een ander vlak. Het zijn de afwijkingen van het P(oetica)-model t.o.v. het G(rammatica)-model (zie Maatje (1970) en Booij (1971)). Het gaat dan niet om de beheersing van de gewone taal, maar om de literaire ‘competence’.

Het begrijpen van een zin is voor S. het leggen van de juiste grammaticale relaties tussen de woorden van een zin. Daarbij kunnen allerlei moeilijkheden optreden van semantische en/of syntactische aard, S. geeft daarvan vele voorbeelden. Vooronderstelling daarbij is blijkbaar (door S. niet expliciet gemaakt) dat de taalgebruiker verschillende perceptiestrategieën hanteert bij het lezen of horen van een zin, die zowel syntactisch als semantisch van aard kunnen zijn.

Immers, zouden er alleen syntactische strategieën zijn, dan zouden semantische moeilijkheden geen invloed kunnen hebben op het onderkennen van de grammaticale relaties. Recent psychologisch onderzoek wijst erop, dat er inderdaad sprake is van verschillende strategieën, die elkaar aanvullen (zie Levelt (1969)).

Terecht wijst S. op het feit, dat we moeten onderscheiden tussen het vermogen de juiste grammaticale relaties te leggen en de kennis van grammaticale terminologie om die relaties te benoemen. In het eerste geval zijn we op het bewustzijnsnivo van de talige intuities, in het tweede op het bewustzijnsnivo van de theoretische reflectie over die talige intuities.

(1) Voor een beschrijving van psychologisch onderzoek op dit gebied, zie Levelt (1966).

(2) Onder taalbeheersing wordt soms een veel groter geheel van verbale activiteiten verstaan, waaronder:

-

goed kunnen discussiëren en polemiseren

-

vergaderingen leiden

-

logisch kunnen argumenteren

-

de lijn van een betoog kunnen volgen etc.

Conclusies

De conclusie van S. is tenslotte deze:

‘Nadat eerst een analyse van begrepen taaluitingen tot kennis van de grammaticale begrippen heeft geleid, moet speciaal de aandacht op het minder frequente en dubbelzinnige worden gevestigd’ (p. 148).

[p. 140]

Het gaat dan dus om het leren interpreteren van literaire, ‘cultureel hoogstaande’ teksten. S.’ slotconclusie is dan:

‘dat het onderwijs in een bepaald gedeelte der Nederlandse grammatica, mits op een bepaalde wijze gegeven, de taalbeheersing van Nederlanders kan bevorderen’ (p. 164).

Ook ten aanzien van deze laatste stelling geldt, dat niet overtuigend is bewezen, dat men grammaticale terminologie moet kennen om literaire werken te kunnen interpreteren.

Samengevat komen mijn bezwaren hierop neer:

-	het begrip taalbeheersing wordt onjuist gedefinieerd.
-	de ervaringen van S. hebben alleen betrekking op de interpretatie van bepaalde literaire werken.
-	er worden geen empirisch controleerbare argumenten voor S'. hypothese gegeven.

De argumenten in dit boek zijn derhalve niet voldoende voor een rechtmatige plaats van het grammatica-onderwijs in het V.W.O.⁽³⁾.

(3) De heer J. Griffioen bereidt een dissertatie voor over de relatie tussen schriftelijke taalvaardigheid en kennis van de grammatica.

Bibliografie

W. Betz
1918	Psychologie des Denkens
G.E. Booij
1971	Maatje en de taalkunde. In: De Gids (1971) no. 5/6.
N. Chomsky
1970	Taal en mens
S.C. Dik en J.G. Kooij
1970	Beginselen van de algemene taalwetenschap
J. Griffioen

[p. 141]

1971	Grammatica in het V.W.O.? In: Levende Talen 274, januari 1971
W.J.M. Levelt
1966	Generatieve grammatica en psycholinguistiek II. In: Ned. Tijdschrift voor de Psychologie en haar grensgebieden 21 (1966), p. 367-400
1969	Collegediktaat Psycholinguistiek (ongepubliceerd). Instituut voor Algemene Psychologie R.U. Groningen
F.C. Maatje
1970	Literatuurwetenschap.