Spektator. Jaargang 1

[p. 119]

Willem Wilmink
Bij een gedicht van Piet Paaltjens

Over Francois Haverschmidt is heel wat geschreven. Het meeste daarvan is biografisch gericht, zodat de poëzie van Paaltjens er dienstbaar gemaakt wordt aan de levensbeschrijving, met name om de overeenkomsten en contrasten te benadrukken tussen de bleke zanger en het tragische lot van de latere dominee. Zo wordt het gedicht De zelfmoordenaar alom in verband gebracht met de zelfmoord van Haverschmidt, maar de tragiek binnen het gedicht zelf heeft nooit aandacht gekregen: ik bedoel de helaas maar al te komische ellende van een dikke heer die ‘Weltschmerz’ heeft - die met gevoelens behept is waaraan in die dagen slechts magere jongelingen zonder sociale status mochten laboreren.

Sommige auteurs, onder anderen Serrarens en Drop, geven nog wel iets anders dan aanzetten tot een biografie: ze doen nasporingen naar de bronnen van Paaltjens' parodieën of (in het geval van Heine) pastiches. Op de verschillen tussen die bronnen en wat Paaltjens er van maakte, en daarmee op het specifieke van zijn parodistisch vermogen, valt niet de nadruk.

In een werkgroep van kandidaten onder leiding van Leo Ross en mij is geprobeerd iets aan die omissies te doen, en wel voor de hele bundel Snikken en grimlachjes. We hopen ons commentaar te bewerken tot een boekje, en inmiddels is de redaktie van Spektator zo vriendelijk mij de plaatsruimte af te staan om onze werkwijze te demonstreren aan één voorbeeld, en wel het gedicht waarover het in de Levensschets in Snikken en grimlachjes heet: ‘Nimmer zal ik den avond vergeten, toen hij ons het later beroemd geworden lied Hoor ik op Sempre een waldhoorn voordroeg. Men kon een speld hooren vallen. Of liever, men kon de tranen hooren biggelen, die wij zwijgend vergoten. EMEIS mompelde verstaanbaar “wereldsmart”. - Het was de letterlijke overzetting van het Duitsche Weltschmerz’. En ziehier het gedicht, dat overigens inderdaad wel beroemd mag heten:

Hoor ik op Sempre een waldhoorn,
Of ook wel een Turksche trom,
Dan moet ik zoo bitter weenen;
En - ik weet zelf niet waarom.

Vraagt een der werkende leden:
‘Hoe kan een Turksche trom
Of een waldhoorn u zoo roeren?’ -
Dan weet ik zelf niet waarom.

[p. 120]

 

Is 't wijl in beetre dagen

 

Een vriend de Turksche trom

 

Niet onverdienstlijk bespeelde? -

 

Ach, ik weet zelf niet waarom.

Als we dit lyrische gedichtje met zijn ‘je ne sais quoi’ van weemoed niet alleen maar over ons laten komen, maar het goed lezen, dat wil zeggen ons de beschreven situatie duidelijk voor de geest proberen te halen, dan blijkt ons dat de hele zaak hoogst merkwaardig is.

Er is hier iemand aan het woord die telkens wanneer hij de klank van een waldhoorn opvangt, in schreien uitbarst, bij wijze van geconditioneerde reflex. Vreemder is het, dat bij ontstentenis van een waldhoorn ook een zo andersoortig instrument als een Turkse trom die ‘reflex’ kan teweegbrengen, en nòg vreemder, dat aan het slot van het gedicht de hele waldhoorn geëlimineerd blijkt te zijn uit de mogelijke verklaring van Paaltjens' gevoeligheid: een waldhoorn ontroert hem heftig, wellicht omdat een vriend de Turkse trom bespeelde.

Dat het hier niet om een vergissing gaat, maar om een wezenlijk element in Paaltjens' (of moet ik zeggen Haverschmidt's?) parodistisch vermogen, kunnen we misschien aannemelijk maken met argumenten ‘buiten de tekst’. Het gedicht Des zangers min begint als volgt:

De morgendamp hangt over 't veld,
En kleurt den herfstdraad wit.
Voor 't venster op de Hoogewoerd
Een minnedichter zit.

Men ziet: een prachtige romantische aanhef, een zogenaamde ‘Natureingang’, van een gedicht dat zich afspeelt in het hart van Leiden, waar ‘veld’ en ‘herfstdraad’ net zo zeldzaam zijn (en waren) als dromedarissen in de Reguliersbreestraat.

Het tweede deel van Liefdewraak heeft deze aanhef:

Een dikke sneeuwlaag dekt den grond;
Een wolkenlaag 't azuur;
't Vriest dertig graad; de wind blaast fel;
't Is 's nachts om twalef uur.

De Natureingang raakt hier niet met het vervolg van het gedicht, maar met zichzelf in de knoop: een wolkenlaag bij dertig graden vorst is een onmogelijkheid. Voorbeelden van dit soort dingen liggen in Snikken en grimlachjes voor het grijpen. Het zijn geen vergissingen, maar parodistische handgrepen.

Niet feitelijk, maar wel ‘poëtisch’ onmogelijk is een formulering als ‘of ook wel’ in de tweede regel van Hoor ik op Sempre. We zitten met deze

[p. 121]

drie woorden net zozeer in de anti-poëzie als met de zuurkool in een sonnet van Dèr Mouw en de rechtsbuiten Glimmerveen in een gedicht van Buddingh’. Ik zal proberen aan te geven, waarom. Hoor ik op Sempre is een gedicht uit de afdeling Immortellen van Snikken en grimlachjes. Haverschmidt's Voorberigt bij de eerste publicatie van Paaltjens-gedichten (in de Leidsche Studentenalmanak voor 1856; Hoor ik op Sempre was één ervan) vermeldt: ‘De “Immortellen” schijnen navolging van Heine te ademen.’ Slaat men in Heine's Buch der Lieder het register van beginregels op en kijkt men daar bij het woordje wenn, dan vindt men enkele gedichten die, evenals Hoor ik op Sempre, geen ‘momentopnamen’ zijn, maar handelen over wat ik met een enigszins scheve beeldspraak ‘geconditioneerde reflex’ noemde. Ik citeer de beginstrofe van één zo'n gedicht, en daarna twee andere geheel:

1) Wenn ich auf dem Lager liege,

In Nacht und Kissen gehüllt,

So schwebt mir vor ein süsses,

Anmutig liebes Bild.

2) Wenn ich in deine Augen seh',

So schwindet all mein Leid und Weh;

Doch wenn ich küsse deinen Mund,

So werd'ich ganz und gar gesund.

Wenn ich mich lehn' an deine Brust,

Kommt's über mich wie Himmelslust;

Doch wenn du sprichst: Ich liebe dich!

So muss ich weinen bitterlich.

3) Wenn zwei voneinander scheiden,

So geben sie sich die Händ',

Und fangen an zu weinen,

Und seufzen ohne End'.

Wir haben nicht geweinet,

Wir seufzten nicht Weh und Ach!

Die Tränen und die Seufzer,

Die kamen hintennach.

Met wenn begint in deze gedichten een spel van these en antithese, waarbij de antithese veelal wordt ingeluid door het woordje doch. Ook in 1) is dat het geval: daar begint de derde en laatste strofe met dat woord.

Bij Heine kan de antithese de these ironiseren. Heel duidelijk is dat het geval in ‘Doch wenn du sprichst: Ich liebe dich! / So muss ich weinen

[p. 122]

bitterlich.’ Dat de these zélf al vertroebeld wordt, door een alternatief als ‘of ook wel’, zal men bij hem niet gemakkelijk aantreffen. Heine bouwt lyriek en ruïneert die dan weer, Paaltjens bouwt ruïnes.

Net zo anti-lyrisch als ‘of ook wel’ is de formulering ‘niet onverdienstlijk’ in de slotstrofe van Hoor ik op Sempre. De preciezerig aandoende dubbele ontkenning niet en on- suggereert een scala van mogelijkheden in de wijze van bespelen - alsof de exacte graad van 's vriends talent er toe doet, en alsof een instrument als de Turkse trom in vele nuances van verdienstelijkheid bespeeld kan worden.

En neem de ‘werkende leden’: ze hebben het kennelijk niet zó druk, of ze vinden zo nu en dan wel de gelegenheid om Paaltjens naar een motivering van zijn gedrag te vragen. Ze krijgen steeds hetzelfde vage antwoord, maar dit ontmoedigt hen blijkbaar niet, en ze stellen dezelfde vraag steeds opnieuw. Of ondertussen een donateur zoals Paaltjens waarschijnlijk was, straffeloos op deze ordeverstorende wijze mocht wenen, is een andere vraag, aangezien het Leids muziekgezelschap ‘Sempre Crescendo’ al in 1833 een boete van 10 cts. had gesteld op het praten tijdens de uitvoeringen. Of zijn het in Hoor ik op Sempre geen uitvoeringen, maar repetities, die door de bleke zanger worden bezocht?

Terug nu naar het Buch der Lieder van Heine, om nog eens zo'n stimulus-plus-respons gedicht in zijn geheel te citeren:

Hör'ich das Liedchen klingen,
Das einst die Liebste sang,
So will mir die Brust zerspringen
Vor wildem Schmerzendrang.

Es treibt mich ein dunkles Sehnen
Hinauf zur Waldeshöh',
Dort löst sich auf in Tränen
Mein übergrosses Weh.

Het lijkt me wel duidelijk dat dit gedicht iets te maken heeft met Hoor ik op Sempre. Maar bij de verwantschappen, in de aanhef met name en tussen de woorden ‘Waldeshöh’ ‘en ‘waldhoorn’, maakt vooral het feit dat de laatstgenoemde relatie uitsluitend de klank betreft het aannemelijk dat Paaltjens' vers geen bewuste navolging of parodie is, maar dat hij veeleer een gedicht heeft geschreven op wat hem aan klanken en ritme van een ander gedicht nog vagelijk door het hoofd schemerde. Wie weet heeft de muziek van Schumann in deze ook een rol gespeeld: de cyclus Dichterliebe, waarvan Hör' ich das Liedchen deel uitmaakt, is uit 1840.

De ‘gebroken romanticus’ Piet Paaltjens heeft in zijn Immortellen geen

[p. 123]

parodieën geschreven, en eigenlijk ook geen pastiches. Hij had de droevige gave, zich te kunnen en te moeten uiten via een omweg van literaire inconsequenties en overstatements. Wát er daarbij nu eigenlijk geuit wordt, is een kwestie apart. Zie Hoor ik op Sempre: net zo min als de waldhoorn oorzaak kan zijn van heimwee naar het beluisteren van een Turkse trom, net zo min is de vriend die de trom bespeelde de oorzaak van het verdriet: de slotregel althans zet de vriend op even losse schroeven als de twee instrumenten. Alles blijft in dit vreemde gedicht, met als enig rijm ‘tromwaarom’, in het midden. En het een en ander wordt nóg merkwaardiger, als we bedenken dat ‘beetre dagen’ wel eens op de studententijd zou kunnen doelen, een periode waar Paaltjens met weemoed op terug kon kijken, maar waar Haverschmidt nog middenin zat.

6-12-'71

Aantekening

Biografisch gericht zijn de volgende werken over Haverschmidt:

J. Dyserinck. Fr. Haverschmidt (Piet Paaltjens). Schiedam 1908; E.A. Serrarens. De dichter-predikant Francois Haverschmidt. Amsterdam 1955; S.E.E. van Gilse. De figuur van François Haverschmidt. Arnhem 1955; en verder de zeer boeiende documentenverzameling van R. Nieuwenhuys. De dominee en zijn worgengel: Van en over Francois Haverschmidt. Amsterdam 1964. Waar in bovengenoemde werken de poëzie van Paaltjens ter sprake komt, is het om namen of verwijzingen op te helderen, of wel in het breder verband van Haverschmidt's leven. Er is een geannoteerde uitgave van de Snikken en grimlachjes door K.H. de Raaf, Den Haag 1944. Erg diepgaand is het werkje niet. Zelfs kan op grond van varianten worden aangetoond dat de vermelding ‘nieuwe uitgave van den eersten druk’ onjuist is. Men late zich geen knol voor een citroen verkopen!

Zowel van Gilse als S.J.E. Dikkers, de laatste in haar proefschrift Ironie als vorm van communicatie, Den Haag 1969, leggen een verband tussen Hoor ik op Sempre en de eraan voorafgaande Immortelle, Zijn goudblonde lokken en knevel (deze op elkaar volgende gedichten hebben de -fictieve- nummering XVI en XXV). Van Gilse schrijft (p. 31):

‘Immortelle 16 en 25 schijnen eer te zinspelen op verlies van een vriend door de dood. PAALTJENS is hier haast modern-impressionistisch. Hoe bepaalde zinnelijke prikkels - een geur, muziek - herinneringsbeelden levend maken en de ontroering weemoedig kleuren, wordt het thema van dichterlijke overpeinzingen.’

[p. 124]

Dikkers schrijft (p. 111):

‘Een variant op het vorige gedichtje is de “beroemde” waldhoorn, die overigens vermoedelijk ouder, althans elf jaar eerder gepubliceerd is. Weer gaat het om een onverklaarbare reaktie - bitter wenen - deze keer bij de klank van bepaalde instrumenten gedurende een concert. Weer zoekt Piet Paaltjens naar de oorzaak. Zou hij de herinnering aan een oude vriend ervoor aansprakelijk moeten stellen? Hij geeft toe het antwoord zelf niet te weten. Een nieuwe faktor vormen de “werkende leden.” Zij begrijpen helemaal niet wat Piet mankeert, lijken zelfs wat geirriteerd. En dat, terwijl zij toch beter dan het vermoedelijk alleen maar contribuerend lid zouden moeten weten, wat de muziek in een mens teweeg kan brengen. Frappant is, dat beide gedichtjes van HaverSchmidt, hoewel uiterst vaag, iets weergeven dat men de desintegratie van de persoonlijkheid zou kunnen noemen. De verschillende menselijke funkties zijn niet meer natuurlijk op elkaar betrokken, de arme Piet weet geen raad met de verschillende gegevens die bij hem binnenkomen, t.w. de zintuiglijke indrukken, herinneringen en uitingen van processen die zich buiten zijn bewustzijn aan hem voltrekken. Hij geeft zichzelf en daarmee zijn publiek die elementen in handen - maar het verband ontbreekt.’

Een tijdschriftartikel van W. Drop. Piet Paaltjens als parodist (De Nieuwe Taalgids, W.A.P. Smit-nummer, p. 116-127) gaat uitvoerig in op Des zangers min. Andere tijdschriftartikelen zijn: H. Doedens. De parodieën van Piet Paaltjens. In: Levende Talen 1963, en A. de Vletter. F. Haverschmidt (P. Paaltjens). In: De Nieuwe Taalgids, III, p. 75-85 en p. 120-127.

Alles wat ik uit Snikken en grimlachjes citeer, komt uit de eerste druk, Schiedam (1867).

Haverschmidt's opmerking over de navolging van Heine in de Immortellen citeerde ik naar Piet Paaltjens: Nagelaten snikken. Ed. Hans van Straten, 2de druk, Amsterdam 1970. Heine's Buch der Lieder werd geciteerd in een uitgave uit Nürnberg 1946. Het gegeven over de boete van 10 cts. voor praten onder uitvoeringen is ontleend aan F.G.J.W. Backer. Sempre's eeuwfeest 1831-1931: Kroniek van het Leidsch Muziekgezelschap ‘Sempre Crescendo’ Leiden 1931. Waarom er in Paaltjens' gedicht staat ‘op Sempre’, werd niet duidelijk: nergens blijkt dat deze muziekvereniging ooit over een vast gebouw beschikte.