Sic. Jaargang 6

[p. 75]

In Venetië, in Amsterdam, in Venetië
hans keller

Wie vanmiddag op het San Marco-plein stond, in Venetië, een zwarte paraplu op tegen de sneeuw en een lange shawl om tegen de wind uit de lagune, en keek in de richting van het water, zag dat op één van de twee hoge zuilen het silhouet van de Venetiaanse leeuw was verdwenen. Hij nam voor alle zekerheid de andere zuil in ogenschouw, benieuwd of ook San Teodore van zijn hoge standplaats was weggenomen.

Nee, hij stond er nog. De heilige was als een gebeeldhouwd vraagteken in gevecht verwikkeld met een krokodil. Dat was al sinds mensenheugenis zo en al evenlang was de zinnebeeldige betekenis ervan verloren geraakt. Waarom vocht San Teodore niet, zoals een normale heilige, met een draak? Dat wist niemand, maar omdat Venetianen op alles een antwoord hebben, bestonden er evenveel verklaringen voor als de stad inwoners telde.

Hij wendde zijn blik weer naar de andere zuil. Hij had het goed gezien: de leeuw was weg.

In café Florian zag hij hoe de pianist, die gelukkig weer het liedje ‘Hörst du mein heimliches Rufen?’ speelde, ondertussen in een foto-roman las die opengeslagen op zijn knieën lag. Zelf trok hij Het Vaderland van 2 april 1912 uit zijn zak en las wat de Nederlandse schrijver Louis Couperus schreef over hoe de apostel San Marco op een nacht werd begeleid door ‘het schitterende beeld van een reusachtige leeuw, die, gevleugeld, een bijna menselijk aangezicht vertoonde, dat, gebaard, geleek op zijn eigen evangelistengelaat.’ De leeuw maande, aldus Het Vaderland, de golven tot kalmte en toonde San Marco ‘in het visioen van de dageraad, in een parelmoerige mist van roze licht, in een optintelende gloor van gouden dag-aureool de schim ener blanke stad die scheen te rijzen uit het water met Byzantijnse koepelen en marmeren toverpaleizen en spitse klokkeminaretten uit de blauwe effenheid...’

Hij kende de passage uit zijn hoofd zoals de lezende pianist geen toets miste van ‘Hörst du mein heimliches Rufen’. Het was de mooiste beschrijving van de stad als zinsbegoocheling die hij kende. Het beeld van de leeuw kon daarin niet worden gemist.

Hij was kort tevoren teruggekeerd uit Leningrad waar hij een filmfestival had bezocht. Het kon nog net, op de valreep. Hij had aan de oever van de Neva gestaan en gekeken naar het silhouet van de stad in het toverachtige poollicht

[p. 76]

aan de overkant. ‘Het Venetië van het noorden,’ had hij verzucht, ‘maar géén leeuw.’

Er was uit het echte Ventië in de loop der eeuwen veel gestolen, maar niet door Czaar Peter en nooit de leeuw!

Hij had in Boston weleens voor een rijke woning gestaan die door moest gaan voor een Venetiaans ‘palazzo’. De geleerde Amerikaanse kunstdief Bernard Berenson was door de gefortuneerde bewoonster ervan, Isabella Stewart Gardner als haar interieurverzorger naar Italië gezonden en daar kocht hij in Venetië o.a. vier preekstoelen die zij liet aanbrengen in de vier hoeken van wat zij zei dat haar slaapvertrek was. Maar de leeuw kreeg zij niet.

In Californië had hij wel eens het kasteel bezocht van krantenkoning- ‘robberbaron’ William Randolph Hearst en daar in San Simeon had de gids hem gewezen op een kogelgat in het plafond van de logeerkamer die destijds door Charles Chaplin werd bewoond. Hearst had zijn minnares, Marion Davis met de acteur betrapt en hem beschoten. Het plafond was afkomstig uit het Dogenpaleis in Venetië.

Venetianen zijn al eeuwenlang bereid alles te verkopen want vrijwel alles wat hen in handen viel, droeg al de ouderdom van de vorige eigenaar. Maar nooit de leeuw, nooit het embleem van de Ventiaanse legende.

Over hun ontstaan zijn legendes altijd zeer precies, zo ook Venetië, dat werd gesticht op 25 maart van het jaar 421. Het gebeurde om twaalf uur 's middags. Het was een vrijdag.

Hij rekende de warme chocolade-melk af, trok zijn jas aan, stak Het vaderland weer in zijn zak en verliet Florian met medeneming van zijn paraplu.

Hij stond aan de rand van de Piazza, misschien wel het mooiste plein ter wereld, schitterend van formaat en verhoudingen, een enorme huiskamer eigenlijk met de omringende galerijen - onder één waarvan hij nu weer stond te kijken - als lambrizering. Het was winter, daarom was het plein vrijwel leeg. Hij hield van lege huiskamers, opgeruimd, geen bezoek, laag in de hoeken de donkere muizengaten waarachter een web van straatjes begon, rechts om zo te zeggen de sierlijke rommel rond de schoorsteenmantel: de San Marco-basiliek, het Dogen-paleis, de beiden zuilen waartussen nu een glinsterend gordijn van natte sneeuw hing - de vierde wand van het plein - en rechts de Campanile, een enorme bakstenen klokkentoren, die zomaar als een los ding in deze ruimte stond.

Hij wist nooit precies, zolang hij het gevaarte kende, of hij het nu mooi moest vinden of niet. Eigenlijk stond de toren in de weg. Onwillekeurig ging zijn blik naar links, waar hij in de hoek van het plein een fotowinkel wist. De luiken ervan waren al gesloten maar wat daar morgen in de etalage weer te zien zou zijn, herinnerde hij zich van vanmiddag - hetzelfde tafereel als vorig jaar, drie jaar geleden, vijf, acht en dertien jaar geleden. Uitvergrotingen van foto's die in het najaar van 1902 waren genomen, elk vanuit één der vier hoeken van het

[p. 77]

plein op het moment dat de Campanile bij een lichte aardschok in een storm van vallende bakstenen was ingestort. De eerste steen was gelegd in het jaar 911, de laatste viel in 1902. Hij had bij het zien van die foto's geleerd dat hij de klokkentoren zou missen als hij er niet meer zou zijn. Van Couperus wist hij - een bericht uit dezelfde maand april van het jaar 1912 - dat de toren toen net weer was herbouwd.

Tien jaar was het ding er niet geweest. Hij huiverde. Wat een geluk dat hij het Venetië van tussen 1902 en 1912 niet had gekend.

Wonderlijk dat San Teodore en de leeuw die aardschok hadden overleefd!

Hij zag een vaporetto meren aan de kade tussen de beide zuilen. Het was lijn 14. De meeste passagiers waren brievenbestellers - de late middagpost - die zich met hun boodschappen in half openstaande gelakte koffertjes, voor zich tegen hun buik, over het plein verspreidden.

Hij herinnerde zich zijn verblijf in een Venetiaans pension en de brieven die hij daar gelukkig wel eens ontving in Viale Casanova. Het was geen lange straat en daarom had hij zich verbaasd over het huisnummer: 3864. Pas later had hij begrepen dat de Venetianen hun stad beschouwen als de woonplaats van individuën, waar de huizen worden doorgenummerd, ongeacht de straatnamen. Hij had toen geleerd dat je in Venetië, ook als je steeds de weg kwijt raakte, nooit kon verdwalen. Hier leidde elke windstreek naar het middelpunt van het kompas, het plein, dat Proust iemand had opgegeven als het adres van zijn dromen.

Wat zou hij doen? Met de vaporetto terug naar het station? Een watertaxi naar het vliegveld dat naar Marco Polo was genoemd? Een wandeling langs de pleintjes met de poezen? Er was geen tijd voor bezoeken, hoe kort ook, aan het hospitaal-eiland, het huisvuil-eiland, het begrafenis-eiland. Achter hem besloegen de ramen van café Florian en in zijn zak voelde hij het boek dat hij altijd bij zich had wanneer hij hier was: ONZICHTBARE STEDEN van Italo Calvino. Het bevat de verhalen die Marco Polo aan Kubla Khan vertelt over de tientallen steden die hij overal ter wereld bezocht, gefantaseerde steden, steden die enkel in de fantasie bestaan, maar die allemaal gaan over de schijngestalten van Venetië. Hij had het boek gekocht bij Kok in de Oude Hoogstraat, tweedehands, het was een recensie-exemplaar. Hij was er, af en toe lezend, mee naar 't Kolkje gelopen en daar werd zijn aandacht even afgeleid door een onder hem door zwenkende rondvaartboot. Het was de ‘Simon Carmiggelt’ en dat had hem getroffen. De verwaaiende stem van de gids hoorde hij zeggen dat deze plek Amsterdam tot ‘het Venetië van het Noorden’ had bestempeld. Dat had niet gehoeven. Hem deed het hier vooral aan 't Kolkje denken. Dat was hem al prettig genoeg.

Hij ging niet opnieuw bij Florian naar binnen en bedwong zijn verlangen naar het herlezen van sommige passages uit het boek van Calvino. Hij nam evenmin de vaporetto over het Canal Grande - al zou hij dan deze keer het uitzicht missen op de tuin van Villa Venier dei Leoni, op de rand waarvan Peggy Guggen-

[p. 78]

heim aan het water een beeld had laten plaatsen van Mario Marini, een ruiter te paard, voorzien van uitschroefbare penissen in de diverse stadia tussen ontspanning en krachtvertoon, voor elke gelegenheid weer een andere.

Hij begon langzaam het plein over te steken, kijkend naar de onder hem wegglijdende plavuizen. Hij bedacht wat er nu eens links, dan weer rechts was te zien en controleerde het dan met een snelle blik. Hij wist het wel, steeds klopte het.

Er zat opeens zo'n ijle melodie van Monteverdi in zijn hoofd: de laatste onthouden tonen van een madrigaal, die opeens kan eindigen in een sliert van islamitisch gegil.

Hij hoopte erop - hij was er eigenlijk wel zeker van - dat de scherven in zijn hoofd weer één melodisch geheel zouden vormen, zodra hij het interieur van de San Marco weer betrad. Daar had hij Monteverdi's mis immers voor het eerst gehoord.

Hij passeerde de zuil en ontweek deze keer - het was niet moeilijk, hij had zijn paraplu op - de aanblik van de verdwenen leeuw. Hij waadde naar de treden van de San Marco - de sneeuw smolt, het was hoog water - en betrad het voorportaal. Hij duwde de tochtdeur open en ging de duisternis in, die hem na alle vorige bezoeken zo vertrouwd was. Zijn ogen zouden eraan wennen en na een tijdje zou hij de geheimzinnige gloed ontwaren van de blauwe en gouden mozaïeken, en de reflectie van de nacht op beelden, in geheimzinnige kroonjuwelen, hun goud, hun zilver, hun edelstenen.

Maar zijn ogen wenden aan niets. Er heerste duisternis. Hij stootte tegen onzichtbare pilaren, struikelde over onzichtbare drempels en gleed uit over gedoofde kaarsen die waren weggenomen uit verdwenen kandelaars. Voor het eerst verdwaalde hij in Venetië.

‘De leeuw,’ dacht hij, ‘ik had het kunnen weten.’

Diezelfde middag, nog maar enkele uren geleden, wordt op een steenworp afstand van 't Kolkje - in Venetië wordt nooit met stenen gegooid, ze zeilen over het water, tic, tic, tic - wordt op een steenworp afstand van 't Kolkje in de Nieuwe Kerk een tentoonstelling geopend, gewijd aan DE SCHATKAMER VAN DE SAN MARCO.

De beelden, de juwelen, hun goud, hun zilver, hun edelstenen. Het licht dat hen beschijnt, komt uit het Noorden. Het orgel dreunt. Gelukkig lijkt de naam van iemand van de Italiaanse ambassade op die van Monteverdi.

Koningin Beatrix staat op. Zij nadert de leeuw.

Ze wacht even, en geeft hem zodoende ginds gelegenheid de duistere kerk te verlaten. Hij strompelt langs de verlaten zuil en steekt het plein over, richting café Florian.

En als ze weet dat hij binnen is, zijn jas heeft uitgedaan, een capuccino met grappa heeft besteld en in ONZICHTBARE STEDEN wanhopig op zoek gaat naar passages die hij mogelijk nog herkent, gaat zij onverbiddelijk over tot de

[p. 79]

opening van de tentoonstelling.

Ze kijkt daarbij de leeuw recht in de ogen, zoals men dat bij haar handelen is gewend.

En dan is misschien ook tot haar doorgedrongen wat hij al eerder in Venetië besefte: vanaf vandaag is alles anders. Omdat alles is verplaatst, omdat de fantasie werkelijkheid moest worden, is met de opening daarvan tegelijkertijd de verbeelding opgeheven.

Keerde ze toen, als een gebroken vrouw, ondersteund door onverbeterlijke fantasten, naar haar plaats terug?

Eerlijk gezegd: hij hoopte het. Maar veel kon het hem niet schelen. Hij zat niet hier. Hij zat daar.

Tekst uitgesproken als SLAA-lezing bij de opening van de tentoonstelling DE SCHATKAMER VAN DE SAN MARCO.