Sic. Jaargang 6

[p. 66]

Warum bleiben wir in der Provinz?
charles vergeer

‘Op de helling van een breed dal, hoog in het zuidelijk deel van het Zwarte woud op 1150 meter hoogte, staat een kleine skihut. Het oppervlak is 6 bij 7 meter. Het lage dak overdekt drie vertrekken: de woonkeuken, een slaapkamer en een studeerkamer. Verder in het dal, op de steile helling aan de overzijde, liggen de boerderijen, breed en met hun grote overhangende dak. Hoger op de helling liggen velden en weilanden tot bij het bos met haar oude, hoge en donkere dennebomen. Een heldere en zonnige hemel staat boven dit alles.’

Dat is de wereld waarin ik werk, schrijft de filosoof Martin Heidegger. Hij doet het terwijl hij nog rectormagnificus is van de universiteit van Freiburg. En het blad waarin het gepubliceerd wordt is Der Alemanne. Kampfblatt der Nationalsozialisten Oberbadens. De datum: 7 maart 1934.

Het is een beetje larmoyant stukje, met veel oude boerinnen er in en ‘gemütlichkeit’. De stad, de wereld, toespraken houden of congressen bezoeken, het leidt eigenlijk allemaal maar af van het echte werk. Pas terug in de eenzaamheid van de hut komen de grote vragen van de filosofie weer op. Mijn werk ‘gehört mitten hinein in die Arbeit der Bauern’ laat de professor weten. Het zinnetje wordt nog breed gedrukt ook.

Met de boeren uit de omgeving mag hij graag 's avonds, na gedane arbeid, wat kletsen. Of liever, bedachtzaam zwijgen. Af en toe wordt over een kalf dat morgen geboren zal worden, een kip die nacht door een vos gestolen of over het kappen in het bos een kort zinnetje gesproken. Met vertedering wordt gesproken over een oude boerin, 83 jaar, die dagelijks de helling op ging om te zien of ‘de professor’, zo laat in de herfst nog, in de hut was. Geen twee uur vóór haar sterven liet ze hem nog groeten.

De slotscène is van boerse pracht. ‘Onlangs kreeg ik voor de tweede keer het aanbod hoogleraar in Berlijn te worden. Bij zulke gelegenheden trek ik me uit de stad terug en ga naar de hut. Ik wil horen wat de bergen, bossen en boerderijen dan zeggen. Dan ga ik naar mijn oude vriend, een

[p. 67]

75-jarige boer. Hij heeft over die berlijnse zaak in de krant gelezen. Wat zal hij zeggen? Langzaam vestigt hij zijn heldere ogen met hun klare blik op mij, zijn mond blijft stijf dicht en zijn hand legt hij goedig en bedachtzaam op mijn schouder en - hij schudt nauwelijks zichtbaar zijn hoofd. Dat wil zeggen: onverbiddelijk nee!’

Het is misschien wel een aardige manier om een leerstoel af te wijzen maar het maakt op mij toch vooral de indruk van kitsch. Het stuk werd opgenomen in het boek van Guido Schneeberger: Nachlese zu Heidegger, Dokumente zu seinem Leben und Denken. Een boek vol dubieuze stukjes over ‘Der Ruf zum Arbeitsdienst’, ‘Nationalsozialistische wissenschulung’, ‘Treuekundgebung’ (aan de Führer) en oproepen als ‘Deutsche Manner und Frauen!’. Bovendien foto's van Martin Heidegger met nazi-embleem, tussen S.A. uniformen en omringd door hakenkruisvlaggen.

Dat boek heb ik als winkeldochter van 1962 - het jaar van het verschijnen in Bern - jaar in jaar uit op de schappen van de boekhandel van de Vrije Universiteit van Amsterdam zien staan. Die kant van Heidegger interesseerde niemand. Het is de verdienste van het boek Heidegger et le nazisme van Victor Farias deze afschuwelijke zijde van Heideggers werk algemeen bekend gemaakt te hebben. Vreemd is dat wel, want al in 1933 werd zijn houding gelaakt toen hij rector van de universiteit werd nadat Hitler een maand eerder rijkskanselier was geworden. En vanaf het einde van de oorlog is de discussie gevoerd over de houding van Heidegger tegenover het nazisme, de oorlog en de uitroeiing van miljoenen joden. Maar die discussie bleef een beetje binnenskamers. Farias wist haar tot hot-item voor kranten, weekbladen en televisieseries te maken. Een storm stak op en wind werd geoogst. Iedereen heeft het zijne en het hare gezegd en met name in Parijs konden boek- en tijdschrifthandelaren halve etalages inrichten met publicaties over deze kwestie. Ik ben eigenlijk nog beduusd van die berg klets, kul en kolder die daar verscheen. Ik wil slechts wijzen op het uitstekende boek van de historicus Hugo Ott: Martin Heidegger, Unterwegs zu seiner Biographie (1988).

Ott geeft feiten. Feiten die het kleine van de grote filosoof onbarmhartig laten zien. Voor een zinnige discussie over de band tussen Heidegger en het nazisme zijn drie dingen nodig die alle drie in ons land niet opvallend aanwezig zijn.

In de eerste plaats zou het nazisme beter bekend moeten zijn. Voor veel Nederlanders is dat een ultra-rechtse, militaristische beweging. Als ze bij Sebastian Haffner lezen dat juist de rechtse ‘Junkers’ uit Pruisen en de militairen van de Wehrmacht oppositie boden is dat informatie waar niet veel mee gedaan kan worden. Het nationaal-socialisme als vorm van socialisme is in ons land geen thema van gesprek. In de vierdelige biografie van Benito Mussolini, geschreven door Renzo

[p. 68]

De Felice, wordt Mussolini als links revolutionair en socialist beschreven. Adolf Hitler als revolutionair die de arbeidersmassa's wist te begeesteren? In Nederland is het nog en vogue om de aanhang van Fascisten, nazi's en N.S.B.-ers louter uit kleine winkeliertjes en verbitterde ambtenaartjes te willen recruteren. Dat gaat terug op communistische interpretaties van het verschijnsel ‘opkomst van het fascisme’ en werd geschreven in de jaren dat miljoenen Italiaanse- en Duitse arbeiders hun socialistischeen communistische leiders verwisselden voor de fascistische en nationaal-socialistische.

Palestijnen die juichten over de Scuds riepen weerzin op. Mijn familie stond op het dak te zwaaien naar de bommenwerpers die Duitsland - Dresden! - plat gingen gooien.

Vijf jaar onderdrukking door ‘die rotmoffen’ was de Nederlander te veel. Maar de Duitsers zelf werden twaalf jaar lang onderdrukt door dat regieme.

Wat nazisme, fascisme, communisme of maoïsme voor moordlustige systemen zijn geweest wordt beseft. Maar waarom ze zo lang op bijval konden rekenen wordt zelden gezegd.

Dan de feiten. Daarover zegt Farias veel, maar niets dat niet reeds bekend was. Hij geurt met veel onderzoek in archieven maar plundert in feite reeds gepubliceerd materiaal. Veel verschil tussen feiten en roddels wil Farias niet maken. Enig benul van de filosofie van Heidegger heeft hij evenmin. De toon is steeds de loei-toon en het ‘we zullen het je wel eens even inpeperen’. Heel onbenullig is ook Farias' woede over een opmerking van Heidegger over zijn moedertaal, het Spaans. Wat Heidegger bedoelde met zijn gedachte over de bevangenheid van de filosofie in het Grieks en het Duits was aan Farias niet besteed.

Wat het nazisme van Heidegger precies inhield is onmogelijk in twee, drie regels te zeggen. Enthousiasme voor de persoon van Hitler, afkeer van de gevestigde orde in staat, samenleving en op de universiteit, en daarmee de hoop dat de nieuwe beweging ‘vastbeslotenheid’ en ‘wakkerheid’ aan de Duitse jeugd terug kon geven. En, naar bijvoorbeeld uit de onlangs uitgegeven briefwisseling met Karl Jaspers blijkt, de hoop op een professoraat in Berlijn. Opvolger van Hegel als dé staatsfilosoof! Daarnaast bleven zijn afkeer van partij en politiek, van de rassenleer van de nazi's. Afkeer ook, in het hier aangehaalde stuk, van ‘ein verlogenes Gerede’ over ‘Volkstum und Bodenstandigkeit’.

Voor Farias is Heidegger echter nazi tout court. En in zijn lust zwart gitzwart te maken zelfs aanhanger van de extreme vleugel van de S.A. van Ernst Röhm. Dat juist Röhm en Strasser links-radicalen waren, mannen die Hitler met spijt in de nacht van de lange messen liet vermoorden terwille van de militaire machthebbers, daar gaat Farias niet op in.

Aan de harde feiten over Heideggers band met de nazi's doet Farias eerder

[p. 69]

àf door overal nog extra accenten te willen plaatsen. Kwaadwilligheid is zijn leiddraad.

Toen de discussie alweer wat geluwd was verscheen in Nederland een vertaling van het boek van Farias. In het onbenullige voorwoord werden nog wat scheppen er bovenop gegooid en drie maanden later lag het ding bij de ramsj.

De derde laag van de discussie is de moeilijkste. Geef toe dat Heidegger nazi is en schilder het nazisme in de donkerste termen, wat heeft dan Sein und Zeit en het andere filosofische werk daar eigenlijk mee te maken. Op dat niveau van de discussie kunnen we het boekje van Farias beter dichtslaan. Anders zou de indruk zich opdringen dat dat een bijna nazistisch pamflet is.

Als de filosoof Martin Heidegger politiek verkeerde keuzen heeft gemaakt deed hij wat de ruime meerderheid der filosofen al eeuw in eeuw uit deed. Heraclitus: ‘Hang de democraten maar op’. Socrates en Plato als aanhangers van de kazernestaat Sparta. Aristoteles collaboreerde met de Macedonische bezetters. Cicero als onderdrukker van sociale woelingen en Seneca als eerste minister onder Nero. Hegel als pruizisch staatsfilosoof. Marx als vader van de Goelag en Nietzsche als bedenker van de blonde Bestie.

Heidegger op de rug gezien

Filosofie en politiek, een zieke verhouding, een mislukt huwelijk. Zowel naar rechts als naar links. Heideggers nazisme is fel omstreden. Dat Sartre moordzuchtige lieden als Castro of Mao, Jean Genet de palestijnen, Alberto Moravia de

[p. 70]

culturele revolutie, Michel Foucault de Iraanse revolutie en anderen weer Lenins Staat en revolutie omhelsden is even kwestieus. (Ik noem slechts wat favoriete schrijvers van mij.) Waarom Heidegger met zijn filosofie zoveel weerklank kreeg en dat hoogstmerkwaardige boek Sein und Zeit vanaf haar publikatie in 1927 het aureool kreeg hét boek van de eeuw te zijn, ligt denk ik, aan een weinig provinciaalse gebeurtenis. De eerste wereldoorlog is de achtergrond van Sein und Zeit. De fenomenologische analyses van angst, vrees, eenzaamheid, het ‘men’, de alledaagsheid, de verveling, beslissende keuzes, het leven tot de dood, het geklets, de nieuwsgierigheid, de kranten, de stenen en het stof, het moet ongehoord herkenbaar zijn geweest voor de generatie studenten die Verdun en de loopgraven in Vlaanderen had meegemaakt. Dat er een docent was die de universitaire filosofie en filosofen met hoon afdeed en over hun eigen angsten en toekomstverwachtingen kon spreken, dat was een evenement.

Hannah Arendt benadrukt dit in haar herinneringen aan de jonge Heidegger. In het beroemde gesprek over Kant in Davos met Ernst Cassirer leek de universitaire filosofie verkalkt en die van Heidegger het nieuwe bloed in de aderen.

Alleen al de uiterlijke verschijning van Heidegger, geen studeerkamerman maar vader van twee zonen en met korte broek en open hemd soms college gevend of met zijn studenten de bergen intrekkend om ze skilessen te geven; het was een sensatie.

Met Heidegger drong Nietzsche de universitaire filosofie binnen. De filosofie van Plato tot Hegel leek onder het juk gebracht van het vermeende bezit van allerlei waarheden. Nietzsche had als eerste gezegd dat de moderne filosofie elke waarheid kwijt was. De constructies van de filosofie, de systemen van het denken, ze werden door Nietzsche niet langer als waarheden erkend maar als pogingen van de ‘Wille zur Macht’ waarheden te scheppen en te overmeesteren.

Op die weg ging Heidegger verder door zijn deconstructie van de fundamentele uitgangspunten van de filosofie. Plato of Schelling, Augustinus of Hegel, ze werden uitgekleed op de colleges. Wat Kant gezegd had werd stukgedacht op zoek naar de heipalen waarop zo'n groots bouwwerk als de Kritik der reinen Vernunft opgetrokken was. Wie nog ‘geloofde’ in Kant, in Plato, Thomas of Aristoteles moet teleurgesteld uit deze colleges gekomen zijn. En iedereen die zocht naar beginselen, vaste uitgangspunten, waarheden, levensregels, antwoorden op grote vragen, zin in het leven; ze zouden merken dat zulke dingen bij Heidegger niet te vinden waren.

Vragen, zei hij, is de vroomheid van het denken. En antwoorden leken wel vormen van heiligschennis. Alle antwoorden die zich beriepen op zijn filosofie heeft hij afgewezen. Dat begon direct na de tweede wereldoorlog met het existentialisme van Sartre en vervolgens riep om de

[p. 71]

vijf jaar wel een Franse filosofische stroming Heidegger tot ‘Godfather’ uit.

Heidegger bleef in de provincie en hij bleef bij de radeloosheid van het vragen. In de hoofdsteden klonken de leuzen van allerlei filosofische stromingen die naar hem verwezen. Hij sprak over het einde van de filosofie. Misschien dat een armoedig en uiterst sober soort denken nog zinvol zou kunnen zijn. In Parijs en Rome, in Tokio en Berlijn werden dan die gedachten weer rondgeschald.

Zijn sober denken werd door sommigen geproclameerd tot dé uitweg na tweeduizend jaar filosofisch dwalen en verdwalen. Anderen weer zagen er slechts een doodlopende weg in. Zelf gaf Heidegger aan een van zijn bekendste boeken de titel Holzwege mee. Al uit de vertaling van dat ene woord blijkt de hulpeloosheid ten opzichte van zijn denken. De Engelse titel is Paths. Wegen dus, paden die ergens vandaan komen en die ergens naartoe leiden. Zulke wegen, lanen meestal, zijn er in de filosofie. Ze gaan uit van waarheden of vooroordelen, of hoe je ze wilt noemen, en voeren naar ‘laatste waarheden’ en andere hoogtepunten van de geest. De wegen van het sobere denken echter leiden nergens naartoe. Heidegger beschreef zo'n weg in zijn Der Feldweg. Een kronkelende weg tussen de velden en akkers, buigend langs de bosrand en weer terugvoerend naar haar begin.

De Franse vertaling van de titel geeft het andere uiterste: Chemins qui ne mènent nulle part. Fraai maar al even fout. Denkwegen zijn geen dwaalwegen of doodlopende straatjes.

Holzwege zijn de in het bos uitgekapte paden die ergens ophouden. Ze voeren je diep het bos in tot er geen doorkomen meer aan is. Geen betere manier om het bos in te dringen, en dé weg om de bomen er uit te halen.

Als motto voor de imposante Gesamtausgabe van zijn werken schreef hij ‘Wege, nicht Werke.’ En de wegen die hij wilde gaan voerden steeds dieper het land, de provincie in. Toen hij voor het eerst in Parijs kwam en zijn vrouw na enige tijd vroeg wat hij er van vond moet hij gezegd hebben: ‘Ich bin erstaunt - über mich.’

De afkeer van de grote stad, van Athene, Berlijn of Parijs loopt parallel aan de af-keer van de filosofie. In zijn eerste brief na de tweede wereldoorlog aan de fransman Jean Beaufret staan slotwoorden die doen denken aan het boerse tafereel waarmee Warum bleiben wir in der Provinz? eindigt. ‘Het is tijd om de filosofie niet langer te overschatten en te veel van haar te vergen. In de huidige nood van de wereld is minder filosofie nodig maar meer bedachtzaamheid. Sober zijn met woorden, streng zich bezinnen op iets en zorgvuldig zijn bij de formulering.’

Het denken dat komt kan noch filosofie, noch metafysica heten. ‘Het denken keert terug tot de armoedigheid. Sober en eenvoudig probeert ze te zijn om wat is te zeggen op dezelfde eenvoudige wijze

[p. 72]

waarop de wolken de wolken aan de hemel zijn. Het denken trekt voren in de taal. Die voren zijn nog minder wereldschokkend dan de voren die boer met zijn ploeg langzaam zwoegend door de akker trekt.’

Dat dit niet tot een soort boerenslimheid leidt blijkt door de vruchtbare gedachten die Heidegger had over de moderne techniek, de logica, de meest geavanceerde uitingen van beeldhouwkunst en dichtkunst en de indringende wijze waarop hij met de problemen van de psychiatrie wist om te gaan in de inrichting te Zollikon.

En Hitler, de nazi's, Auschwitz? In een nog niet gepubliceerde voordracht, Das Gestell, in Bremen in 1949 gehouden staat een zin die in de in Frankrijk opgelaaide discussie ontzetting heeft gewekt. ‘Ackerbau ist jetzt motorisierte Ernährungsindustrie, im Wesen das Selbe wie die Fabrikation von Leichen in Gaskammern und Vernichtungslagern, das Selbe wie die Blockade und Aushungerung von Ländern, das Selbe wie die Fabrikation von Wasserstoffbomben.’ Worden Auschwitz en Hirosjima vergeleken met de komst van tractoren en landbouwmachines rond de hut op de helling van Todtnauberg? Of wordt hier te denken gegeven dat het wezen van de moordpartijen op miljoenen en miljoenen mensen niet ligt in het ontbreken van christelijke waarden en normen, zoals Nietzsche met zijn nihilisme meent. Maar dat de communistische Goelag en vernietigingskampen van de nazi's juist het gevolg zijn van een filosofie? Van de filosofie?

Voerde niet het verdwijnen van de westerse waarden tot het massaal vernietigen van mensen maar het verschijnen van een opvatting van filosofie en techniek tot ‘die Fabrikation von Leichen’? Is Auschwitz wel te begrijpen zonder Heidegger?