Sic. Jaargang 6

[p. 38]

In plaats van bidprentjes
willem korthout

De begrafenis van oom Anton had plaats volgens het katholieke ritueel totdat een bejaarde man onaangekondigd het woord nam. Hij zei te spreken namens de vooroorlogse strijdgroep ‘Nieuwe Dageraad’ en raakte zo geëmotioneerd, dat hij het heengaan van oom Anton zelfs ‘het einde van een tijdperk’ noemde. Ik kende hem vaag. Hij was een wat verwarde idealist, die bijna zijn hele leven vol verwachting in de kraamkamer verbleef, maar op zijn oude dag tot de ontdekking kwam, dat hij de geboorte van de nieuwe heilstaat niet meer mocht meemaken.

Het zou bij een aandoenlijk intermezzo gebleven zijn als de oude man had afgezien van zijn voornemen om aan de groeve het strijdlied te zingen. Daardoor kreeg zijn optreden iets potsierlijks, want hij raakte meteen de wijs kwijt en kort daarop ook de tekst. Toen de emotie hem te machtig werd, staakte hij het gezang, hoewel we op dat moment niet veel meer hadden vernomen dan dat er ten tijde van de strijdgroep ‘Nieuwe Dageraad’ door de wereld ‘een geest van wanhoop en haat ging’.

De pastoor met de wijwaterkwast stond er wat ontheemd bij. Alsof hij bij het einde van de plechtigheid plotseling ontdekte dat hij aan het verkeerde graf in aktie was gekomen. Echt iemand die de tijd niet had meegemaakt, dat schijnbaar tegenstrijdige dingen nog in je hart konden samenvloeien en ook naar buiten gebracht mochten worden, zonder dat je meteen publiekelijk werd gefileerd door een televisieforum onder leiding van een bekende Nederlander.

Na afloop van de begrafenis bedankte ik de oude man voor zijn bijdrage aan de plechtigheid. Want met zijn uit de hand gelopen optreden had hij toch iets aangeroerd, wat niet achterwege had mogen blijven.

Oom Anton was een buitenbeentje! Hij liet geen gelegenheid voorbijgaan om zijn ziel om te keren en dan kwamen er zeer ongebruikelijke uitspraken en denkbeelden tevoorschijn. Volgens hem kende de geschiedenis van de mensheid slechts twee grote figuren: Jezus van Nazareth en Domela Nieuwenhuis. Mijn vader kon zich daarover witheet maken. Zelfs de hoopgevende volgorde van de namen vermocht hem niet milder te stemmen.

Ook als er verkiezingen werden gehouden, liet oom Anton graag van zich horen op een wijze, die de familie niet kon waarderen. Hij plakte zijn ramen vol met oproepen om niet te gaan stemmen en in zijn taalgebruik namen woorden als belazeren en verneuken een belangrijke plaats in.

[p. 39]

Op huiselijke feestjes werd oom Anton zoveel mogelijk geweerd. Ik was een van de weinigen die zich van deze familiaire aversie weinig aantrok. Dikwijls ging ik bij hem op bezoek in zijn benedenhuisje in de Zusterstraat. Aan de voorzijde was een bescheiden winkelruimte waarin hij het beroep van stoelenmatter en mandenmaker uitoefende.

Tweemaal per week ging hij op pad met een oude handkar en meestal was hij tegen de middag al weer thuis. Want hoe groter de vraag naar manden, hoe eerder hij er de brui aan gaf. Hij bezat de onwankelbare overtuiging dat je nooit meer moest willen verdienen dan je de komende dagen nodig had. ‘Doe je dat wel,’ zo moraliseerde hij, ‘dan ben je 'n dief van je medemens!’

In de Zusterstraat en omgeving kende geen mens hem bij zijn naam. Volwassenen en ook kinderen spraken hem altijd aan met ‘mandenmaker’. De lente en zomer bracht hij hoofdzakelijk door voor zijn winkeltje in een oude rotan fauteuil. Manden maken deed hij alleen in de winter en zodra de temperatuur tegen de twintig graden liep, moest je hem ook niet meer lastig vallen met kapotte stoelzittingen. Tot ongenoegen van de huisvrouwen, die hem dan uitmaakten voor ‘luie donder’ of ‘je vreet toch van ons!’ riepen. Omdat hij de reparaties minzaam lachend naar de herfst bleef verwijzen, raakten de gemoederen soms zeer verhit. Dat stimuleerde weer de kreativiteit in het bedenken van scheldwoorden. Zelf vond ik, dat ‘vuile anarchist’ en ‘Roomse etter’ de uitgestrektheid van oom Anton's zieleleven het best aangaven.

De vele uren die hij dagelijks in de zon doorbracht, besteedde hij op zijn middagdutje na aan lezen. Zijn voorkeur ging uit naar profetisch getinte werken over de sloop van het kapitalistische stelsel en andere omwentelingen, waarvan hij het nodige verwachtte. Zo trok hij veel tijd uit voor het bestuderen van de wereldhulptaal Esperanto, die volgens hem spoedig tot internationale verbroedering van de arbeidende klasse zou leiden. ‘Over 'n paar jaar kunnen fabrieksarbeiders uit alle landen met elkaar praten,’ voorspelde hij optimistisch. ‘En dan laat de kleine man zich geen knollen voor citroenen meer verkopen!’ Om de laagstbetaalden en steuntrekkers alvast met dat idee vertrouwd te maken, groette hij hen met opgestoken vuist en een krachtig ‘Bonan,’ wat mijn moeder vaak deed opmerken: ‘Die man eindigt nog eens in 'n inrichting.’

Gedurende de Tweede Wereldoorlog begon oom Anton zich zelfs voor zijn doen merkwaardig te gedragen. Hij was sterk in zichzelf gekeerd en het werd steeds moeilijker om met hem in kontakt te komen. De verhalen, welke tot de familie doordrongen, maakten duidelijk dat hij bij voorkeur in het openbaar op NSB'ers liep te schelden. We gingen er vanuit, dat hij spoedig in een kamp zou belanden. Maar zoals dat in zijn hele leven al was geweest, ook nu nam niemand hem serieus. Zelfs een fanatieke WA-man in de Zusterstraat, die hij bijna dagelijks beledigde, haalde zijn schouders op voor ‘die halfzachte vrijgezel’.

Hoe listig oom Anton de mensen had bespeeld, konden we pas in mei 1945 vaststellen. Onder de vloer van zijn mandenwinkel hadden belangrijke stukken van de communistische partij de oorlog broederlijk doorgebracht met paramenten uit de synagoge in de Wagenstraat. Maar de grootste sensatie was

[p. 40]

wel de verschijning van de gesjochte kapper, ook bekend als Haagse Moos. Hij had ruim drie jaar ondergedoken gezeten in de uitbouw achter de winkel. Op de vooroorlogse markten behoorde hij tot de meest populaire kooplieden. Hij verkocht scheermesjes tegen afbraakprijzen. Als iemand ze niet wilde, zei hij: ‘Ga jij maar naar de Lange Poten. Dan kan je 't dubbele betalen, omdat je geholpen wordt door een winkeljuffrouw met valse busten en 'n kolenstreep boven d'r ogen.’ Als jongen heb ik vele teksten van Moos uit mijn hoofd geleerd.

Met het einde van de oorlog kwam er een kentering in het leven van oom Anton. Na mijn terugkeer van een onderduikadres in Limburg ging ik weer regelmatig bij hem op bezoek. Hij had het moeilijk. Het kapitalistische stelsel stond steviger overeind dan ooit en niet een van de hem bekende fabrieksarbeiders was het Esperanto machtig. ‘De arbeiders hebben kapitalistjes van zich laten maken,’ zei hij me in een sombere bui. ‘Ouwehoeren over 'n paar kwartjes meer, maar dat de halve wereld honger lijdt zal ze 'n rotzorg zijn!’

Toen ik door verandering van werk Den Haag moest verlaten, werden mijn bezoeken aan oom Anton spaarzamer. Wel maakte ik er een gewoonte van om enkele keren per jaar naar hem toe te gaan. Naarmate hij ouder werd, stelde hij die kontakten meer op prijs. Hij was een teleurgestelde idealist geworden. Van een man, die altijd een nieuwe toekomst voor ogen had, veranderde hij in iemand voor wie tenslotte alleen het verleden nog enig houvast bood.

Kort na zijn 84ste verjaardag bezocht ik hem weer. Omdat hij nog goed ter been was, maakten we naar gewoonte de nostalgische wandeling langs onze oude plekjes. Het kleine hofjeshuisje van de goedmoedige tante Greet, de groentewinkel van wijlen oom Kees en niet te vergeten de parfumeriezaak van de destijds welgeschapen nicht Mien, die tussen de valse wimpers en oogschaduwen ineens Minneke moest worden genoemd.

Oom Anton genoot van de tocht en verzorgde het commentaar met beknopte toelichtingen als: ‘Hier vonden ze die goeie Gerrit Kwak 's morgens dood in z'n fauteuil. De televisie stond nog aan!’

In de buurt van het Bezuidenhout week hij af van de gebruikelijke route. We liepen langs het Centraal Station in de richting van ‘De Binckhorst’. ‘Ik wil je iets laten zien,’ zei hij geheimzinnig. Ons einddoel bleek de R.K. begraafplaats St. Barbara te zijn. Bij de toegangspoort sprak hij theatraal: ‘En hier liggen ze allemaal. Greet, Kees, Gerrit Kwak en mollige Mien. Jonger gestorven dan ik! Niet dat ik sta te popelen om ook weggebracht te worden, maar de jaren beginnen te tellen. Dat is nu eenmaal de realiteit!’

We liepen het kerkhof op, passeerden een kapel en kwamen in een rechte laan met bomen aan weerszijden. ‘Aan deze laan wil ik begraven worden,’ zei oom Anton gedecideerd. Tussen de graven zag ik open plekken met kleine stenen, waarop een nummer stond of ‘gereserveerd’.

‘De meeste nummers zijn nog vrij,’ lichtte oom Anton toe. ‘Om je de waarheid te zeggen, vind ik die boekplaatsen niet zo prettig. Laat mij maar gewoon in een rij liggen. Van 67 met die kleine den, was ik meteen weg. Maar iemand is me net te vlug af geweest. Mijn tweede keus is 53 met dat leuke struikje erbij.

[p. 41]

Ik heb er 'n optie op!’ Hij sprak erover of hij een toekomstige woning aan het uitzoeken was en in zekere zin kon je dat ook zo zien.

‘Je vraagt je natuurlijk af, waarom ik 53 niet meteen genomen heb. Dat zit zo. Jij bent misschien de enige, die me hier nog eens komt opzoeken. Daarom heb je ook 'n stem in het kapittel!’

Ik voelde me een beetje aangedaan door de band, die er was gegroeid tussen deze merkwaardige man en mij. Maar hij sprak zonder emotie in zijn stem. Op dezelfde toon had hij vroeger de ondergang van het kapitalisme voorspeld en de zegetocht van het Esperanto. Ik wist niet goed, wat ik moest zeggen, maar woorden bleken overbodig. Hij had al begrepen, dat zijn laatste rustplaats mijn instemming genoot.

In het kantoor van het kerkhof herkende men hem meteen. ‘Dag meneer Wiekel,’ zei een vriendelijke man, ‘ik zie aan uw gezicht dat de beslissing gevallen is. Nummer 53!’ Oom Anton knikte en trok meteen zijn portefeuille, want hij wilde beslist kontant betalen.

Nadat de zaak administratief was geregeld, kondigde hij het einde van onze voettocht aan. We gingen met de bus terug, maar niet meteen naar huis, omdat hij nog wat wilde regelen. Ons volgende doel bleek een showroom met grafmonumenten te zijn. ‘Nu de steen ook maar,’ vond hij, ‘anders blijf je met die boel bezig!’

We werden ontvangen door een heer op gevorderde leeftijd. Hij had een droefgeestige uitstraling, vermoedelijk de jarenlange inwerking van de branche. Oom Anton toonde zich echter een gemakkelijke klant en daarvan fleurde hij op. De keus viel op een zandkleurige steen, waarop een bruin getinte tekst moest. Er werd koffie geserveerd door een kantoormeisje en we gingen er bij zitten. De oude heer observeerde ons en toen hij had vastgesteld dat we niet onder ondragelijk leed gebukt gingen, werd hij spraakzamer.

‘Zo heren, en nu de tekst,’ zei hij met een cynische ondertoon. ‘Let u maar niet op mij, want bij dit onderdeel van de transaktie ben ik altijd stijf van de stress. Wat is namelijk 't geval? Vroeger hadden we in deze branche alleen te maken met ‘Hier rust mijn lieve vrouw’ of ‘Hier rust mijn lieve man’. Als 't huwelijk niet aan de verwachtingen had voldaan, werd dat ‘lieve’ er nog afgelaten. Mij best! Hoe minder letters, hoe liever. Tenslotte is dit een winkel in grafmonumenten en geen drukkerij. Maar nu de praktijk van de moderne tijd. Ach heren, allerlei onduidelijke relaties: ‘Huisgenote’, ‘Levensvriend’, ‘Partner’, ‘Levensgezellin’ en dergelijke.

Na een moedeloos zwijgen, waarvan grote dramatische kracht uitging, vervolgde hij: ‘Laatst had ik 'n vrouwspersoon... Mag ik u de tekst even voorlezen? Uiteraard met weglating van naam en andere herkenbare gegevens!’

Hij rommelde in een bureaulade, haalde er een zeegroen papier uit en voelde vanwege de diskretie of de deur van het kantoor wel goed dicht was. Vervolgens las hij met de intonatie en de mimiek van een overjarige verzenzegger: ‘Hier rust mijn onvergetelijke levensgezellin...’ Hij wachtte even om het overslaan van de naam een plaats in zijn voordracht weer te geven en vervolgde:

[p. 42]

‘Onze levenspaden vloeiden samen en een eindweegs gingen we hand in hand.’

Tijdens een korte stilte, die hij door het sluiten van zijn ogen een extra dimensie gaf, werden oom Anton en ik in de gelegenheid gesteld de voordracht te verwerken. Toen wees hij op de kleinste steen van het assortiment en sprak aangeslagen: ‘En dat moest allemaal daarop, heren!’

Oom Anton en ik maakten afkeurende knorgeluiden en schudden als extraatje misprijzend het hoofd om vooral duidelijk over te komen. Onze bescheiden bijval viel in goede aarde bij de meneer van de grafzerken. ‘U begrijpt wel,’ zei hij, ‘dat 't me niet om de beoordeling van de tekst als zodanig gaat. In dit vak kom je dagelijks met geëmotioneerde mensen in aanraking en die kunnen er een potje van maken. Neem dat van me aan!’

Zijn ogen gingen nogmaals over het zeegroene papier en toen vroeg hij vertrouwelijk: ‘Weet u wat die dame durfde opmerken, toen ik haar wees op de te lange tekst en de te kleine steen?’ Een moeilijke vraag, maar we begrepen wel dat het een opmerking was zonder opbeurende werking. Intussen deed de bejaarde komediant of hij de woorden niet over zijn lippen kon krijgen, maar met een uiterste krachtsinspanning gooide hij ze er plotseling uit: ‘Jahwe heeft de helft van de Tien Geboden op 'n veel kleinere steen gezet! Ja, precies zo zei ze 't heren.’ Hoewel alles zijn grenzen heeft, poogden oom Anton en ik met een zwijgen, waarin nog meer onthutsing en misprijzen was opgeslagen dan in het eerdere afkeurende knorren. Met sukses! De oude heer was ervan overtuigd dat we helemaal achter hem bleven staan. Hij werd nu heel vertrouwelijk. Bijna had ik gezegd: ‘U had u beter aan de Tien Geboden kunnen houden! Maar ja, heren, je hebt 'n zaak. M'n oudste zoon zegt altijd: Slikken en mondje dicht, pa! 't Zijn en blijven je klanten.’

Na zich te hebben losgemaakt van deze recente, gruwelijke ervaring, informeerde hij naar onze tekst. Oom Anton haalde een blocnotevel uit zijn portefeuille, vouwde het plechtig open en overhandigde het. Met gedragen stem las de oude heer:

Hier rust Anton Wiekel
geboren: 18-3-1905
overleden:

‘Mooie, kernachtige tekst,’ prees hij. Maar ik moet u wijzen op 'n niet onbelangrijke omissie. De datum van verscheiden van de dierbare overledene ontbreekt!’

‘Klopt,’ antwoordde oom Anton monter. ‘Die dierbare overledene ben ik zelf. Als m'n tijd daar is, hoeft u er alleen die ontbrekende datum nog in te beitelen.’ De meneer van de grafmonumenten was sprakeloos. Hij keek als iemand, die een lezing dacht te houden voor het verplegend personeel en eensklaps tot de

[p. 43]

ontdekking komt dat hij de patiënten voor zich heeft. Hij verzonk in een droefgeestig gepeins en bleef hardnekkig zwijgen. Pas toen oom Anton de ook nu gewenste kontante betaling aankondigde, gaf hij weer tekenen van leven. Niet dat hij overliep van vreugde, maar de getrokken portefeuille stemde hem toch iets milder. ‘Er blijken dingen te zijn, die zelfs ik met m'n 50-jarige ervaring in grafmonumenten nog nooit heb meegemaakt,’ zuchtte hij en met enige stemverheffing ging hij voort: ‘Mag men 'n grafzerk plaatsen zonder dat er een stoffelijk overschot is? En als deze vraag met “ja” zou worden beantwoord, is 't dan toegestaan er zo'n half afgemaakte tekst op te zetten?’

In oom Anton vlamde de oude strijdbaarheid op. ‘Mag?’... ‘Is 't toegestaan?’ herhaalde hij, terwijl hij rood aanliep. ‘M'n graf is betaald, 't onderhoud afgekocht en nou gaat u effe moeilijk zitten doen!’

Hoewel de oude heer kennelijk teleurgesteld was in ons, mompelde hij onverstaanbare woorden, die fonetisch enige inschikkelijkheid uitstraalden. Wellicht werd hij in een visioen ook toegesproken door zijn oudste zoon. De transaktie kwam in een stroomversnelling. Oom Anton legde bankbiljetten op tafel en er werd een kwitantie uitgeschreven. Daarna deed de oude heer ons netjes uitgeleide, maar helemaal van harte leek het me niet te gaan.

Oom Anton was opgelucht en in een bijna jongensachtige stemming gingen we naar de Zusterstraat. Daar deed hij iets wat doorgaans beperkt bleef tot tijden van dreigende griep. Hij pakte een fles brandewijn uit de kast en schonk twee glazen in. ‘Fijn, dat je meegeweest ben’, zei hij. ‘Proost!’ Er volgden nog 'n tweede en derde glas en bij het afscheid nog een halfje om het af te leren. De inmiddels waterige oogjes van oom Anton twinkelden ondeugend, toen hij de laatste toost uitbracht: ‘En nu maar hopen, dat die kuil op de Binckhorst nog 'n poosje dicht blijft!’

Zoals altijd zwaaide hij me uit. Terwijl ik in de richting van de Lijnbaan liep, keek ik nog enkele malen om. Oom Anton stond voor zijn winkeltje en stak telkens groetend de hand op.

Ongeveer drie weken later werd ik opgebeld door tante Marga. ‘Je moet niet schrikken,’ zei ze. ‘Oom Anton is gestorven.’

‘Zo maar ineens?’ vroeg ik uit het veld geslagen. ‘Zonder dat hij ziek is geweest?’

‘Ze hebben hem vanmorgen dood in z'n fauteuil gevonden,’ snikte ze. ‘De televisie stond nog aan.’