Sic. Jaargang 6

[p. 24]

De paus als poëtisch mikpunt
frans van dooren

In een land als Italië, dat ondanks bepaalde anticlericale tendensen toch in principe katholiek is, speelt de Kerk, gecentraliseerd in het Vaticaan, nog steeds een belangrijke rol. Het is een machtsfactor die niet uit het leven is weg te denken en altijd en overal zijn invloed doet gelden. Dit is al eeuwenlang zo en het zal vermoedelijk nog eeuwenlang zo blijven. Instituten met een dergelijke uitstraling genieten (terecht of ten onrechte, wie zal het zeggen?) een gezag dat onuitroeibaar is.

Maar hoge bomen vangen ook in Italië veel wind. Al vanouds staat het Vaticaan als bolwerk van religieuze en politieke macht bloot aan allerlei vormen van kritiek, variërend van milde ironie tot vernietigend cynisme. Een van de voornaamste middelen om deze kritiek te uiten is het geschreven woord, niet alleen in de vorm van proza, maar ook in die van poëzie. Al in de beginfase van de Italiaanse literatuur zijn er dichters aan te wijzen (en het zijn zeker niet de minsten) die in hun verzen ‘Rome’ onder vuur nemen: Dante keert zich verontwaardigd tegen de wereldlijke aspiraties van de Kerk en geeft diverse pausen een plaats in zijn Inferno; Petrarca hekelt in felle sonnetten het pauselijk hof in Avignon (zijn avara Babilonia), waar volgens hem slechts gebeden wordt tot Venus en Bacchus.

Deze in principe op verbetering gerichte oppositie, die zich ook manifesteert in figuren als Catharina van Siena en Savonarola, gaat vanaf de renaissance gaandeweg over in meer profane uitingen van satire: uitingen die er voor die tijd ook al waren (de Pasquinaden bijvoorbeeld), maar die toen artistiek nog op een laag pitje stonden. De kritiek verschuift steeds meer van aanklacht naar spot, van idealisme naar indifferentisme. Al bij al heeft deze ommekeer poëtisch niet zo veel opgeleverd, maar er kunnen toch op z'n minst twee dichters genoemd worden die hun spotlust aardig hebben weten in te kleden. Deze twee, wier namen waarschijnlijk niet toevallig met de b van burlesk beginnen en met de i van instinctief eindigen, zijn Francesco Berni en Giuseppe Belli.

Francesco Berni werd in 1498 geboren in Lamporecchio en stierf in 1535 te Florence. Tussen deze twee jaartallen ligt een leven dat, afgezien

[p. 25]

van het Toscaanse begin en einde ervan, grotendeels werd doorgebracht aan kerkelijke hoven. Berni was als secretaris in dienst bij kardinalen, bisschoppen en geheimkamerheren en verbleef jarenlang in de omgeving van de paus te Rome. Op het laatst van zijn leven keerde hij terug naar Florence, waar hij nauwe contacten aanknoopte met het hof van Alessandro dei Medici. Het schijnt dat hij aan zijn eind is gekomen doordat hij, toen hij weigerde een bepaalde kardinaal te vergiftigen, zelf door vergiftiging om het leven werd gebracht.

Florence

De poëzie die hij schreef (vooral die van zijn Sonetti en Capitoli) kenmerkt zich door de souplesse waarmee hij het Toscaans, het onvervalste Toscaans van zijn jeugd, hanteert. Een grote semantische trefzekerheid, een sterk gevoel voor ritme en plasticiteit, een bizarre neiging tot verbaal stuntwerk, en een uitgesproken instinct voor hyperbool en parodie, dat zijn de kwaliteiten die hem in positieve zin kunnen worden toegeschreven.

Omdat hij echter meer taalkunstenaar dan dichter is, scoort hij op de poëtische ranglijst niet zo hoog: zijn gebrek aan diepgang en de

[p. 26]

alledaagsheid van zijn onderwerpen maken dat hij op den duur enigszins teleurstelt. Hoewel hij zeer wordt geprezen om zijn Toscaanse bewerking van Boiardo's Orlando innamorato, is hij misschien toch wel het meest bekend als tegenstander van het in zijn tijd welig tierende Petrarkisme, dat hij in vele verzen virtuoos op de korrel nam. Hij was overigens niet alleen de bestrijder, maar ook de veroorzaker van een isme: zijn manier van dichten werd al tijdens zijn leven veelvuldig als voorbeeld genomen en nagevolgd. En het is aardig om te weten dat deze imitatie het Italiaans zelf heeft verrijkt met een nieuw werkwoord: berneggiare, dichten à la Berni.

Een figuur die in vele opzichten van Berni verschilt maar anderzijds ook punten van overeenkomst met hem vertoont, is de in 1791 geboren Romeinse dichter Giuseppe Belli. Hij stamde uit een eenvoudige burgerfamilie en studeerde op het Collegio Romano van de Jezuïeten. Omdat hij al vroeg zijn ouders verloor, moest hij zelf in zijn levensonderhoud voorzien: hij werkte als boekhouder bij een aantal adellijke families, maar veel leverden hem deze baantjes niet op. Zijn economische situatie verbeterde echter op slag, toen hij in 1916 trouwde met de rijke weduwe Mariuccia Conti. Dit huwelijk schonk hem, behalve een zoon, een zodanige welstand dat hij zonder al te veel zorgen kon leven. Toen zijn vrouw in 1837 stierf, ging het echter met zijn voorspoed weer snel bergafwaarts. Daarbij kwam nog dat zijn al lang aanwezige reactionaire instelling uitgroeide tot een soort van godsdienstfanatisme, dat vooral manifest werd toen hij met de pauselijke censuur op boeken en geschriften werd belast: in deze functie liet hij, om maar een voorbeeld te noemen, het libretto van Verdi's Rigoletto als aanstootgevend reviseren. Nadat hij zijn laatste levensjaren in kommervolle omstandigheden had doorgebracht, stierf hij in 1863.

Het dichterschap van Giuseppe Belli heeft twee gezichten: het ene toont ons zijn produktie in het Italiaans, het andere zijn verzen in dialect. Deze twee kanten, die een levensgrote paradox onthullen, contrasteren scherp met elkaar: terwijl zijn poëzie in het italiaans academisch, conformistisch, moraliserend, kortom doods is, blijkt die in het dialect spontaan, natuurlijk, menselijk, kortom levend te zijn. Dit dualisme weerspiegelt zich ook in de receptiegeschiedenis: terwijl zijn Italiaanse gedichten (die al tijdens zijn leven werden gepubliceerd) totaal vergeten zijn, kan zijn poëzie in dialect (die postuum werd uitgegeven) zich in een nog steeds toenemende populariteit verheugen.

Belli's opus magnum wordt gevormd door zijn meer dan tweeduizend sonnetten in Romeins dialect (het zogenaamde romanesco). Dit werk is, om 's dichters eigen woorden aan te halen, ‘een monument van het gewone volk van Rome’. Het beschrijft daarvan ‘de taal, de opvattingen, het karakter, de

[p. 27]

gewoonten, de gedachten, de gondsdienstbeleving, de vooroordelen en het bijgeloof’. Vijfennegentig procent van dit omvangrijke oeuvre is in zeven jaar tijds (tussen 1830 en 1837) als in een roes ontstaan: er waren dagen dat Belli niet minder dan tien sonnetten schreef. De sonnetten kunnen worden gekenschetst als genrestukjes waarin het dagelijks leven in Rome onder paus Gregorius XVI wordt geschilderd. Weliswaar staat het Romeinse plebs erin centraal, maar de achtergond is expliciet of impliciet steeds ook het Vaticaan, inclusief de paus, aanwezig: Rome was niet alleen een stad van arbeiders, neringdoenden, bedelaars en volksvrouwen, maar ook van nonnen, ambtenaren, priesters en prelaten.

De stijl van deze ‘Romeinse’ gedichten van Belli is buitengewoon levendig: het is evident dat het dialect spontaan in hem opwelt, dat het recht uit zijn hart komt. Vooral in de goed bekende dialogen komt dit kenmerk krachtig naar voren. En hoe komisch, grotesk of caricaturaal vele sonnetten ook zijn, juist het flitsende taalgebruik ervan maakt dat de erin vervatte boodschap overtuigend overkomt. Ook al ziet Belli als een verist avant la lettre in deze poëzie ‘een getrouw beeld van een bestaande werkelijkheid’, duidelijk is toch dat hij zijn stof subjectief en met een grote solidariteit doorleeft. Zijn sympathie voor de lagere volksklassen, die altijd weer opnieuw de dupe zijn van de machthebbers, straalt een opvallende warmte uit. Wat weer niet uitsluit dat bepaalde anticlericale trekken niet hier en daar voor een bittere ondertoon zorgen. Een zeker pessimisme is hem daarbij niet vreemd, maar is humor in de grond van de zaak niet altijd een overwonnen pessimisme?

Clemens VII