Sic. Jaargang 3

[p. 24]

Het dossier Cordan
hans renders

Het leven van de schrijver Wolfgang Cordan (geb. Heinz Horn) lijkt uit een onontwarbare knoedel van avontuurlijke gebeurtenissen te bestaan. Vooral zijn emigratie in de jaren dertig van Duitsland naar Nederland en zijn activiteiten tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn met raadsels omgeven. De schaarse pogingen die na de dood van Cordan in 1966 zijn ondernomen om toch enige lijn in zijn levensloop te brengen, zijn helaas jammerlijk mislukt. Er is teveel uitgegaan van vooropgezette ideeën en daar zijn de feiten aan aangepast, of ze zijn weggelaten. Dat hoeft niet altijd met boze opzet te zijn gebeurd maar de resultaten zijn er niet minder pover door.

Deze keer zal ik me beperken tot het beschrijven van een naturalisatiedossier over Cordan dat zich op het Ministerie van Justitie bevindt. Op die manier kan ik een hardnekkige fabel uit de Cordanliteratuur verwijzen naar het rijk waar zij thuishoort. Waltraud Huesmerts schrijft in haar artikel ‘Wolfgang Cordan - Een vergeten Duitse dichter’ dat gepubliceerd is in het themanummer ‘Emigrantenliteratuur’ van het tijdschrift Bzzlletin (10(1982)94) over Cordan: ‘Ook Nederland, waar hij zich kort na de oorlog wilde laten naturaliseren, kwam hem niet meer voor als ideaal “gekozen” vaderland, op grond van de naoorlogse ontwikkelingen.’

Dit is nog maar een voorzichtig geformuleerde onjuistheid. Cordan wilde zich namelijk al voor de oorlog laten naturaliseren maar Nederland wilde het naturalisatieverzoek niet honoreren omdat de officials hem geen ideaal vaderlander vonden.

Na jarenlange en moeizame pogingen van Cordan de Nederlandse overheid te overtuigen dat het alleszins redelijk was dat hij het staatsburgerschap zou verkrijgen, werd zijn dossier in de verbrandingsoven gegooid. Dit als gevolg van een ambtelijke missive die voorschreef dat alle documenten vernietigd dienden te worden die belastend zouden kunnen zijn voor inwonenden.

[p. 25]

Met een geboorte-akte die hij op 1 mei 1942 van zijn geboorteplaats Berlijn had gekregen, ondernam Cordan onmiddellijk na de oorlog een hernieuwde poging het Nederlandse staatsburgerschap te verkrijgen. De Nederlandse overheid begon als reactie daarop het verbrande dossier te reconstrueren en uit te breiden. Op basis van herinneringen van ambtenaren en burgers werd een nieuw dossier aangelegd dat tot op de huidige dag bewaard wordt bij het Ministerie van Justitie.

Het oudste document in dit dossier is een op vier augustus 1945 afgegeven verklaring van kapitein Max Vermeer. Hij schreef dat ‘Duitsche Henk’, een van de schuilnamen van Cordan, onder zijn leiding als lid van de K.P. [Knok Ploegen] uitstekende daden had verricht. Op vijftien augustus schreef G. van Waterschoot-van de Gracht ook een gunstige verklaring, vier dagen later gevolgd door een lovende brief van A. Roland Holst en op tweeëntwintig augustus was A.H. Bakkum, Commandant Speciale Brigade, bereid de loftrompet over Cordan te steken.

Wolfgang Cordan (collectie J.B.W. Polak)

Met deze verklaringen als bijlagen diende Cordan op vijf oktober een ‘Verzoekschrift tot voorlopige naturalisatie’ in. Hij kwam met zwaar geschut want hij baseerde zijn verzoekschrift voornamelijk op de volgende wapenfeiten: dat hij zich in Nederlandsche Krijgsdienst ‘bevond en nog bevindt’, dat hem de Duitse nationaliteit was ontnomen ‘blijkens bekendmaking in der Deutschen Reichsanzeiger und Preussischer Staatsanzeiger’ en dat de Nationale Veiligheidsdienst hem dringend nodig had.

Dat het allemaal leugens waren, is te sterk uitgedrukt maar aan alle argumenten zat een luchtje. Dat kan alleen al aangetoond worden dankzij een brief van Cordan aan zijn vriend, de schrijver Theo van der Wal. Dit document rust in de nalatenschap van Van der Wal en is gedateerd 11-12-41. Cordan schreef: ‘plotseling werd ik opgeroepen en voor het [onleesbaar] wapen gekeurd. Reeds 3 januari vertrek ik naar Duitsland, 6 weken later (!) naar het front...’

Vocht Cordan soms met de ‘Nederlandschen Krijgsdienst’ in Duitsland? Hoe kon de Duitse regering iemand oproepen van wie het staatsburgerschap was afgenomen en is

[p. 26]

het geloofwaardig dat de Nationale Veiligheidsdienst kort na de oorlog een Duitser in dienst nam die nota bene zelf verklaarde voor het nazileger te hebben gevochten? Zeer merkwaardig allemaal, het is ook niet waar behalve het ongeloofwaardige. Cordan heeft inderdaad enige maanden als rechercheur van het Bureau Nationale Veiligheid gewerkt. Niet tot tevredenheid van zijn superieuren zoals uit een ander document blijkt, maar waar is het wel. En wat kwam dat goed uit want nu kon hij in hoogst eigen persoon een dossier behandelen van zijn oude vriend Theo van der Wal, die hem van collaboratie beschuldigde.

Waarschijnlijk was het hierdoor dat de Inspecteur van Politie J.J. Halle, chef van het Bureau Nationale Veiligheid, het gerechtshof te Amsterdam mededeelde dat Cordan ‘een minder geschikte kracht’ was en het dus uit dien hoofde niet noodzakelijk was hem te naturaliseren.

Op briefpapier van de K.P. Noord-Holland voegde Cordan een uitgebreid curriculum vitae aan zijn verzoek toe. Hierin staan allerlei beweringen die met geen enkele schriftelijke bron te staven zijn. In 1933 zou hij in Parijs medewerker zijn geweest van ‘verschillende Fransche couranten en tijdschriften’. Bij een andere gelegenheid beweerde hij alleen bij l'Humanité gewerkt te hebben en dat kon hij al niet bewijzen. Verder schrijft hij dat zijn boek l'Allemagne sans masque uit 1933 ‘de eerste antifascistische publicatie’ is. Hetgeen op z'n zachtst gezegd wat overdreven is, evenals zijn mededeling dat hij talrijke publikaties verzorgde in Den Gulden Winckel en Het Venster. In Den Gulden Winckel heeft hij in totaal drie pagina's gepubliceerd en in Het Venster in het geheel niets.

‘Door mijn activiteit kwam ik op de “Ausbürgerungsliste” [sic] te staan’, schrijft hij verder en ‘reeds drie dagen na de Duitsche bezetting verscheen de S.D. bij mijn hospita’. Dat laatste probleem werd als volgt opgelost: ‘Door tusschenkomst van een Duitsche dame, Frau Ines Prior uit Keulen, toen in Scheveningen wonende, werd bereikt dat de S.D. mijn vervolging wegens “onbelangrijkheid” staakte.’

Over zijn verzetsverleden schrijft Cordan in hetzelfde document: ‘Hierover moet ik om begrijpelijke redenen kort zijn.’ Zijn bemoeienissen met de K.P. krijgen mythische vormen door: ‘Ook hierover moet ik zwijgen, alleen kan ik aanstippen, dat de capitulatie-onderhandelingen door mij geënsceneerd werden.’ Hij sluit zijn toelichting af met een lijst van referenties. De laatste naam is in dit geval niet de minste: ‘Majoor Dr. Duyf, Staf Z.K.H. Prins Bernhard, Het Loo Apeldoorn.’

Drie weken na ontvangst van dit verzoek, arriveerde bij de minister van justitie een brief van de ‘Dienst Van Zijne Koninklijke Hoogheid Prins Bernhard der Nederlanden’: ‘Ingevolge de bevelen van Zijne Koninklijke Hoogheid Prins Bernhard der Nederlanden heb ik de eer in de bijzondere aandacht van Uwe Excellentie aan te bevelen het hierbijgaande verzoekschrift betreffende voorloopige naturalisatie van H.F.N. Horn, te Amsterdam. (...)’

Met zo'n aanbeveling moest er schot in de zaak komen maar de

[p. 27]

hoofdcommissaris van de Amsterdamse politie gooide roet in het eten want hij schreef in januari 1946: ‘HORN zou, volgens eigen verklaring, statenloos zijn, omdat hij in het jaar 1938 uit het Duitsche Staatsverband zou zijn ontslagen. Dit ontslag zou bekend gemaakt zijn in den Deutschen Reichsanzeiger und Preussischen Staatsanzeiger. Een exemplaar van dit blad bezit hij echter niet. In 1939 zou hij het eenige exemplaar, hetwelk hij in zijn bezit heeft gehad, ter hand hebben gesteld aan den rechercheur ZWART, die indertijd dienst deed bij den Vreemdelingendienst te Rotterdam. Deze zou het, in Mei 1940, toen de Duitschers ons land binnenrukten, in het belang van HORN, hebben verbrand. Het is hem thans niet mogelijk om een exemplaar van die courant of een ander bewijs waaruit zou kunnen blijken, dat hij statenloos is, over te leggen. In de bij mijn administratie berustende exemplaren van den Deutschen Reichsanzeiger, daterende van 23 Augustus 1933 tot 19 December 1938, komt de naam HORN niet voor.

Zoolang niet vastgesteld is, dat HORN statenloos is, zal het vermoedelijk niet mogelijk zijn om genoemd Koninklijk Besluit op hem van toepassing te verklaren. Bovendien is hij sedert 31 October 1945 niet meer in Nederlandsche Krijgsdienst.’

De autoriteiten hielden het verzoek aan en vroegen inspecteur Swart van de Rotterdamse politie, die voor de oorlog ‘de zaak Cordan’ onder handen had gehad, een rapport te maken. Op basis van zijn geheugen schreef hij: ‘Zooals uit de administratie van den Vreemdelingendienst alhier thans nog blijkt, werd hij op 11 November 1939 aangehouden en op 1 December 1939, op last van den Minister van Justitie in vrijheid gesteld. (...)

Het onderzoek in deze aangelegenheid was begin Mei 1940 nog niet beëindigd, daar vastgesteld diende te worden in hoeverre Horn (zijn schrijversnaam was Wolfgang Cordan) zich bij zijn letterkundige arbeid op politiek terrein had begeven. Daarbij was het uiteraard noodzakelijk een zoo volledig mogelijk overzicht van zijn in tal van periodieken (o.a. “Fundament”) verschenen oeuvre te verkrijgen. Niettegenstaande Horn daarbij zijn medewerking had toegezegd, is daarmede veel tijd gemoeid geweest. Het door hem ingezonden materiaal, als ook zijn dossier, berustten op 14 mei 1940 op het bureau van den Inlichtingendienst. Tezamen met al de bescheiden van dien dienst is alles wat op Horn's aangelegenheid betrekking had, op dien datum vernietigd. Zeer waarschijnlijk bevond zijn Duitsch paspoort zich in dat dossier. Wanneer ik mij wel herinner, werd Horn destijds aangehouden in verband met het feit, dat hij reeds eenige tijd onaangemeld in Nederland verblijf hield.

Uit zijn inschrijvingskaart blijkt, dat omtrent Horn (als Duitscher) op 13 Nov. 1939 inlichtingen werden gevraagd aan den Polizei-Präsident in Berlijn. Op 5 Dec. 1939 werden deze alhier ontvangen; ook deze zijn helaas verbrand. (...) Ter vaststelling van zijn identiteit ten behoeve van de Duitsche autoriteiten (in 1943!) werd in dat schrijven om toezending van Horn's paspoort verzocht, dat in 1934 door den voormaligen Consul-Generaal in

[p. 28]

Amsterdam zou zijn afgegeven. Horn gold hier voor Duitsch politiek vluchteling. Dat hij ‘ausgebürgert’ zou zijn, is mij niet bekend, evenmin als het nummer van de Deutsche Reichanzeiger und Preussische Staatsanzeiger, waarin dit vermeld zou zijn.

Het komt mij zeer onwaarschijnlijk voor, dat dit exemplaar zich in zijn dossier zou hebben bevonden; indien dit wel het geval was geweest, had ik mij zulks zeer zeker nog wel herinnerd. Het moet toch niet ondoenlijk zijn dit blad ergens na te slaan. (...)

Wel kan ik mij herinneren, dat Horn bevriend was met de huisonderwijzeres van de kinderen van Prof. Gerbrandy. Deze laatste heeft mij, naar ik meen tijdens Horn's detentie, nog eens telefonisch om inlichtingen betreffende dezen vreemdeling gevraagd.’

Logisch dat het verzoek aangehouden werd na dit verslag. Kort daarna werd een rapport opgesteld waarin Cordan zijn levensloop nog eens liet aandikken. Nu begon hij al op 16-jarige leeftijd te publiceren, werd op 17-jarige leeftijd tweede literatuurrecensent bij een ‘aanzienlijk dagblad’ en boekte in Parijs een ‘groot succes’ met zijn boek l'Allemagne sans masque. En: ‘Ten huize en in tegenwoordigheid van de heer Kouwenaar vond het eerste contact tussen Horn en de illegaliteit plaats. In veelvuldige besprekingen werd tenslotte overeengekomen Horn per vliegtuig naar Engeland te vervoeren om hem bij de Duitse afdeling van de BBC te plaatsen. Het is waarschijnlijk, maar niet bevestigd, dat met de heer Gerbrandy hierover overleg gepleegd werd. Deze ontvluchtingspoging is echter op tragische wijze mislukt.’ ‘Tenslotte mag als kentekenend voor zijn internationale reputatie het feit gememoreerd worden dat Minister-President Paul Henri Spaak gedurende zijn recent bezoek aan Nederland tijd wist te vinden om met Horn privé te dineren en zich over zijn werkzaamheden en plannen te oriënteren.’

Daarna volgen enkele gegevens over zijn verzetswerk waarvan ik de waarde niet kan beoordelen maar het rapport eindigt in ieder geval weer met een onwaarheid: ‘Direct na de bevrijding werd Horn, op grond van zijn illegale staat van dienst en deskundigheid bij het Bureau Nationale Veiligheid geplaatst, waaruit hij na een jaar met gunstig getuigschrift en aanbevelingen ontslagen werd om tot de literatuur terug te keren.’ In de Staat van Inlichtingen is echter de hierboven aangehaalde ongunstige verklaring van J.J. Halle, chef van het BNV, officieel vastgelegd.

De verklaringen van allerlei bekende auteurs bleven binnenstromen, zonder resultaat want ook de ambtelijke adviezen om het verzoek aan te houden werden steeds dwingender.

Nog in 1948 schreven Victor van Vriesland voor het P.E.N.-centrum Nederland, Ed. Hoornik voor Vrij Nederland, A. Roland Holst, uitgever John Meulenhoff en anderen' gunstige verklaringen. Op het RIOD weet men niets van Cordan. Alleen zag ik daar een knipsel uit het weekblad De Zwerver uit 1949 waarin Cordan anoniem aangevallen wordt over zijn oorlogsverleden. Weer waren al die beroemde letterkundigen bereid

[p. 29]

Cordan via een gepubliceerde verklaring te verdedigen.

Op 22 oktober 1948 had Schölvinck, toen chef van het kabinet, geen bezwaar meer tegen naturalisatie. Op 9 december bleek de Procureur-Generaal van het Gerechtshof te Amsterdam ook geen bezwaren meer te hebben. Echter, in het dossier bevindt zich een brief van de Amsterdamse hoofdcommissaris d.d. 29 mei 1952 die als volgt luidt: ‘Heinrich Ewald Wolfgang Horn, geb. te Berlijn-Steglitz, 3 juni 1909, werd op 3 November 1950 afgeschreven naar Zwitserland en is sedertdien hier niet meer ingeschreven. Na het vorige stadium, waarin de behandeling van zijn verzoek tot naturalisatie verkeerde, zijn ten aanzien van hem ongunstige gegevens bekend geworden en vermoedelijk naar aanleiding daarvan is hij uitgeweken. Daar zulks op zichzelf reeds een reden van bezwaar is tegen inwilliging van het verzoek, meen ik dat het verzoek alsnog moet worden afgewezen en dat van verstrekken van verdere gegevens kan worden afgezien.’

Wat die ‘ongunstige gegevens’ precies behelzen, wordt helaas niet meer de moeite van het vermelden waard bevonden. Zeer onlangs verscheen een herdruk van het heilige boek van de Maya's Popol Vuh, uit het Maya in het Duits vertaald door Wolfgang Cordan. Op het omslag van de Nederlandse vertaling die door Reinier van Houten is vervaardigd staat over Cordan: ‘Wegens zijn verdiensten in het verzet werd hij na de oorlog genaturaliseerd tot Nederlander’. Waltraud Huesmert kan zich troosten met de gedachte dat anderen het dus nog bonter maken.

Hans Renders schreef eerder over Cordan in SIC 2(1987)3,2(1987)4 en 3(1988)1