Sic. Jaargang 3

[p. 4]

[p. 5]

Reizen op weg naar jezelf
jaap goedegebuure

Een van de oudste teksten uit de Westeuropese literatuur is een reisverhaal. Het gaat over een soldaat die na tien jaar krijgsdienst in den vreemde naar huis terugkeert. Hij is zo onverstandig geweest de toorn van Poseidon over zich af te roepen, en daarom kost het hem nog eens tien jaar voordat hij vrouw en zoon weerziet. De zeegod jaagt hem van Klein-Azië naar Gibraltar en van Sicilië naar Egypte, berooft hem van al zijn makkers, levert hem over aan reuzen en toverkollen, en werpt hem tenslotte als schipbreukeling op het strand. Daar, op het eiland van de Phaeaken, wordt hij opgenomen in een kring van welwillende toehoorders, en doet verslag van zijn wederwaardigheden. Vooraf heeft hij zich bekend gemaakt als Odysseus, koning van Ithaka.

Het reisverhaal van Odysseus, dat ons eerst van mond op mond, en daarna van handschrift op handschrift is overgeleverd, is al meer dan drieduizend jaar oud, maar in het doorzettingsvermogen, de slimheid, de grootspraak en de vertelkunst van de ikfiguur kunnen we ons nog altijd herkennen. Niet alleen is de Odyssee een van de oudste verhalen uit onze cultuur, het is ook een schoolvoorbeeld van literatuur-, schrijf- en zelfs levenskunst. Wie verre reizen maakt, doet veel ervaringen op en groeit in de rol van voorbeeldig personage. De tocht waarover de reiziger verhaalt ontwikkelt zich meer en meer tot een symbool van de geestelijke groei die de held onderweg doormaakt. Het is het avontuur dat hem doet rijpen van knaap tot man. In die zin is er weinig verschil tussen de Odyssee en de oervorm van het sprookje, waarin de drakendoder er op uit trekt om de prinses te redden.

Talloze teksten uit de Westeuropese literatuur zijn op dit basisstramien geweven. De onhandige puber Parcival die op zoek gaat naar de Graal, Bunyan die in The Pilgrim's Progress zijn persoonlijke zieleheil nastreeft, Goethe die Wilhelm Meister als leerjongen de wereld instuurt ter voorbereiding op de entree in de burgermaatschappij, ze zijn allemaal nazaten van Odysseus die in de kunst van het vertellen net zo gewiekst was als in het omzeilen van de

[p. 6]

gevaren waarmee hij onderweg werd geconfronteerd. Soms gingen die twee zelfs samen, zoals blijkt uit de episode bij de Cycloop, die een groot liefhebber is van Odysseus' misleidende voordrachtskunst.

Zelfs in een parodie op de ridderroman als Don Quichote prevaleert het motief van de karakterontwikkeling boven het satirieke oogmerk. De tegen windmolens vechtende dwaas wordt pas aan het einde van zijn dooltocht door Spanje de wijze man die inziet dat hij zich door zijn lectuur op de verkeerde weg heeft laten sturen. Kennelijk doe je in den vreemde sneller ervaring en inzicht op dan in de eigen omgeving. Reisverhalen blijken zich daarom bij uitstek te lenen voor het realiseren van didactische en moralistische bedoelingen. Dominee Jonathan Swift maakte in Gulliver's Travels met veel succes gebruik van het fantastische ontdekkingsverhaal, een genre dat in de zeventiende en achttiende eeuw even populair was als het authentieke reisjournaal. In de berichten over denkbeeldige staten als Lilliput en Brobdingnag konden Swifts lezers eigentijdse wantoestanden gespiegeld zien. Iets soortgelijks deed Voltaire met Candide; alleen bleef hij dichter bij huis dan zijn Ierse collega. Hij koos het Europa van zijn dagen als de reisroute volgens welke de ontnuchtering van zijn aanvankelijk zo hooggestemde hoofdpersoon zich voltrekt.

In de twintigste eeuw is het niet langer nodig fantastische of gefingeerde reisverhalen te schrijven. De andere wereld, die in het tijdperk van het straalvliegtuig binnen een of twee dagen te bereiken valt, kan de concurrentie met de grilligste vormen van de verbeelding gemakkelijk aan. En naarmate de verre streken, die vroeger alleen ten koste van lijfsgevaar bereisd konden worden, dichter naast de deur zijn komen te liggen, verkrijgt de nabuurschap de charme die in de regel is voorbehouden aan het exotische. Natuurlijk spelen de scherpte en de creativiteit waarmee de reiziger waarneemt een doorslaggevende rol. Alleen die eigenschappen maken een reisverhaal ook nu nog interessant. Voor een inventaris van zeden, gewoonten en bezienswaardigheden kunnen we immers even goed terecht in antropologische studies en Michelingidsen.

Dat een persoonlijke visie het vertrouwde weer nieuw kan maken wordt bewezen door Ethel Portnoy. In haar bundel Vluchten doet ze verslag van een uitstapje naar Duitsland.

Vooraf heeft ze zich ingeprent dat je bij de opvallende elementen in een cultuur altijd naar het tegendeel moet zoeken. Voor haar is het wezenlijke van het Deutschtum dan ook niet de zwaarwichtigheid, de duisterheid of de hoogdravendheid (o Heidegger!), maar het schuim dat ze aantreft in haar koffie en op de Schwarzwalder Kirschtorte. ‘De hele tocht door Duitsland zou ik dit bevestigd zien. Bij het lopen door barokke kerken en paleizen, waarvan de muren en plafonds overladen waren met schuimige witte versieringen. Bij het slapen onder met wit damast overtrokken, schuimige dekbedden. Bij het eten van knoedels die eruitzagen of ze zo zwaar waren als kanonskogels, maar die integendeel luchtig waren - en schuimig. Bij het kijken naar mensen die uit pijpen van gestold schuim

[p. 7]

rookten en die enorme glazen met massa's schuim dronken die werden geserveerd door meisjes in witte, met schuimig kant afgezette schorten, blonde meisjes met een witte huid en ronde gezichten die bij het verstrijken der jaren steeds schuimiger en ronder werden, de belichaming van het Duitse schoonheidsideaal: der Sahnegeist! ‘Toen ik tenslotte de Alpen aan de horizon zag opdoemen, had ik het idee dat zij een metafoor konden zijn van de strijd die in Duitsland woedt tussen zwaar en licht: massief en donker vanonderen, maar vanboven afgezet met sneeuw en schuimige wolken.’ Ethel Portnoy is een van die reizigers die zich enkel verplaatsen ter vergroting van de zekerheid dat geen enkele plaats het haalt bij de eigen woonstee. Alberts heeft voor die bijzondere vorm van heimwee eens een fraai beeld gevonden. In zijn roman Het zand voor de kust van Aveiro maakt de hoofdpersoon de oversteek naar Brazilië terwijl zijn blik voortdurend op het kielzog is gevestigd. Daarachter ligt immers het uiteindelijk doel van de reis: de thuishaven waar de innerlijke gerijptheid van de ouderdom als beloning voor de queeste ligt te wachten.

In Vluchten maakt Ethel Portnoy keer op keer gewag van haar zoeken naar het bekende (dat merkwaardig contrasteert met de al gereleveerde zin voor alles wat van het standaardbeeld afwijkt). Aangekomen op haar bestemming wil ze op z'n minst aan thuis herinnerd worden. Zo voelt ze zich meteen op haar gemak ‘op de hardhouten vloeren en onder de stucplafonds’ van het Pera Palace te Istanboel, een gebouw dat stamt uit dezelfde tijd als haar eigen behuizing. Terug van haar excursie naar Duitsland slaat ze een zucht van verlichting. ‘Was Duitsland dan zo benauwend? Hadden al die taartjeswinkels en oude herbergen en kastelen iets gespannens en drukkends dat zich op een of andere manier aan mij heeft meegedeeld? Altijd die nadruk op conformiteit, altijd dat klaarstaan om aan de slag te gaan. Ondanks de gastvrijheid, de reinheid, de opgewektheid, zelfs ondanks de Sahnegeist, is het alles bij elkaar een beklemmend soort land - en als puntje bij paaltje komt, ben ik blij dat ik er weer uit ben.’

Misschien hadden we de les dat de reiziger altijd op zoek is naar zichzelf, al kunnen trekken uit de literair historische vogelvlucht van Homerus tot Voltaire. De voorbeelden uit het werk van Portnoy vormen er slechts de bevestiging van. Laat ik besluiten met een paar willekeurig bijeengelezen citaten uit de reisverhalen van Cees Nooteboom. Dat ik juist kies voor deze auteur heeft te maken met mijn overtuiging dat hij als schrijvende reiziger het beste tot zijn recht komt. Zien en interpreteren, beleven en herinneren, het zijn functies van de geest die bij hem vloeiend in elkaar overgaan.

Het geven van een naam en het toekennen van betekenis zijn twee activiteiten die vaak van elkaar worden onderscheiden, maar die zeker in Nootebooms geval identiek zijn. Het is dan ook onthullend wanneer deze gedreven globetrotter verzucht dat het diepste verlangen van de reiziger is gericht op een volkomen anonieme wereld, waar alles er om vraagt te

[p. 8]

worden benoemd. In die uitspraak krijgt de rusteloze en nooit aflatende drang om zich te verplaatsen een creatieve rechtvaardiging.

In zijn bundel Voorbije passages vergelijkt Nooteboom de terloopse manier waarop indrukken zich in het geheugen hechten met het maken van foto's. Datzelfde deed hij ook in Een middag in Bruay, zijn allereerste reisboek. ‘Losgepeuterde stukjes tijd, zonder chronologie bij elkaar gezet, voorwerpen aangespoeld op het papieren strand van een ochtendblad, en daar verouderd zoals de mode op oude portretten en onbegrijpelijke woorden in een geërfd woordenboek. Maar niet meer ongedaan te maken, en nog wel te veranderen. Ik neem de foto's in mijn hand en kijk hoe eigenaardig ze eruit zien, de papoea's, de OAS'ers, de allang niet meer stakende stakers, het confererende staatshoofd, en vraag me af wat voor kleur en wat voor betekenis die foto's nog zullen krijgen, en wanneer.’

De Nooteboom die deze regels schreef, bereisde met enige regelmaat Frankrijk en deed daarvan verslag in stukjes die hij publiceerde in de toen nog katholieke Volkskrant. Vijftien jaar later gaat hij de confrontatie met zijn herinneringsbeelden aan, en ontdekt dan dat zijn tot een veelvoud van ikken gefragmenteerde persoonlijkheid net zoveel op los zand lijkt als de verzameling geheugenfoto's die hij in het verleden heeft opgebouwd. Onderweg in een wereld waarin hij als een tweede Adam de dingen benoemt om er op die manier greep op te krijgen, heeft hij zichzelf gevonden: ‘een gat, een afwezige, iemand die niet bestond’. De geciteerde woorden komen voor rekening van Inni Wintrop, hoofdpersoon van Nootebooms roman Rituelen, maar op grond van zijn reisverhalen kunnen we er zeker van zijn dat ze ook gelden voor de auteur zelf. Op weg naar jezelf, ook als je eigenlijk niet bestaat; wanneer dat al niet de diepere betekenis van elke reis is, dan toch in ieder geval de zin van het reisverhaal.