Sic. Jaargang 2

[p. 2]

[Nummer 4]

Cordan en Centaur
hans renders

In het vorige nummer van Sic stond een uitvoerig artikel over Cordan waarin u hebt kunnen lezen over zijn belevenissen tot ongeveer het einde van de jaren dertig. In deze aflevering vervolgt Hans Renders zijn verhaal over Cordans surrealistische guerilla door Nederland. Hij onthult hier de geschiedenis van het tijdschrift Centaur en brengt weer veel over Cordans duistere levenswandel aan het licht.

Van meet af aan gaf de redactie van het tijdschrift Centaur (1939) te kennen een surrealistisch tijdschrift te willen maken. Vreemd genoeg had Ed. Hoornik geen zitting in de redactie terwijl hij wel met de redacteuren Gerard den Brabander, W. Cordan en Jac. van Hattum de inleiding van het eerste nummer ondertekende. Het prospectus van Centaur heb ik helaas niet meer kunnen achterhalen. Die had misschien wel duidelijkheid kunnen scheppen. Waarschijnlijk vond Hoornik zijn redacteurschap van het gelijktijdig verschijnende tijdschrift Werk al tijdrovend genoeg. Misschien dat hij op dat moment nog overwoog, zitting te nemen in de redactie. Anders kan ik zijn medewerking aan deze redactionele tekst niet verklaren.
Centaur was een internationaal tijdschrift met verspreiding in België, Zwitserland, Frankrijk, Engeland, Noorwegen, U.S.A. en Canada. In het eerste nummer stond optimistisch dat er jaarlijks 6 nummers zouden verschijnen. Voor de financiering van het tijdschrift werd door relaties van Cordan gezorgd, onder anderen door dr. Hartog uit Maarssen die echter korte tijd later overleed (in 1943 verscheen bij N.V. Het Kompas te Antwerpen van Cordan het verhaal De Baard onder pseudoniem Hendrik Maarssen!) en de Utrechtse Rotary Club. Oorspronkelijk zou Brusse als uitgever fungeren maar om onduidelijke redenen kwam het tijdschrift uiteindelijk toch bij Stols terecht. Het contact tussen Den Brabander en Stols zal hierbij wel een rol gespeeld hebben. Later werd Cordan lector bij Stols en in die hoedanigheid zou op zijn initiatief het tijdschrift Halcyon (1940-1942) opgericht zijn. Toen Stols onder de wapenen werd geroepen en aan Cordan vroeg de inboedel in de middeleeuwse gewelven van de drukkerij onder te brengen, moet hij gezegd hebben: ‘Misschien wordt daar over een paar honderd jaar door Chinese archeologen gegraven.

[p. 3]

Dan zullen ze zien, dat er niet alleen barbaren in Europa leefden.’ Stols schreef in een herdenkingsartikel over Cordan in Het Vaderland (5 maart 1966) dat Cordan in het Duitse leger heeft gevochten. Dat schrijft José Vovelle ook in haar artikeltje over Cordan (Plein Marge december 1986), maar in haar ongepubliceerde vierdelige proefschrift La Diffusion du Surréalisme dans les Pays Néerlandophones 1920-1950 (1984) beweert ze wel meer over Cordan dat twijfelachtig is.

De Duitsers wisten niet dat Horn en Cordan twee namen voor dezelfde persoon waren; de ene werd gezocht en de ander had speciale voorrechten! Zo zou Cordan na zijn lectoraat bij Stols door de vreemdelingenpolitie zijn opgepakt maar op voorspraak van niemand minder dan dr. Gerbrandy weer zijn vrijgelaten. Karlhans Kluncker en Claus Victor Bock schrijven in Jahre der Freundschaft dat Cordan ook bij de ‘Akademische Verlagsanstalt Pantheon’ in Amsterdam gewerkt heeft. Hoe het mogelijk is dat Cordan nog in 1943 zijn bloemlezing uit de Vlaamse poëzie bij de Duitse uitgeverij Tiefland Verlag onder kon brengen, heeft zich kennelijk niemand afgevraagd.

Cordan geeft als motivatie voor de oprichting ‘meines eigenen Zeitschrift, dem Centaur’: de ineenstorting van de cultuur. Ook het verbod van de Nederlandse regering op elke vorm van politieke activiteit (tot tweemaal toe zou zijn verzoek om dienst te nemen in het Nederlandse leger zijn afgewezen) dreef hem in strikt literaire activiteiten. In Die Matte schreef hij ook dat het hem monstrueus voorkwam om zich in een tijd van verwarring, ineenstorting en een naderende catastrofe, te wijden aan belletrie: ‘Maar het was de stelling waarop ik mij toen terugtrok.’ Een andere motivering staat eveneens in Die Matte: ‘We beleefden de opstand der horden, opgehitst door ordinaire Tribunen, wier taalgebruik alleen al - woordkeus, intonatie, syntaxis - een ineenstorting van de cultuur beduidde. Dus de ivoren toren in, om daar die kostbare zaak, de taal, te koesteren.’ De lezer mag niet vergeten dat Die Matte een autobiografie is waarvan Cordans vriend M.R. Goldschmidt en medewerker van de stichting Castrum Peregrini zegt dat ‘Dichtung und Wahrheit’ nogal eens door elkaar gehaald worden. Om die reden kreeg ik dit ongepubliceerd manuscript ook niet van de genoemde stichting ter inzage. Cordan is lid geweest van Castrum Peregrini, een Amsterdamse instelling die de nagedachtenis van Stefan George in ere houdt. Gelukkig was Lukas Leupold, zoon van Cordans zuster, toen ik hem in Berlijn opzocht wel bereid mij een doorslag van het manuscript te lenen.

Centaur was, op een enkele door Cordan in het Nederlands vertaalde bijdrage na, Duitstalig. Behalve namen die vaak aangehaald worden in verband met romantiek, surrealisme en expressionisme, onder wie, respectievelijk, Novalis, Lautréamont en Trakl, komt ook Van Leusden prominent voor in de korte redactionele inleiding, ‘die Surréalisten feiern, die mächtig leben in den Visionen des Malers van Leusden.’

Uit dit statement blijkt duidelijk dat Cordans interesse voor het surrealisme en vooral het surrealisme zoals hij dat enkele jaren daarvoor aan de schilder Willem van Leusden in zijn boekje Essai over het surrealisme. Met een beschouwing over het werk van Willem van Leusden toegeschreven had, tot onderdeel van het tijdschriftprogramma verheven was.

Naast het roemruchte tijdschrift in een

[p. 4]

oplage van één exemplaar, De Schone Zakdoek, is Nederland dus nog een surrealistisch tijdschrift rijk geweest, en nog wel een van internationale allure. Eigenaardig genoeg is dit onbekend gebleven en als er al iets te vinden is over Centaur dan is het over Centaur van na de oorlog waarvan niet helemaal terecht wordt gezegd dat het een opvolger is van het Centaur waar het hier over gaat.

L.Th. Lehmann die zowel aan Centaur, als aan De Schone Zakdoek meewerkte, schreef mij over het surrealistische karakter van Centaur: ‘Ik heb me inderdaad met Centaur bemoeid omdat het surrealistisch zou zijn. Ik kon er dingen in kwijt waar de nogal saaie Werkmensen niet voor voelden. (...) De toestand stelde me wat teleur omdat het allemaal zo Duits was.’

Omslag van het tweede nummer.

Niet alle medewerkers leverden surrealistische kopij. De tijdens het drukken van het eerste nummer overleden Willem de Mérode bij voorbeeld niet. Behalve de al genoemden, werkten aan het tijdschrift mee: Georg Kaiser, Ferdinand Lion, Yvan Goll, J. Buckland Wright, Marc Chagall, Paul Eluard, Pierre Jean Jouve, Jules Superville, Leon-Paul Fargue, Patrice de la Tour Du Pin, Philippe Soupault, S. Vestdijk, Heinz Politzer, Albert Verwey en Alfred Döblin. Het gezelschap doet wel enigszins aan het ook enkele jaren in Nederland uitgegeven tijdschrift Transition (1927-1938) denken.

Dat Cordan een actief redacteur was die veel bijdragen wierf, laat zich raden uit de medewerking van Kaiser en Politzer - over hen had hij in Het Fundament al geschreven. De bijdrage van Verwey, die in 1937 overleden was, is waarschijnlijk te danken aan Cordans contact met mevrouw Verwey.

Ook noem ik hier een ‘vielversprechende’ jongeling ‘wie Rob. Franquinet’ die niet meer aan bod kwam. Hij zou in het derde maar nooit verschenen nummer als redacteur voor België optreden.

Wat stond er in Centaur?

‘Alain und Elise. Schauspiel in drei Akten’ door Georg Kaiser (hier de derde akte) werd gevolgd door een tekening van Willem van Leusden, getiteld ‘Vision Georg Kaiser.’

Vervolgens veel poëzie. Dat Cordan met Centaur de strijd tegen het fascisme wilde aanbinden, zoals Karlhans Kluncker in zijn Cordanbiografie van de Castrum Peregrini Presse-uitgave schrijft, lijkt me overdreven maar een gedicht als ‘Alles ist zerbrochen’ refereert wel degelijk aan de actuele politieke dreiging:

[p. 5]

Alles ist zerbrochen-

Alles ist zerbrochen-

Mein Leben ward verwirrt.

Die Völker und die Bande der Länder

Zerrissen. Wir schwirren wie Ränder

Windtoller Bäume. O, dunkle Wochen!

Wo haben wir geirrt?

Alles ist zerbrochen-

Die Aufrechten fing man, in Mooren

Graben sie mit dem Spaten.

Rings droht der Motore Pochen.

Dein Leib ist mir fern und verloren,

Kaum kann ich dein Lächeln noch raten.

Auch deine Stimme geht mir verloren.

Östlich erscheinen Soldaten.

Wolfgang Cordan

Op het achterplat van het eerste nummer staat een paginagrote advertentie van ‘Verlag A.A.M. Stols, Maastricht (Holland)’ waarin bekend gemaakt wordt dat Ed. Hoornik in juni van dat jaar de Van der Hoogtprijs had gekregen. Behalve de reeds verschenen bundels van Hoornik werd er ook geadverteerd met ‘In Vorbereitung: Geburt, übertragen von Wolfgang Cordan.’

Het tweede en laatste nummer, met hetzelfde omslagvignet van Willem van Leusden als op het eerste nummer, naar een ontwerp van S.H. de Roos, de uitgeversnaam in het overdadige Libralettertype gedrukt, het binnenwerk in een magere Bodoni en nu wel met de verschijningsmaand vermeld (september/oktober), had op de achterzijde weer een advertentie van Stols. Ook stond er een advertentie afgedrukt van Het Fundament.

Volgens het colofon was de redactie van plan in volgende nummers Scandinavische en Engelse auteurs aan het woord te laten komen, ‘diese letzteren nicht übersetzt.’

Het tweede nummer had de ondertitel (en die spreekt ook tegen de al te duidelijke politieke doelstellingen van het blad, terwijl de noodzaak er toch niet minder om werd): ‘Eine Zweimonatschrift für die Dichtkunst.’ In de inleiding van het tweede nummer wordt overigens niet meer over het surrealisme gesproken. De oorlogsdreiging maakte een duidelijk literair uitgangspunt noodzakelijk: ‘CENTAUR stelt zich als doel, de overal verspreide lyrische stemmen te bundelen en te redden van de storm van deze tijd.’

Dat lag anders met ‘Revolution der Französischen Lyrik’ van Ivan Goll, het essay waarmee het tweede nummer opende. Hij laat de ‘Revolution’ beginnen met het dadaïsme. ‘Der Dadaismus räumte mit allem auf, Form, Sprache und Stil. Die Negation sank auf den Nullpunkt nieder. Von allen Errungenschaften blieb nicht der Satz, nicht das Wort, nicht die Silbe, kaum der Buchstabe.’

Pas toen kon er weer opgeruimd worden. Dat werd weer voor het eerst door Guillaume Apollinaire (ps. van Albert Kostrowiecki) gedaan. Als een fenomeen uit de steentijd verscheen zijn Le mot en liberté, aldus Goll.

Natuurlijk noemt hij als voorloper Lautréamonts Les Chants de Maldoror. Voorloper waarvan? Goll is zo enthousiast dat hij vergeet te schrijven dat Lautréamont als voorloper van het surrealisme beschouwd wordt. Pas enkele regels verder zegt hij: ‘Dichtung war eine Leugnung dieser Welt und eine Flucht in die schwebende, strahlende, göttliche Welt des Traums und des Unbewussten. Der SURREALISMUS war entdeckt.’

Op dichterlijke wijze gaat Goll verder met het toelichten van dat surrealisme. Hij noemt namen, invloeden en

[p. 6]

boektitels. Soms kan ik me niet aan de indruk onttrekken dat Goll zichzelf in een roes schreef en daardoor het een en ander door elkaar haalt. Een citaat als het volgende is daar een voorbeeld van: ‘Endlos ist die Zahl der Dichter in Frankreich, die zwischen den Polen des Bewussten und des Unbewussten wandern, an den kalten und heissen Quellen der Poesie trinken, sich von der Sonne und den Gestirnen speisen lassen, den Blumen und den Wölfen gleicherweise verwandt, taumelnd aus den Traumen der Nacht in die Steinstädte des Tags, auf die Kabbals vertrauend wie auf Marx, im Elfenbeinturm wie im Massengrab ansässig.’

Lidmaatschapkaart landelijke Knokploegen.
Collectie: Lukas Leupold.

Goll beschrijft ons uitgebreid wie de Franse surrealisten waren (vooral die aan Centaur meewerkten) en wat zij voorstelden, over Breton bijvoorbeeld: ‘André Breton bleibt als einsamer Diktator zurück.’

Hoe dan ook, op deze manier profileerde Centaur zich in het tweede nummer, meer nog dan in het eerste, als een surrealistisch tijdschrift.

In deze aflevering waren vooral de Franse surrealisten met poëzie aanwezig, maar ook Vestdijk, Cordan en Jac. van Hattum waren ruim vertegenwoordigd.

Van Albert Verwey werd het lange gedicht ‘Der Dichter und das dritte Reich’ afgedrukt en van Alfred Döblin het verhaal ‘Marshall Foch’. Beide bijdragen zijn fictie maar voor de goede lezer was er ongetwijfeld ook wel iets non-fictioneels uit te halen. In ‘Marshall Foch’ spreekt een kolonel zich uit over Duitsers: ‘So sind die Deutschen. Ich weiss es aus meiner Zeit bei der Botschaft. Die adlige Spitze glashart, eiskalt, nur Diener des Königs, - die Arbeitermassen willig, schwammig, rührselig, für Brutalität empfänglich, - die Mittelschicht gebildet, und feige bis zum Kriecherischen.’

En Verwey eindigt zijn ‘Der Dichter und das dritte Reich’ met: ‘Niemals noch hielt stand ein turm von babel.’ Dat klopt maar het heeft er wel even naar uitgezien. Ook al kon Verwey dat voor zijn dood in 1937 nog niet overzien.

Op het artikel van Goll werd badinerend gereageerd in Den Gulden Winckel door de kort daarna op jonge leeftijd gestorven Jacob Hiegentlich. Hij neemt de gelegenheid te baat om het surrealisme als stroming belachelijk te maken. ‘Uit hun milieu [dadaïsten] kwamen surrealisten voort, fascisten, communisten en zelfmoordenaars, de laatsten waren niet veel consequenter dan de voorgaanden, maar dada opende den weg voor elk genre van vernietiging.’ En op het artikel toegespitst: ‘Met vijftien jaar vertraging arriveert het surrealistisch fabeldier per “Centaur” ten onzent. (...) Zijn karakterizeeringen kenmerken zich meer door nevelige vluchtigheid dan door bondige raakheid, zij getuigen van

[p. 7]

journalistieke flair, van brille als men wil, maar schieten als inlichtingen tekort. (...) Van het surr. leiden echter meer mogelijkheden naar de dynamiek van Herrenmensch of Dictator dan naar de onbaatzuchtigheid der Marxistische idealen (...).’

In dezelfde maand dat het laatste nummer van Centaur verscheen, publiceerde Cordan in de Kroniek van Hedendaagsche Kunst en Kuituur een artikel over Willem van Leusden waaruit blijkt dat zijn visie op deze door hem zo bewonderde kunstenaar in enkele maanden tijd is gewijzigd. Zonder de term te gebruiken schuift hij Van Leusden in zijn korte artikel ‘Verharde romantiek’ onder bij het magisch realisme. Hij kan de term ‘magisch realisme’ ook moeilijk bezigen omdat hij die in navolging van het Franse kunsthistorische jargon als synoniem van ‘surrealisme’ gebruikte. De verwarrende situatie deed zich voor dat hij Van Leusden losweekte van het surrealisme om hem een ‘Verharde romantiek’ toe te schrijven die in alle opzichten voldoet aan de eigenschappen van het magisch realisme. Hij doet dit door in Van Leusdens werk ‘de heerschappij van het ordende verstand’ te onderkennen, ‘een selectief-aesthetisch beginsel, dat de surrealisten niet aanvaarden.’ Hoewel Breton in zijn tweede manifest een volwaardige rol toekende aan het bewuste ordeningsprincipe van de kunstenaar en daarmee Cordans uitspraak achterhaald was, maakt Cordan zijn stelling toch aannemelijk door in de ‘vervormde werkelijkheid,’ die in haar onderdelen met de realiteit overeenkomt' een geheel te zien dat de realiteit te boven gaat. Hij noemt in dit verband de bekende magisch realistische schilders Koch en Willink. Het was met Centaur toch gedaan maar als gevolg van deze gewijzigde opvatting over Van Leusden is Cordan tijdens en na de oorlog niet doorgegaan met het propageren van het surrealisme.

Centaur werd na de oorlog voortgezet (aanvankelijk onder de naam Het Spuigat) en wel onder redactie van D.A.M. Binnendijk, Gerard den Brabander, Wolfgang Cordan, dr. J. Presser en S. Vestdijk. Dit avontuur heeft wel wat langer geduurd dan dat van voor de oorlog maar na twee jaargangen waarvan de laatste drie nummers in één aflevering verschenen, werd besloten het tijdschrift om te zetten in een jaarboek. Na één deel kwam ook hier een einde aan. Overigens staat in de catalogi van de belangrijkste bibliotheken Centaur beschreven als de opvolger van Het Spuigat zonder dat Centaur van voor de oorlog genoemd wordt. Hier is wel wat voor te zeggen, in de eerste plaats omdat Centaur van na de oorlog een heel ander blad met een andere uitgever was en ook omdat in het laatste nummer van Het Spuigat staat dat het tijdschrift onder de naam Centaur zou voortgaan.

Iets van de surrealistische interesse van voor de oorlog was er nog wel in het naoorlogse Centaur te vinden maar toch was de berichtgeving over het buitenland meer bedoeld als informatie over dat buitenland dan als propaganda voor een bepaalde richting. Op het einde van de eerste jaargang wordt dat ook met zoveel woorden gezegd. Zo is de Franse filosoof Gabriël Marcel binnengehaald om de lezers voor te lichten over het existentialisme. De redactie schrijft op het einde van de Centaurreeks: ‘De in het begin gestelde taak: het Nederlandse publiek over de belangrijkste stromingen in het buitenland voor te lichten, hebben wij met toewijding en, naar het ons voorkomt, niet zonder succes, gediend.’

[p. 8]

Wat in dezelfde catalogi van de UB Amsterdam en de K.B. te Den Haag staat en niet klopt, is dat Cordans burgernaam H. of Henk van Hoorn zou zijn. Er schijnt inderdaad een vals persoonsbewijs te bestaan met die naam, zijn echte naam is echter Heinz bzw. Heinrich Wolfgang Horn. Behalve de al genoemde pseudoniemen, opereerde Horn ook onder de namen Duitse Henk, Hendrik Wouter van Horn, Muschi, Spectator en Submersus.

De mythe die er rond Cordan is ontstaan, wordt in de hand gewerkt door de tegenstrijdige berichten die er over zijn persoon nu nog de ronde doen. Cordan heeft tijdens de oorlog tot tweemaal toe geprobeerd Nederland te ontvluchten. De eerste keer waren de wegen overvol met vluchtelingen en toen hij de tweede keer per vliegtuig naar Londen trachtte te komen, hij zou een baan krijgen bij de BBC, werd het toestel dat hem op moest halen neergehaald.

Voor wie zich afvraagt hoe een man zoveel heeft kunnen ondernemen, geeft Cordan in Die Matte de simpele verklaring: ‘Mein Eros ging ganz ins Geistige’. Ook tijdens en na de oorlog zijn de fantastische verhalen niet van de lucht. Volgens Goldschmidt heeft Cordan op het einde van de oorlog, in Nederlands uniform in het gevolg van Prins Bernhard (die hem namens het opperbevel een bedankbrief voor bewezen diensten schreef) met het Duitse opperbevel onderhandeld en zelfs staat in een brief van Wolfgang Frommel dat Cordan hem omstreeks 1943 in SS-uniform in Berlijn heeft opgezocht.

Volgens Die Matte werd Cordan na de oorlog officier bij de Canadian Field Security en hij werd aangesteld als onderzoeksrechter bij het Bureau Nationale Veiligheid. In deze laatste functie stuitte hij op een dossier waaruit bleek dat de vertaler van zijn boek De Wijzen van Zion en ook medewerker van Het Fundament, Theo J. van der Wal, hem van collaboratie beschuldigde. Cordans verzetsoptreden is ook nu nog omstreden. Dat is niet vreemd. Een opmerking uit Die Matte geeft aan hoe moeilijk het moet zijn geweest Cordan binnen het verzet te plaatsen: ‘Ik vermeld hier in het kort, dat mijn verschijnen in het openbaar geënsceneerd werd, bijna zoals dat in films toe gaat, waarna ik mij voor dienst in het Duitse leger moest melden in Holland, waarvoor ik reeds na vier dagen medisch werd afgekeurd. Aan dit avontuur hield ik een paspoort en een militair paspoort over, allebei werden ze kunstig vervalst en door anderen nuttig gebruikt in het verzet.’ In Untergetaucht unter Freunden. Ein Bericht. Amsterdam 1942-1945 van Claus Victor Bock staan enkele opmerkingen over Cordan. Uit een ervan blijkt hoe Cordan als verzetsman optrad: ‘Es war deutlich, dass Mutter Dekker ahnungslos verreist was. Der Kuchenboden war mit Mehl bestaubt, und in den geleerten Vorratsbuchsen lagen kleine Zettel mit dem frechen Hinweis: “Beschlagnahmt. Cordan”.’ Het laat zich aanzien dat Cordan idealisme en egoïsme niet goed uit elkaar wist te houden. Zijn moord op een Duitse spion die zich in het verzet wilde dringen, was aanleiding voor een vergeldingsactie waar meerdere mensen door om het leven kwamen. Ondanks uitdrukkelijke afspraken met het personeel van de distributiekantoren dat zij alleen ‘georganiseerd’ overvallen zouden worden, bestormde Cordan, aldus Goldschmidt, het stadhuis in Amsterdam. Ger Verrips wist me te vertellen dat Cordan het zich op de een of andere manier kon veroorloven als onderduiker op de Gestapo af te

[p. 9]

stappen toen mevrouw De Jong van Biema, de schoonmoeder van Verrips, was opgepakt.

Heinz Horn (1938). Collectie J.B.W. Polak.

Volgens een nagelaten agenda van Cordan is hij in november 1944 actief geworden in het verzet en ook is hij in dat zelfde jaar betrokken geweest bij de voorbereidingen van de verzetskrant Verzet en Opbouw (‘een beetje linkser dan Het Parool’). Het eerste nummer verscheen in februari 1945 onder verantwoordelijkheid van M. Wessel, J. Niemeijer, J. van Hattum en Wolfgang Cordan. Het vierde en laatste nummer van dit blad dat de Amsterdamse Knokploeg geestelijke steun wilde bieden, verscheen in mei 1945. Een andere bron die erop wijst dat Cordan aan het verzet heeft deelgenomen, is het gedenkboek van het verzet in Landelijk Overleg en Landelijke Knokploeg en Het Grote Gebod. Op pagina 545 van het eerste deel komt zijn naam voor in verband

[p. 10]

met een staaltje van ondergrondse heldenmoed. Na de oorlog speelde Cordan in een film van Max de Haas een rol als S.D.-officier.

In 1949 heeft in het weekblad De Zwerver een nogal merkwaardig verslag gestaan van een oproep waarin informatie over het oorlogsverleden van Cordan werd gevraagd. Met toestemming van de auteurs werden lovende opmerkingen van Nijhoff, Roland Holst, Boutens en Hoornik (die het volgens Adriaan Venema nodig vond passages over Cordan uit een artikel voor het Algemeen Handelsblad tijdens de oorlog, bij bundeling na de oorlog, weg te laten) afgedrukt om aan te tonen dat Cordan een onbetwist verzetsman is geweest. In 1962 schreef Janny (A. Roland Holst) in een brief aan ‘Muschi’ (Cordan) dat hij zich geen zorgen hoefde te maken. Samen met David K. heeft hij een verklaring getekend en doorgestuurd. Dat het hier om een verklaring van goed gedrag tijdens de oorlog ging, ligt voor de hand want daarvoor is ook Annie de Meester, de vrouw van Marius Roland Holst, benaderd.

Facsimile naar handschrift van Cordan in Vouwblad gruss auf das jahr 1948. Collectie J.B.W. Polak.

In 1950 verscheen Cordans roman Julian der Erleuchtete bij een Zwitserse uitgever. De uitgever van zijn kennis Ernst Jünger, Heliopolis Verlag, bood Cordan een vorstelijk bedrag aan voor een licentie-uitgave. Tevens werd hem het redacteurschap van het tijdschrift Story aangeboden; een blad dat de jonge Duitse schrijversgeneratie weer op de been moest helpen. Van dat vorstelijke bedrag maakte Cordan lange reizen door Griekenland. Hij trok daar voor langere tijd op met Bertus Aafjes, die hij uit de oorlogsjaren kende.

Nadat Cordan zich in Zwitserland gevestigd had, kreeg hij het verzoek van het Büchergilde Gutenberg om een paar boeken te schrijven over Israël, de Nijl en de Middellandse zee. In 1954 werd hij door dezelfde uitgeverij naar Mexico gestuurd.

Cordan bekleedde op uitnodiging van de universiteit van Merida, Yucatan een leerstoel in het Mayaschrift. Hij noemde zichzelf graag ‘der Schliemann Mittelamerikas’. Hij beweerde het Mayaschrift te hebben ontcijferd. Net voordat deze ontdekkingen gepubliceerd zouden worden, is zijn kaartsysteem op mysterieuze wijze verdwenen. Wel is van zijn hand een vertaling overgeleverd van het heilige boek der Maya's Popol Vuh. Hij ontdekte en passant nog een stad met een tot dan toe onbekende stam en trouwde ondanks het feit dat hij als homosexueel bekend stond, met een inheemse Maya-vrouw. Uit dit huwelik werden waarschijnlijk twee kinderen geboren. Hij bleef overigens intensief contact houden met zijn ‘pleegzoon’ Carlos Kayun Frey. In de kennisgeving van zijn dood op 29 januari 1966 die vanuit Mexico naar Cordans zuster gestuurd werd, stond: ‘waarschijnlijk is Cordan niet vermoord.’

Goldschmidt en ook Rudolfo Ruz Menendez menen te weten dat hij in

[p. 11]

Guatemala tijdens een conferentie van geleerden op zijn hotelkamer is gestorven. Dit bericht is overigens via een anonieme boodschapper uit Guatemala gekomen, zoals Rudolfo Ruz Menendez in zijn in-memoriam schrijft. Wel werd een dubieuze ‘vriend’ van Cordan vermoord. Cordan zou net DM60.000 uit Duitsland hebben ontvangen na een jarenlange strijd om Wiedergutmachung voor geleden schade onder het naziregime. Na zijn dood moet die vriend gedacht hebben: daar heeft Cordan nu hij dood is toch niets meer aan. Dus pikte hij het geld in. Toen de ‘Cordanclan’ daar achter kwam, heeft ze deze ‘vriend’ doodgeknuppeld.

Cordan heeft niet veel moeite gedaan om spannende verhalen over zijn persoon te verijdelen. ‘Alle Mysterien sind heilig,’ schreef hij in een exemplaar van Julian der Erleuchtete. Die Matte staat vol met heldendaden die door hem verricht zijn. Hij vertelt in Tigerspur (1964) uitgebreid over een moordaanslag en in Geheimnis im Urwald (1959) liet hij een anonieme dreigbrief afdrukken. Hoe meer ik me in hem verdiep des te stelliger ik vermoed dat hij alleen maar zeer genoten zou hebben van de in 1981 door de Oostenrijkse teve uitgezonden film over zijn leven Das verschollene Manuskript die de mythevorming rond zijn persoon alle recht deed.

Een heleboel is nog onduidelijk in de biografie van Heinz Horn. Veelzeggend vind ik dat Cordans naam in het dikke boek Nederland en het Duitse Exil 1933-1940 (1982) onder redactie van Kathinka Dittrich en Hans Würzner geen enkele keer voor komt. In Exil in den Niederlanden und in Spanien van Klaus Hermsdorf e.a. wordt hij één keer zijdelings genoemd.

Zeker is in ieder geval dat Cordan aan de wieg van het surrealisme in Nederland heeft gestaan.

Standaardbrief van prins Bernhard aan Cordan, waarschijnlijk gedrukt.
Collectie Lukas Leupold.

* Zijne Koninklijke Hoogheid Prins Bernhard heeft bij monde van zijn toenmalig staflid Drs. G. Peijnenburg laten weten zich Cordan niet te kunnen herinneren.

** Vlak voor het ter perse gaan van dit nummer, kreeg de auteur een tot nu toe onbekend dossier over Cordan in handen. Wij hopen de heer Renders te kunnen overhalen over dit nieuwe materiaal in Sic te publiceren. (Red.)