Ruimte. Jaargang 2

[p. 33]

De drempel

Tweede hoofdstuk

De Noordse Professor Landau zou van avond komen spreken en het deftige sociëteitlokaal was daarvoor afgestaan door de parasieten van de nationale beweging, enkele gearriveerden die op de rug van hun volk omhoog waren geklommen. In de universiteidstad tegen de zee had hij drie voordrachten gegeven over de nationale zin, die ophef hadden gemaakt; de grote heren wisten echter niet wie ze in huis haalden.

Daar was de rijke advokaat die door zijn kleinburgerlike afkomst niet geheel kon opgaan in de sinds geslachten vervreemde aristokratie, maar die te veel van haar afhing om de nadruk te durven leggen op zijn geneties verband met de massa, die hem naar het parlement had gezonden. Zo ontstond een onedel spel van geven en nemen en allerlei bedrog. Met holle woorden werd het volk om de tuin geleid. Het geld van de allerrijksten, de nog taaie kracht van de oude partijorganisaties en de onbevoegdheid van de massa maakten de oplossing moeilik.

De jongste van het gezelschap was een even typies lokaal produkt. Zijn vader was een baanbrekend nationalist geweest die ontbering en inspanning getorst had tot een eind in de mannejaren. Het was niet uit te maken of hij er toe bijgedragen had, dat zijn zonen eindelik de hard gemiste sociale konsideratie en rust verwezenlikten, die ieder mens zichzelf voorspiegelt. In hen was het roer over een andere boeg gewend en de oudste kwam alvast in de nieuwe koers vooruit, gebruik makend van de ondanks alle mislukken prestigieuse naam van zijn vader, wat enig voorwenden van gematigd nationalisme meebracht. Hij prostitueerde de levende nood van het volk en beeldde zich in dat hij dubbel knap was: Een vriend van de verdrukkers, die bij de verdrukten een voet in huis had.

Ongeloof kleefde aan deze mensen. Of waren ze zich bewust van een gebrek aan originaliteit en dierven ze hun banden niet als zelfstandige politiekers breken? Zij stelden zich schrap tegen wat opkwam, klaar en jong.

Zo was de nationale beweging een strijd om bewustheid en zag Jan met verwachting uit naar de komst van de filosoof, die allicht innerlike steun zou brengen.

Hij zat in zijn kleine kamer in het museum, waar hij aangesteld was, toen hij

[p. 34]

hem door het venster aan zag komen en de trap afliep om hem te ontvangen. Een handdruk en de grote man hield niet meer op, zijn denkbeelden met een gelijke, diepklinkende stem uit te spreken. Hij zette zich ongevraagd alsof hij niet verder moest, en keek met speurende en metende ogen langs al de boeken, die de wanden bedekten. Er brandden twee groene blakertjes, laag bij de tafels, want het was een oud en donker gebouw.

- ‘Ik merk het wel, zei hij, zoals jelui hier nu zit - hij zag door een open deur wat jonge mensen aandachtig zitten werken - dat is goed vaderlands. Zo stil en werkzaam en zonder uiterlikheid waren ook onze gemeenschappelike voorouders. Maar jelui heb je verknecht, je bent geen vrije mensen meer!’

Deze heftigheid verwonderde Jan van een wijsgeer en hij kwam er tegen op dat het volk de smaad zou dragen van een histories noodlot. Het is niet schuldig, antwoordde hij, aan het verval van eeuwen-geleden noch aan de oorlog en heerschappijen die er op gevolgd zijn, noch zelfs aan de vele opstanden die telkens van buiten af werden aangestookt. Daags na de zwaarste nederlaag van onze voorouders moesten hun kinderen feestelik komedie spelen voor de overweldiger. De jezuieten, hun opvoerders, zijn altijd vijandig geweest aan zelfstandige kracht, waarin ze latente opstand zagen. Wij werden meer dan eens uit klerikaal opportunisme verkocht en thans is een kardinaal onze gevaarlikste vijand, al staan zijn onderhorigen voor een groot deel op onze hand.

De leeraar stond met een grimmig gezicht voor het portret van een prelaat in purper en antwoordde weinig.

Hij wenste geen schilderijen meer te zien.

Zij gingen buiten, waar hij jammerde om de vreemde opschriften in straten en pleinen die de geest van het land kamoefleerden. Hij voer tegen die verbastering uit, die halfheid en die karakterloosheid, die immers in heel dit samenleven doorsijpelde. Jan kwam niet onder de indruk, misschien omdat hij dat alles gewoon was en ook omdat een zotte wind hem verheugde en naar zijn hoed deed grijpen. Zij naderden de stroom en daar woei een flinke bries van. Ze gingen zich in een café achter een groot raam zetten en professor dronk gulzig heel warme koffie. Hij knipoogde tevreden naar zijn jonge gids en getuigde tevredenheid. Op tijd liepen ze terug de stad in en over een ingesloten plein met bomen, waarboven in 't Westen een hagelwolk hing als een zware buik en waarin een vlaag witte zonneschijn stortte op zwarte en gekleurde

[p. 35]

gestalten. De professor merkte het niet. Toen kwamen ze in de slechtgevulde spreekzaal.

‘Er zijn er niet veel aanwezig om mij te horen, begon hij, die zonder winst bejag tot u kom om u de stem van de zuivere rede, die zich onder uw Noorder broeders ontwikkeld heeft, te laten vernemen. Zijn de mensen bang voor ijdel gepraat of vrezen ze dat mijn woord voor hen te zwaar zal zijn om dragen? Ik zal nochtans spreken over werkelikheden. ‘Das objekt der Philosophie, zei Schelling, ist die wirkliche Welt’.

Sprekend over werkelikheden zal ik u verheffen uit de blinde sleur van planteleven. Want dit is juist het mirakel in de alledaagsheid van de werkelikheid, dat sprekende in onzuiverheden, sprekende ook in geen wereld van Nergenshuizen, maar over dingen die alle mensen kunnen meebeleven, wij toch kunnen opleven tot de gedachte van een begrip, waar alles in is opgelost, waar alles in is vervat wat men in het leven, ik zal maar zeggen aan schoonheid, heiliging en wijsheid ooit of te nimmer kan hebben nagejaagd.

Weest realisten, zo zuiver als men kan verlangen, maar nooit zonder u bewust te blijven, dat een bepaaldheid zonder meer niet het ware is en dat ook de realiteit zich heeft te verheffen tot idealiteit van de alom tegenwoordige en eeuwig geldende Idéé, zal zij komen tot waarheid...’

Jan dacht hier aan de realiteiten van zijn land, die hij tot de idealiteit van zijn nationalistiese verzuchtingen wou verheffen. Wel besefte hij onmiddelik dat Professor Landau geen daadwerkelike hervorming bedoelde, maar er was een duidelik verband.

Het begrippenspel kwam als een stortvloed over hem. Hij voelde zijn aandacht mechanies gespannen worden tot ze zo wijd was als het wijd heelal. Dat was geen moeizaam boren in een harde korst van empirie. Dat was een breder worden van de eigen geest, een doorzichtig zijn van alle dingen.

Hij mocht de zin ontdekken van het oordeel, dat niet onderwerp is en niet gezegde, niet verscheidenheid zonder samenvatting van het gedachte weer tot en in eenheid.

Hij voelde een metamorfoze van alle dingen, en hoe hij zelf tegen alle leed gesterkt werd met een hervonden geloof, bewustzijn van redelik verband met alle dingen. De redenaar liet hem zien hoe naar het woord van Heraklitus de mensen

[p. 36]

leven alsof zij een verstand hadden op zichzelf, terwijl de rede algemeen is. Het werd een mysties aan het ogenblik ontrukt zijn, een zweven boven de tastbare aarde en tegelijk een gevoel van aardse rust en stevigheid. Het gebied van de geest zag hij in alle richtingen doorkruisen, ook in de historiese, en dan hoorde hij de man weer in een rustiger tempo doceren hoe de kristelike voorstelling van God die zich door Christus zijn eniggeboren zoon heeft geopenbaard, in waarheid eer deze zin heeft dat God geopenbaard heeft, hoe z'n natuur hierin bestaat, een ‘zoon’ te hebben, d.w.z. zich te onderscheiden, te vereindigen, maar in het onderscheid bij zichzelf te blijven, in de zoon zichzelf te aanschouwen en te openbaren en door deze eenheid met de zoon, door dit voor zich zijn in het andere, absolute geest te zijn, zodat de zoon niet enkel orgaan van de openbaring, maar zelf de inhoud van de openbaring is.

‘Want het wezen is niet alleen opheffingsgrond, maar ook stellende grond van uitvloeisel of gevolg.’

Gij duizelt wat, meende de redenaar te moeten neerdalen, en denkt ‘wij staan geheel gescheiden van de werkelikheid’. Maar wij weten met rechtstreekse zekerheid, dat ware werkelikheid en werkelike waarheid in ons werkzaam is als begrijpend denken en denkend begrijpen, of begrip. Wij hebben geen andere naam voor de oneindige werkelikheid, die eindigheid stelt zonder zelf in die eindigheid op te gaan, zonder zelf keistenen, huizen of torens te zijn, wij hebben daarvoor geen andere naam dan Begrip.

De oude mensen op de eerste rij keken mekaar herhaaldelik onthutst aan. De grote advokaat knipoogde nu en dan naar zijn geburen en wendde het hoofd met de mooie baard zelfs half om bij een hartstochtelikeperiode: ‘Hij zou een goed advokaat zijn’ zei hij. Bij het uitgaan van de zaal lachten ze wat onder mekaar en de kindse geridderde geneesheer, die een lokale beroemdheid was, zei tegen een kolenhandelaar: ‘Dat is allemaal wel heel mooi maar past hij zijn filosofie wel toe?’

Bij de advokaat werd thee gebruikt. Hier vierde de professor zijn minachting bot en bespotte de notabelen, die hij na drie vier kruisvragen doorgrond had, met kalme woorden die ze niet begrepen. Laat ons weggaan, zei hij spoedig tegen Jan, van deze Barbaren.

Eug. DE BOCK

[p. 37]