Roeping. Jaargang 37

[p. 756]

Nieuwe Boeken

Dr. H. Mulder, Uit catacomben en woestijnzand, J.H. Kok n.v., Kampen 1961.

Onder bovenstaande aantrekkelijke titel heeft de auteur een aantal beschouwingen gebundeld over leven, belijdenis en begrafenis van de christenen in de eerste eeuwen van onze jaartelling. Listig heeft hij onder telkens gevarieerde titels het feit verborgen, dat bijna ieder hoofdstuk zich bezig houdt met oude graffici. Met die voorwerpen die vrijwel elke bezoeker van een archeologisch museum in Italië instinktief afkerig overslaat. Niet zo zeer omdat ze dik bestoft zijn aan de gore wanden, maar omdat de moeizame vertaler bij voorbaat meent verzekerd te zijn van een monotoon resultaat. Deze afkeer weet de schrijver ten dele te beschamen.

Wij zouden echter hem en zijn werk te kort doen, als wij uitsluitend melding zouden maken van zijn tekstweergaven uit de katakomben en Pompeï, van tempels en vuilnisbelten, op papyri, amuletten en scherven. Hij spreekt eveneens over het leven in de keizertijd, de mithraskultus, de mysteriëndienst in christen- en heidendom. Zijn didaktiek is voortreffelijk: nergens worden vaktermen bekend verondersteld en elke uitleg bouwt hij fundamenteel op. Hij beweegt zich bescheiden maar deskundig door de stof, die in doorgaans korrekt, niet briljant Nederlands zijn neerslag gevonden heeft.

Enkele malen hebben wij de wenkbrauwen van onze kritiek opgetrokken. Als de schrijver het grote sukses van de mithrasdienst wil verklaren doet hij dit o.i. met een wat simpele psychologie ‘De mannen, vervreemd van huis door jarenlange afmattende veldtochten, waren blijkbaar de oude godsdienstige gebruiken van het Imperium moe;’ Wij zijn verbaasd als hij suggereert dat Constantijns partij kiezen voor het christendom uit een onwrikbare principiële overtuiging voortkwam. Dit laatste was niet alleen geenszins het geval; het partij kiezen was zelfs geen vast uitgangspunt van Constantijns politiek. Een argeloze lezer kan uit de passage op blz. 85, gekombineerd met 92-93 alleen besluiten dat de grote keizer omstreeks 312 tot het christendom overging, terwijl hij zich pas op zijn sterfbed liet dopen (337). Bovendien door een ariaan. De keizer is door de auteur als een gelovige voorgesteld, waar alleen het beeld van de politikus op zijn plaats geweest zou zijn.

Het is ons onmogelijk Dr. Mulder van vooropgezetheid vrij te pleiten, wanneer hij de figuur van Maria in de katakomben behandelt. Een principieel verworpen motivering dient een bladzijde verder als onomstotelijk bewijs. Hij geeft niet alleen blijk tot een slecht stukje redeneerkunst bij machte te zijn, hij overtuigt ons bovendien van het feit dat hij de katholieke mariologie niet kent. - De voorstelling van Maria als middelares figureert nergens in de katakomben, merkt hij op, maar op blz. 118 drukt hij de tekst af van een vijfde- of zesde-eeuws amulet uit Florence ‘moge ook de draagster van deze Goddelijke amulet van de ziekte, die haar overkomen is, genezen worden, door gebeden en de voorbede van de altijd maagd gebleven moeder, de moeder Gods en...’

Hieraan gaat hij zwijgend voorbij, blijkbaar zijn goed nemend waar hij het vinden kan, denkt de lezer.

Wanner de schrijver opmerkt dat veel christenen ‘het plompe bijgeloof’ niet zijn kwijtgeraakt, U vragen wij, onwetend als we zijn, ons af of een bijgeloof uiteraard plomp is. De motivering en draagwijdte van deze kwalifikatie wordt ons helaas onthouden. Maar oekumenisch klinkt ze niet.

José Boyens

[p. 757]

Ljef Nikolájewitsj Tolstój, Kinderjaren, Uit het Russisch vertaald en ingeleid door Aleida G. Schot, De Bezige Bij L.P. 82 1962.

In haar inleiding tot Tolstoi's Kinderjaren deelt Aleida G. Schot ons mee, dat van schrijvers eersteling tot nu toe in Nederland geen rechtstreeks vertaling verschenen was. De voor Nederlandse lezers zo vertrouwde gids door de Russische literatuur heeft met het doen verschijnen van deze uitgave aan dit gemis een einde gemaakt. Aanvankelijk is de lezer niet bijster overtuigd van het feit dat dit een gemis genoemd moet worden. De inhoud poneert zich nog niet als belangrijk, wel in zijn sentimentele kwaliteiten; de voortgang van het verhaal is slepend. Hij krijgt de onrechtvaardige neiging om dit boekje te vergelijken met Gontsjarovs Oblomov, dat sublieme boek, dat veel slepender is geschreven, maar de lezer onmiddellijk in zijn greep houdt.

‘Zijn stem was grof en hees, zijn bewegen gejaagd en schokkerig, wat hij zei zinloos en onsamenhangend (hij gebruikte nooit voornaamwoorden), maar zijn stembuiging was zo ontroerend en zijn gele, verdwaasde gezicht nam zo nu en dan zulk een smartelijke uitdrukking aan, dat het onmogelijk was naar hem te luisteren zonder te ontkomen aan een gevoel van medelijden, vermengd met droefheid en angst.’ - Deze passage is karakteristiek voor de rust die Tolstoi zich gunt om zijn lezer zo treffend mogelijk op de hoogte te stellen. Wanneer deze niet minder rustig doorleest, moet hij zich op den duur gewonnen geven aan al de herinneringen van de kleine Nikóljenka. Aan de karakterisering van de oude huisonderwijzer Karl Iwánytsj. Aan de gelovige zonderling, de zwerver Gríesja met zijn ketenen. Aan de herinneringen die nooit gebeurd zijn wanneer mama de Sonate pathétique speelt. En vooral aan de figuur van Natáalja Sáwiesjna, die bij al haar materiële bezorgdheid even onthecht sterft als zij geleefd heeft.

Dit boekje vol geliefde details, vermoedens, vol vertrouwde, vreemde en verwarde gevoelens staat minder ver af van Oblomov dan het lijkt. Het is even Russisch van uitgangspunt als het het gemoed van de mens vooropstelt als zijn meest wezenlijke deel. Bij een passage over de exhibitionistische gevoelens waarmee bij een kind het echte verdriet over de dood van zijn moeder gepaard gaat, beseffen wij dat Kinderjaren eveneens royale raakpunten heeft met de hedendaagse psychologische roman. Het gevoel vormt het uitgangspunt; vervolgens ontstaat hierover een subtiele en intelligente dialektiek.

José Boyens.

F.W. van Heerikhuizen, Het werk van Arthur van Schendel, Achtergronden, karakter en ontwikkeling, J.M. Meulenhoff. Amsterdam.

Met de volgende zin een boek van honderdvierenveertig bladzij te kunnen beginnen is op zijn zachtst gezegd een stunt: ‘Van geen Nederlandsen schrijver van onzen tijd zijn zo weinig levensbijzonderheden bekend als van Arthur van Schendel’. Dat lapte hem in 1949 de heer 's-Gravesande in een boek dat hij nochtans noemde:

‘Arthur van Schendel. Zijn leven en werk’.

(Meulenhoff Amsterdam).

Nu is evenwel Dr. F.W. van Heerikhuizen gekomen met een studie van vierhonderdnegenenzeventig grote pagina's: ‘Het werk van Arthur van Schendel. Achtergronden, karakter en ontwikkeling’, eveneens een uitgave van Meulenhoff. Als het waar is, dat men een schrijver alleen uit het werk kan leren kennen, een stelling door Van Schendel zelf gegeven, valt een werk als dit de lezer ietwat zwaar op het hoofd. En te bedenken, dat men een groot schrijver allereerst kan eren door het uitgeven van zijn werk, verlicht slechts dan in geringe mate, als men er bij bedenkt, dat de uitgever van dit werk ook de verzorger is van o.a. de prachtige Romulus-editie van Van Schendels werk.

Je komt soms in de verleiding de journalistieke als de wetenschappelijke geschriften te zien als een parasietenplaag, die neerstrijkt op de oogst van een creatief leven. De verleiding wordt soms zelfs zo groot, dat men het bestaan van hele literaire faculteiten nauwelijks anders kan zien dan als een schijnleven ten koste van of in elk geval op kosten van de scheppende mens. Zou Multatuli niet doodziek worden, als hij de jaarlijks aanslibbende korst van goedbedoelende en

[p. 758]

opnieuw uitleggende benaderingen door zóveel adepten zou moeten verteren? Maar men kan uiteraard het zelfde beweren van de heilige schrift. Men kan daar natuurlijk het een en ander tegenover stellen, o.a. dat de objectieve waarde van een dichterlijk oeuvre in de critische balans eerst duidelijk wordt, Maar één oogopslag in de richting van de Vondelstudie ontmaskert deze intentie eigenlijk al voldoende.

Anderzijds kan men ter verdediging aanvoeren de stelling, dat het werk van een dichter of prozaïst eerst zijn zin krijgt in de dialoog. En voor een bepaald soort literaire critiek is dit stellig waar. Het is niet moeilijk van dit soort literaire revelaties voorbeelden te vinden in de literatuurgeschiedenis, zoals in het werk van Theodor Haecker over Vergilius of Guardini's ‘Landschaft der Ewigkeit’.

Dit boek van Van Heerikhuizen behoort niet tot de laatste. Het reveleert niet, maar het parasiteert evenmin.

De auteur Van Heerikhuizen verzekert ons in ene ‘voorrede’, dat ‘een hernieuwde, complete en intensieve kennisneming van het gepubliceerde werk van Van Schendel’ in de eerste plaats de grondslag is van zijn studie en hij hoopt, dat met dit boek dan ook de weg naar een serieuze gedachtenwisseling over Van Schendel pas goed is geopend.

Dat intensieve kennisnemen kan men moeilijk meer in twijfel trekken, ook al leest men slechts één enkele pagina van deze studie, een kennisnemen niet alleen van het werk van Van Schendel, maar van nagenoeg alles wat er over Van Schendel geschreven is (nagenoeg: maar aan een boom zo vol geladen...).

Wat nog belangrijker is: de verworven kennis is nadrukkelijker gedocumenteerd dan in menig proefschrift, al zij toegegeven, dat de ‘vat’ die de lezer op het boek over blijft in dezelfde vergelijking mag worden opgenomen: als leek-lezer wordt men willens nillens overgeleverd aan de magie van het wetenschappelijk apparaat.

Dit boek heeft alles wat men van een boek kan eisen: de kennis, de verantwoording, de documentatie, de noten, de details, de data, de voornamen, de huisnummers e.t.q.

Waarom het dan tenslotte nog niet overtuigt? Ten eerste, maar dat is erg subjectief, omdat Van Schendel op grond van motieven en motiefjes in zijn werk welke overeenkomst vertonen met werk van andere auteurs, omhoog gewerkt wordt, aan die indruk kan ik nu eenmaal niet ontkomen, tot het niveau der grootsten (zij het niet der allergrootsten) in de moderne letteren. Het een herinnert aan Andersen, het ander aan Kafka, aan Rousseau, er wordt verwezen naar Hazard, naar Scheler, naar Locke, imperatief worden de lezer vergelijkingen opgelegd met Baudelaire, de Tao Te King, de Isa Upanishad. De helft van het personenregister of daaromtrent bevat indrukwekkende namen van buitenlanders. Wie, die daar achtereenvolgens ontmoet: Jaensch, James H. en W, Jaspers, Jean Paul (Richter), Kafka, Kant, Keats, Kehrer, zou spontaan op het idee komen dat dit boek over Van Schendel handelt?

Dit alles gebeurt, zonder dat zich de dwingende identificatie voordoet die noodzakelijk lijkt om de lezer mee in de lift te doen stappen.

Ik wil niet beweren, dat in dit boek welbewust getimmerd wordt aan de grootheid of vermeende grootheid van Van Schendel. Ik wil eer aannemen, dat een oprechte bewondering of eventueel een gerechtvaardigde bewondering voor Van Schendel (en een uitgebreide kennis van de algemene literatuur) de schrijver wel eens doen vergeten een overeenkomstig motief ook op de vergelijkbaarheid van het gehalte te toetsen.

Een enkel voorbeeld van deze werkwijze: waar Van Heerikhuizen schrijft over een ‘centraal tekort’ in het leven van Van Schendel (p. 430), vervolgt hij:: ‘Wanneer dit tekort dan maar als tekort gevoeld blijft en niet tot een quasi-deugd wordt vervlakt, is er een basis voor werkelijke grootheid aanwezig. Zo is het bij Van Schendel gesteld geweest en bijvoorbeeld ook bij Kafka’. Er volgt weliswaar nog een uitwerking van deze overeenkomst, maar ze blijft zo algemeen, dat de identificatie eer programmatisch lijkt dan onontkoombaar of zelfs maar dwingend. Al loop ik het gevaar slachtoffer te worden van 's heren Van Heerikhuizens afgrijzen, zoals dat o.a. is geétaleerd op p. 428 v.: het moet mij van het hart, dat zijn

[p. 759]

werkwijze me heel wat minder overtuigt dan het werk van Van Schendel zelf, maar misschien is dat nog het beste compliment dat men de schrijver van een monografie kan wensen.

Er is namelijk een zwak in de schrijfwijze van Van Heerikhuizen, dat ik nooit bij Van Schendel gevonden heb.

Wanneer ik op één pagina (50) elfmaal het hoofd heb te buigen voor een nadrukkelijk ‘moeten’, ga ik me niet alleen weer een schooljongen voelen, maar word ik ook recalcitrant, en deze recalcitrantie levert me dan nóg minstens een tiental equivalente stokken-achter-de-deur op, plus de vaststelling dat bladzij vijftig geen uitzondering is.

Ik heb eens een hooglereraar een proefschrift en deszelfs schrijver horen aanvallen op grond van het feit dat er te vaak de woorden ‘nog niet’ in voorkwamen, en hij weet dit aan het-katholiek-zijn van de auteur, d.w.z. aan diens apostolische aandrift, welke de oude geschiedenis naar het christendom toe interpreteerde. Zo lijkt me ook het boek van Heerikhuizen met al zijn kwaliteiten (de bovenbedoelde promovendus kreeg óók een cummetje!) zijn wetenschappelijk doel soms voorbij te schieten met sterk apostolisch-geladen pijlen en moet men tenminste enkele pagina's Van Schendel lezen om het Van Heerikhuizen te vergeven.

Harrie Kapteijns.

[p. 760]

Ontvangen boeken

Elisabeth Wolters, Het bodemloze heimwee, gedichten, De Beuk, Amsterdam.

Lawrence Durrell, Justine, uitg. A.W. Sijthoff, Leiden, 1962.

Albert Verwey, Een op de onsterfelijkheid gerichte wil, een keuze uit zijn lyriek, samengesteld en ingeleid door J.W. Schulte Nordholt, Ooievaar 158, uitg. Bert Bakker, Daamen n.v. Den Haag, 1962.

Gust Gils, Gewapend oog, De Ceder 40, uitg. J.M. Meulenhoff, Amsterdam, 1962.

Ed Hoornik, De vis, gevolgd door In den vreemde, De Ceder 41, uitg. J.M. Meulenhoff, Amsterdam.

Harry Mulisch, De zaak 40/61, een reportage, uitg. De Bezige Bij, Amsterdam, 1962.

Mr. Abel J. Herzberg, Eichmann in Jeruzalem, Bert Bakker, Daamen n.v. Den Haag 1962.

George Paloczi-Horvath, De schrijver en de kommissaris, met een inleiding van S. Vestdijk. N.V. uitg. Nijgh & van Ditmar, Rotterdam-'s-Gravenhage.

Lanceloet en het Hert met de Witte Voet, tekst, uitgave met inleiding en woordverklaring door Dr. Maartje Draak, 2e druk, Zwolse Drukken en Herdrukken, N.V. Uitg. Mij. W.E.J. Tjeenk Willink, Zwolle, 1962, f 2,15.

Tirso de Molina, Don Gil met de groene broek, komedie in 3 bedrijven, Nederlandse tekst van Dolf Verspoor, uitg.-Contact, Amsterdam-Antwerpen, 1961.

Literaire Pocketserie: 78 Syben Polet. Konkrete poëzie; 80 Nel Noordzij, Leven zonder opperhuid; 82 Ljef Nikolájewitsj Tolstój, Kinderjaren, uit het Russisch vertaald en ingeleid door Aleida G. Schot; 84 Remco Campert, Dit gebeurde overal, nieuwe gedichten, uitg. De Bezige Bij, Amsterdam.

Harrie Kapteijns, wonen in onrust; Lou Vleugelhof, Mila in steen; Geert van Beek, Buiten schot, uitg. A.v.M. Stols, J.P. Barth, Den Haag.

Paul Rodenko, Helse Vertelsels II, De nijvere nachten van Teobaldo en andere onstichtelijke historiën uit vrijmoediger eeuwen, Ooievaar 15. Bert Bakker, Daamen n.v. Den Haag 1962.

Etty Hillesum, Twee brieven uit Westerbork, ingeleid door David Koning, uitg. Bert Bakker. Daamen n.v., Den Haag, 1962.

Julius de Boer, Het Bos, Bosgeest en Wandelaar verzen; id. Lucina in lief en leed, moderne romance in stanza's, uitg. Van Loghum Slaterus, Arnhem, 1961.

Vlaamse Pockets: 45 Richard Declerck, Peilingen doorheen het Franse geestesleven; 49 Jos Ghysen en Louis Verbeeck, De Muzen hebben hun ekskuzen; 51 Dr. Gaston H. Halsberghe, Nederlands-Grieks woordenboek; 52 Drs. H. Verbruggen en Dr. G.H. Halsberghe, Nederlands- Latijns woordenboek, uitg. Heideland, Hasselt.

Aula-Boeken: 85 Dr. J. de Vries, Woordenboek der Noord- en Zuidnederlandse plaatsnamen; 87 Robert M. Grant en David Noel Freedman, Het Thomas-Evangelie, vertaling en toelichting. Prisma-Boeken: 717 Keur van Nederlandse verhalen, verzameld door P. Maassen; 731 Verhalen uit India, keuze en en vertaling van Dr. J.A.B van Buitenen, uitg. Het Spectrum, Utrecht-Antwerpen.

Collection ‘Questions Actuelles’: Xavier Sallantin, Essai sur la défense; Léon-Etienne Duval, Archevêque d'Alger, Messages de Paix 1955-1962, Desclée de Brouwer, Bruges, 1962.