Roeping. Jaargang 36

[p. 511]

José Boyens
Italiaans Reisjournaal

VI Bari

Voor Helena

In 1156 werd de hele stad Bari te vuur en te zwaard verwoest; ook de oude kathedraal. Alleen San Nicolà, de basiliek die het gebeente van Sint Nicolaas bevat, werd op bevel van Willem I gespaard. Deze bouwheer van het Ziza, de kahedraal en San Cataldo te Palermo bleef onverbiddelijk voor de smeekbeden van de Barezen. Werd hij daarom vereenvoudigend ‘de boze’ genoemd? Robert Guiscard, veroveraar par excellence en vader van Bohemond van Antiochië, die in Canosa het meest private mausoleum kreeg dat denkbaar is, had in 1071 de havenstad op de knieën gedwongen. En onderworpen blijft onderworpen. Wat drommel hadden die vissers zich te roeren en op te staan tegen het hen op-gedrukte gezag? Buiten San Nicolà bleven dan ook geen vijf stenen op elkaar.

De bevolking is heterogeen: Grieken en hun bloedvijanden de Turken. Noormannen, Duitsers, Arabieren en Italianen. Toch moet er al vroeg een assimilatieproces hebben plaats gevonden, want één eigenschap hadden allen gemeen: politieke warmbloedigheid. De meest inerte Italiaan, elke Siciliaan die zichzelf tot apathisch martelaar van zijn veelmaals vervloekte klimaat maakt, wordt waakzaam als hij de naam van een politieke partij hoort. Langzaam komt zijn geest overeind en o wee als gij een andere menig toegedaan bent. Het partijhuis van de Democrazia Cristiana wenst niet minder breed in de flanken te zijn dan dat van de Partita Comunista. Mocht de laatste besluiten het deur- en vensterwerk welgedaan in de verf te zetten, dan hadden de democraten toevallig juist behoefte aan een balkon met volle borst. Het van boven tot onder opschilderen van het huis van je vijand is een belediging die je niet hoeft te nemen - Ook de Barezen namen het niet. Ze besloten grimmig dit de tiran op de meest giftige manier te laten merken: door zijn vernielende drift nietig te verklaren. In korte tijd zouden ze de kathedraal weer opbouwen. En ze zouden zich bijzonder inspannen om het er te doen uitzien, alsof deze prestatie terloops, spelenderwijs tot stand gekomen was. - In 1175 is de bouw ook al flink gevorderd.

[p. 512]

De gevel van San Sabino valt tegen. De barokke resten aan de portalen storen ondanks een soberheid die men in Italië gewoonlijk niet aan die naam verbindt. De dom is een triforium-basiliek en heeft de absis achter een muur verborgen zoals Bitonto. Dekoratieve randen sieren de zuidelijke gevel. Rondom de vieringskoepel een fries - nog steeds de guilloche van zesde-eeuwse Griekse vazen. Daaronder hangen aan de uiteinden van de rondbogen kopjes als fijn skulpturale druppels. Wanneer ik mijn verrekijker verstel, komt een apekop naar me toe, die met zijn vuistgrote oogkassen familie moet zijn van de dood. In de eerste graad zelfs, want zijn ogen staan hol, hongerig. - Naast hem het gelaat van een koning, ziekelijk precieus en zelfingenomen. Hij lacht met de tong tussen de tanden in een waanzinnige lyriek. De buurman rechts is een olifantsjong, waarvan het kopje als pars pro toto doodvoorzichtig uit de muur komt schuilen. De oogjes staan rond van verlegenheid.

Het mooiste beeldhouwwerk vinden we echter buiten aan de koormuur. Zoals in de gevel van Troia het Lombardijs-Apulische dierportaal naar de eerste verdieping verhuisd is, flankeert het hier het hoge venster. Twee olifanten dragen zuilen met - een zeldzaamheid in de romaanse tijd - klassieke kannelures. Van de twee gevleugelde fabelmannen naast het raam is er één eeuwen te vroeg geboren. Zijn neus is geschonden, maar zijn aangezicht daardoor niet in het minst. Zijn haren liggen in enkele grote vlokken over zijn voorhoofd en in zijn hals. Ze zijn groot gehouden. Dik en zwaar als bladeren met krachtig voedende nerven. Ze liggen laag in de nek, onstuimig er tegen aan gevleid. Jong. Volstrekt onbedacht. In de beeldhouwkunst ken ik maar één hoofd dat hij een overeenkomstige haarbehandeling een even ontroerend resultaat heeft opgeleverd: de portretkop van een jonge man van Donatello in het Bargello te Florence. Dekoratief gezien had dit mannehoofd aan de kathedraal - o, waarom moet het op de hals van zo'n onbestaanbaar wezen staan? - kunnen figureren voor een wandtapijt van Marc Saint Saens of Jean Picart le Doux.

De krypte heeft in vorm en zuilstelling veel overeenkomst met Bitonto en Trani. Hier wordt Santa Maria di Costantinopol; bewaard, een zeer vereerde, Byzantijnse madonna, die de H. Lucas zelf geschilderd heeft. Zo op het oog lijkt het misschien merkwaardig, dat het authentieke portret in vier verschillende kerken vereerd wordt. Maar Lucas was immers een heilige! Hij zal daarom toch minstens macht over de getallen gehad hebben. Daarom staat het voor iedere inwoner van Bari onwrikbaar vast, dat de verf van deze moeder Gods afkomstig is van een evangelisch palet. - Maria, bruin en zwart van eeuwenlange verering, staart met welwillende ongeïnteresseerdheid langs

[p. 513]

ons heen. In olympisch evenwicht. Ze bemiddelt niet bij futiele geschillen, waar het haar afkomst betreft. De moeder Gods zou in 733 de stad Bari tot woonplaats gekregen hebben, nadat ze het keizerlijke Constantinopel daarvoor verlaten had.

Bij het kerkschip, verwant aan Trani en Bitonto, heeft men blijkbaar uitgezuinigd op al het anekdotische; bijna op het dekoratieve. Het is sober, te groots om rustiek te kunnen zijn, onverwoestbaar. Wat de kathedraal haar onvervangbaarheid geeft, zijn de lampen, opgehangen in de bogen van de triforia. Men kan ze, eveneens onder archivolten, zien in veel karolingische handschriften. Al minder in ottoonse. Er moet daar zeker een liturgische, misschien rechtstreeks sakrale betekenis aan gehecht worden; welke, dat is tot nu toe niet beslissend omschreven. Al deze lampen, die roerloos aan hun kettingen hangen, geven de middenbeuk een vreemde wijding. Niet, omdat het potentiële wierookvaten zijn - het lijkt of ze nooit zouden kunnen zwaaien - maar omdat ze vroeger in het oude testament gehangen moeten hebben. Zulke lampen bewaakten beslist de ark van het verbond. De kettingen waaraan ze hangen, zijn rechtstreekse schakels met Melchisedech. Zij vormen een deel van de overlevering zelf, deze lichtdragers. Zo wordt de kerk weer synagoge.

Wachten de lampen ergens op? Op een helder omschreven doel voor het heden? Nee. Zoals ze daar hangen, vinden ze hun doel in zichzelf, ook al vervullen ze geen funktie. Hun aanwezigheid maakt de kathedraal volwassen. Rijp. Het is juist die sfeer van voldragen verwachting, die dit interieur uniek maakt.

In de lente van 1087 vertrokken drie graanscheepjes vanuit Bari bestemming Myra in Klein-Azië. De islamieten hadden daar het heiligdom veroverd van bisschop Nicolaas, die ook in het westen reeds geruime tijd vereerd werd. De Italiaanse havenstad, die zoveel eeuwen een pied à terre had gehad in Antiochië, was dit een doorn in het christelijke oog. Er werd heftig gediskussieerd in de smalle straatjes van Bari. Zou het niet tè hachelijk zijn om te proberen het lichaam van de heilige te ontvoeren? Maar wat zou de stad een roemruchte wijding bijgezet krijgen! De scheepjes staken dus van wal. Maar na een snelle reis vóór de wind voor anker liggend, verliep de onderneming aanvankelijk. De pelgrim die als testamentaire verspieder was uitgestuurd, gaf hun geen kans. Spijtig vertrokken tenslotte de drie vaartuigjes. Plotseling vernamen zij bij geruchte dat de Venetianen met hetzelfde doel zee gekozen hadden. Nu zag de hele bemanning nog slechts één mogelijkheid: terug. Wat Venetië kon, kon Bari. En Nicolaas zou toch veel liever te midden van kordate, godvrezende Barezen zijn eeuwige slaap voortzetten? Zij moesten

[p. 514]

de verdediging van de heilige op zich nemen, nu hij zelf daar niet toe in staat was. Anders zou hij in handen vallen van die barre Venetianen.. Het nobele besluit werd effektief uitgevoerd: met geweld verschaften zij zich toegang, boeiden de monniken, veegden inderhaast de beenderen bij elkaar en wikkelden die in de superpli van een priester. Daarop in draf naar de schepen! Op 7 mei van hetzelfde jaar legden de vrome bedevaartgangers nog hijgend maar in hosanna-stemming aan in hun meest vertrouwde haven. Ook de laatste, interne moeilijkheden wisten ze te overwinnen, toen ze de aanspraken van het kathedraal kapittel definitief afgewimpeld kregen. Nog in 1087 ontwierp de benediktijner abt Elias de basiliek, die er nu bijna onveranderd staat.

De westgevel van San Nicolà heeft als enigste versiering een dierbaldakijn aan het hoofdportaal. Twee ossen - voor zover mij bekend de enigste die in Apulië als deurwachters dienst doen - stappen traag, placide uit de muur, op hun rug een gekanneleerde zuil in volstrekt vertikaal evenwicht houdend. De basiliek bezit alle kenmerken van ‘het keizerlijk geslacht’: grote, diepe nissen aan de flanken, de open galerij daarboven, een dwarsschip dat niet buiten de rooilijn van de nissen treedt, een blinde absismuur. De bouwers hadden behoefte aan een grondplan van strenge eenvoud. San Nicolà is metterdaad keizerlijk te noemen: ze is een van de vier Apulische ‘basiliche palatine’. en ze vormt o.a. met Altamura een deel van het oude kroondomein.

Het interieur valt, na de kathedraal, niet mee. Oorzaak zijn de dwars-arkaden die na een aardbeving in de vijftiende eeuw in het schip werden gebouwd. Even nuttig, maar niet minder storend als de trekbalken die in verschillende Venetiaanse kerken en in Torcello dwars door de ruimte snijden.

Het juweel van San Nicolà is de stoel van abt Elias, die omstreeks 1098 klaar gekomen moet zijn. De marmeren zetel toont overal Byzantijnse reminiscenties, maar er zijn ook volstrekte nova. Aan de achterkant vallen twee leeuwen een schreeuwende man aan, het vaste thema van de portalen. De figuren staan nog niet vrij; ze worden al spoedig verbonden met het centrale marmerblok onder de troon. Het drietal aan de voorkant heeft weliswaar in dubbele zin een dienende funktie, maar als skulptuur zijn de figuren bijna autonoom. De gehelmde middelste man tilt met één hand even de zetel mee op. De twee Afrikaanse negerslaven, reusachtiger van afmeting, heffen veel zwaarder. Ze knielen ingespannen op één knie en proberen deze bij te trekken, zich koncentrerend om hun evenwicht te bewaren. Tot nu toe echter vergeefs. Hun platvoeten zoeken zo breed mogelijk steun op het marmer. De bovenarmen zijn gezwollen en hun schouders tillen zo verschrikkelijk, dat het hoofd moet bukken tot aan de onderste ribben. De open mond kreunt dierlijk als in een drama van Aischylos.

[p. 515]

Op den duur word ik moe van hun ingespannen pogingen. Vooral omdat die zonder merkbaar resultaat blijven. Daarom zoek ik via de zuidelijke leeuwenpoort de avondzon op. Op het binnenplein staan een paar jonge mannen te praten met volgelingen van abt Elias. Er heerst een stemming van plagerige onenigheid. Hij rent de kerel na, maar wordt gehinderd door zijn klapperende rokken. Bovendien gebruikt de ander een handige taktiek van ontglippen. Dan schopt hij namens het hele konvent zijn schoenen uit. Hij móet hem inhalen. Met het lichtere hermesschoeisel van witte wollen sokken zit de overwinning er in. De geestelijkheid stort zich vol tromf op de derde stand. Elkaar afrossend onder geestdriftige kreten rollen ze over de grond.

Waar ik logeerde had men mij gezegd, vooral de bochtige straatjes van de binnenstad te bezoeken. Het oude, pittoreske Bari was voor de zeldzame toerist die zo zuidelijk kwam meestal een verrassing. Toegegeven. Het wás pittoresk. En een verrassing ook. Straatjes waarvan je met de vingertoppen de huizenrijen links en rechts tegelijk kon raken. Daar tussen de waslijnen. Vaak vier boven elkaar, vol wit en bont goed, heel maar vooral kapot. Verzakkingen in het plaveisel met het blauwe zeepwater van 's morgens. Naakte kinderlijfjes die er kraaiend in heen en weer hollen. Winkeltjes op een deurdrempel, omdat het vertrek daar achter meteen de algemene familieslaapkamer is. Op de bodem van dit kleverig ravijn kan nooit zon vallen. In de smalste straten wordt de lucht ook in de avond niet fris. De mensen eten hun pasta asciutta haastig en wanordelijk, roepend naar de overburen. Ze kaarten, breien, lezen. Ze wassen zich uit een gedeukt email bakje, dat hachelijk op een stoel met drie poten staat. Een paar mannen scheren zich. Beginnen ingezeept een hevige diskussie die op onenigheid uitloopt. Een moeder probeert haar dochter in te halen. Geeft het bij de straathoek echter op en scheldt machteloos, met de handen als een toeter achterna. Ook nog als het kind, aanvankelijk op treiterende afstand, al lang verdwenen is. Het lucht haar blijkaar op en zo overtuigt ze zichzelf beter dat ze gelijk heeft. Dan bekijkt ze twijfelend haar te zware, weke benen in afgetrapte pantoffels; die doen haar telkens de strijd verliezen. Ze kijkt er onderzoekend naar, terwijl ze haar rok wat optilt. Alsof de oorzaak ervan in een kleine plek gelokaliseerd kan worden. Daarna sjokt ze, hardop zichzelf gelijk gevend, voorbij een zwangere vrouw. Die zit op een gammel trapje een kind te zogen dat ik tevoren heb zien rondhollen.

Ik moet weg. Ik moet onmiddellijk weg. Naar een plaats waar je kunt ademen. En waar je de horizon kunt zien. Maar deze mensen moeten mee. Dat staat vast. Die kan ik zo niet achter laten. Wie zal ik het eerste aanspreken? Ik zou al die rioolratten tegelijk willen meenemen. Of nee. Dan zou deze toestand alleen maar verplaatst worden. Dan werd het dáár troebel. Ik

[p. 516]

moet ze een voor een meenemen en aan het strand in de zon zetten. Op een steen. Dan moeten we zo maar wat praten, belangeloos, over de dingen die we toevallig zien op het water. Misschien is samen zwijgen nog beter. Ik moet ze leren leven. Een voor een. Maar bij wie zal ik beginnen? Iedereen is druk bezig. Niemand maakt aanstalten. Sommigen doen intensief niets. En zelfs hen durf ik niet aan te spreken. De zee, goede avondlucht en stilte zijn maar drie straten ver. En geen mens die de bodem van deze sompige kloof wil verlaten. Ik word zenuwachtig van de spanning. Krijg het benauwd. Wil lucht en ruimte. - Dan gebeurt het.

Drie Amerikaanse toeristen, de eerste die ik in de oude binnenstad zie, wandelen op hun gemak door het pittoreske kwartier. Een iets te luidruchtig geklede dame tussen twee heren. Hun welvaart schrijnt. Ik ga aan de kant staan om het konflikt af te wachten. Want dít zullen ze niet nemen, denk ik, dat hun gaten moeten dienen om uitheems vermaak te stoppen. Waar de toeristen lopen, gaan de mensen iets gedemper praten. Ze kijken de vreemden ongegeneerder, maar even wantrouwend aan als ze zelf opgenomen worden. Dan nadert een meisje van een jaar of veertien sluipend de Amerikaanse van achter en loopt bukkend één voetstap met haar mee. Heel licht en gymnastisch. Op haar blote voeten. - Zal ze haar plots in het verzorgde gezicht schreeuwen? Of probeert ze iets uit de tas te pikken?

Nee. Ze heeft alleen maar éven de glanzende zij van de zoom tussen duim en wijsvinger gedrukt. Nu blijft ze staan en bekijkt aandachtig haar hand.