Roeping. Jaargang 36

[p. 382]

Bernard Kemp
Een poëtisch driemanschap

De Vlaamse poëzie van na de jongste wereldoorlog wordt gekenmerkt door een reaktie tegen het estheticisme, waarin de vitalistische dichters van ‘De Tijdstroom’ en van ‘Vormen’ vòòr de oorlog dreigden te stranden. Was Marsman de besten onder deze laatsten reeds voorgegaan op de weg naar een wereldverbonden poëzie - zij het die van een onheilsprofetie - toch was er in de laatste jaren vòòr de oorlog, in de Gentse groep van ‘De Waterkluis’, een reaktie gekomen van realistische dichters. Tussen het estheticisme van ‘Vormen’ en het realisme van de ‘Waterkluis’ wilde de oorlogsgeneratie, en met name, A. van Wilderode, H. van Herreweghen en J. de Haes, in wezen romantische kunstenaars, een klassieke synthese brengen van verzorgde vormgeving en menselijke waarachtigheid.

Men begrijpt dat er op het ogenblik van groepsvorming geen sprake kon zijn: het oorlogsisolement maakte van de vernieuwing een persoonlijke aangelegenheid maar bevorderde daardoor ook merkelijk de individuele verschillen. Toch hadden de beste oorlogsjongeren elkaar reeds min of meer ontdekt in het kortstondig oorlogstijdschriftje ‘Podium’. Hun, nogal vaag, programma, werd door Frank Meyland in die tijd als volgt geformuleerd: ‘Een nieuwe klassieke kunst, die zich direkter en soberder uitdrukt’. Het vers wordt van zijn al te weelderige woordenpraal ontdaan, en men streeft naar een strakker en krachtiger expressie.’ De bedoelingen van ‘Podium’ werden na de oorlog overgenomen in het tijdschrift ‘Poëziespiegel’, al was het ekletisch genoeg om ook ‘Vormen’ dichters en andere aan het woord te laten. Het was zoiets als een algemeen appêl-na-de-oorlog, en men stelde vast dat de verwachte vernieuwing niet gekomen was. ‘Een nieuwe lente en een oud geluid’ noemde een der redakteurs, H. Van Herreweghen, het ontgoochelende resultaat. Na twee jaar, in 1946 wordt het tijdschrift opgedoekt, maar het woord der redaktie ‘bij gebrek aan entoesiasme’. In 1950 zou het ontstane vacuüm stormenderhand ingenomen worden door de eerste experimentele nieuwe golf. De oorlogsgeneratie echter, waarbij, buiten vermelde dichters, ook nog F. Meyland, en de twee dichteressen Reninca en vooral Kristien D'Haen, dienen vermeld, bleven aan de ervaring de voorkeur geven boven het experiment.

[p. 383]

Anton van Wilderode [1918] is de oudste van het driemanschap en vertoonde het eerst een welomschreven dichterlijke persoonlijkheid. Zijn eerste bundel ‘De Moerbeitoppen ruischten’ [1943] bevat atmosferische stemmingspoëzie. De dichter staat nog tributair tegenover de ‘Vormen’-generatie, vooral dan tegenover Jan Vercammen aan wiens herinneringslyriek zijn volgende bundel ‘Herinnering en Gezang’ [1946] nog kon doen terugdenken. Men hoort er een elegische natuur, die ongeneeslijk lijdt aan haar eenzaamheid. Met de bundel ‘Najaar van Hellas’ [1947] verruimt hij op gelukkige wijze dit individueel levensgevoel tot een persoonlijke ervaring van een algemene kultuurhistorische situatie: Hellas is het symbool geworden van het oude, vermoeide Westen:

‘O mijn vrienden, zal de liefde dagen
die Hellas stervend naar de kruisboom dreef
of vlaagt het donker op de late lage
gewesten waar de zaalge Ruusbroec schreef?’

De volgende en voorlopig laatste bundel is zijn eerste waarvan de titel niet in de verleden tijd werd gesteld: ‘Het Land der Mensen’ [1952]. Hij bevestigt ook, vooral door de reisgedichten die hij bevat, de overgang naar een opener en vitaler levensgevoel, al wil het ons voorkomen, dat het ‘dépaysement’ door deze Helleense en andere zuiderse reisgedichten verschaft, slechts een voorbijgaand alibi is voor dit eenzaam elegisch hart. Ook een lossere vrijere vormgeving kondigt mogelijk een afwenden aan van een vloeiende muzikale stemmingspoëzie, die tot nogtoe de voornaamste charme uitmaakte van A. van Wilderodes oeuvre.

Hubert Van Herreweghen [1920] is een dynamischer en vitaler temperament. Dat mocht reeds blijken uit zijn eerste bundels ‘Het Jaar der Gedachtenis’ [1943] en ‘De Minnaar en de Vrouw’ [1945]. Tot vollediger ontplooiing komt dichters complexe natuur in de bundel ‘Liedjes van Liefde en van Dood’ [1949]. Het verkleinigswoord is hier ongetwijfeld een correctief op een in de grond tragisch-romantisch levensgevoel. De dichter lijdt aan een schrijnende metafysische onrust: tussen de duistere, bijna demonische magie van het ondoorzichtige aardse enerzijds, en een drang naar vergeestelijking en verlossing anderzijds, zoekt hij een mannelijk evenwicht. Soms vindt de dichter een alibi voor deze heftige spanningen in een speelse pretentieloze levensaanvaarding, als die van Jan Van Nijlen, of ook in de vlucht naar de onschuld van het kind, door G. Gezelle reeds beproefd. De twee volgende bundels ‘Gedichten’ [1953] en ‘Gedichten II’ [1958] - met als ondertitel ‘Brieven uit Portugal’ zijn de vrucht van een rijp menselijk dichterschap, waarin echter het klassiek patroon der gedichten telkens weer doorbroken wordt onder de stuwing van dichters

[p. 384]

heftig temperament. De genade is een uitkomst voor zijn intiemste paradox, maar van individueel inwerkende gave wordt ze verruimd tot een kosmische kracht - in Paulinische zin. Er is ook een soort schroom, of liever deemoed over de dichter gekomen, en de driftige metafysische worsteling, die nog niet uitgevochten is, lijkt voor een ogenblik verstild. Dit wordt gesuggereerd door het laatste gedicht van de bundel ‘Zuivere rust en niets begeren’, dat op volgende verzen besluit:

‘En sla'k het schrift der duiven gade

een vlucht, beneden mij, in't dal,

dan is't of nooit nog schuld en schade,

of nooit nog leed mij neerslaan zal.’

Naast de kruimige gedegenheid van Van Herreweghens poëzie, en naast de vloeiende zachtheid van die van van Wilderode, is de poëzie van Jos De Haes [1920] hortend, scherp, cassant. Ook de schaarsheid van het werk van deze laatste steekt af tegen de vruchtbaarheid van beide andere. Van Wilderode zingt, Van Herreweghen spreekt met warme stem, de Haes stort zo maar woorden uit als in een Pythische ode, waarvan hij overigens een vertaling bezorgde [1946]. Van Herreweghen is wellicht de meest autochtone Vlaamse dichter van de drie. Van Wilderode is ook wel de fijne dichter van streek en landschap, maar met de andere klassieke filoloog De Haes heeft hij een expliciet Hellenisme gemeen. Doch terwijl van Wilderode zoekt naar de klare klassieke aflijning die de serene Attische geest kenmerkt, verkeert De Haes bij voorkeur in het gebied der Delfische orakels, bij de Sibyllijnse wartaal of de toverspreuken van Medea, aan wie hij zijn eerste groots gedicht wijdde. Hij besloot dat als volgt:

‘Ach, ieder woord is rinsel in haar bloed:
het vangt het hart, en 't hart vaart in den gorgel.
De menschentaal is een ellendig orgel,
dat eeuwen lang dezelfde noten toet.’

Hebben de drie dichters een existentieel eenzaamheidsgevoel gemeen, uitdrukkelijker dan de anderen is De Haes begaan met wat hij de ‘Ellende van het Woord’ noemt. Dit zou overigens de titel worden van zijn volgende bundel in 1946. In het slotgedicht hiervan noemt de poëet zichzelf: ‘van warmte en kleur ontkleed’. Dit kondigt de verschraling aan, die zijn laatste bundel ‘Gedaanten’ kenmerkt [1954]. De dichter lijkt er niet toe in staat om, als zijn vriend Van Herreweghen, een syntese tot stand te brengen tussen kunstenaarschap en leven. In naam van een cerebraal dichterschap verwijdert hij zich van het leven, en

[p. 385]

komt terecht in de ijskoude stilte, niet die van Buckinx' kristallendans, maar van de desolate noordpool. Slechts in zeldzame nieuwere gedichten van deze woordkarige en levensvreemde dichter ziet men een uitkomst: het zijn de eerste echo's van een wijdomvattende evolutiemystiek, waarin Teilhard de Chardin hem ongetwijfeld de wegwijzende engel is geweest.

Indien men het onderscheid tussen deze drie generatiegenoten in één formule wilde vatten, zou men kunnen zeggen, dat Van Wilderode de dichter is van tere stemmingen, Van Herreweghen die van de magie van een ambivalent leven, De Haes die van duistere en moeizame bezweringsformules. Van Wilderode is de meest muzikale, Van Herreweghen de meest vitale, en de cerebrale De Haes paradoxaal genoeg de meest beeldrijke. Zo is het evenwicht dat deze drie romantische klassiekers nastreven, toch telkens anders gefundeerd: Van Wilderode is de dichter van de ziel, Van Herreweghen die van het hart, De Haes die van de geest.

De ontwikkeling van dit dichterlijk driemanschap zal mede het uitzicht van de Vlaamse poëzie in de nabije toekomst bepalen.