Roeping. Jaargang 34

[p. 419]

M.J.G. de Jong
Een nieuwjaarsdialoog van Giacomo Leopardi

Geen poëzie lijkt mij in haar oorsprong zo verstandelijk als die van Giacomo Leopardi. Het dichterschap van deze Italiaan, die op zeventienjarige leeftijd o.m. een geschiedenis van de sterrekunde en een verhandeling over het volksgeloof bij de Ouden had voltooid, is in feite de wrange vrucht van intellektuele overspanning. Toen Pietro Giordani in 1818 de reis naar Recanati ondernam om daar het jeugdige genie te leren kennen wiens faam zich zelfs tot in Rome en Milaan had verbreid, trof hij daar een twintigjarige, mismaakte jongen. Verminderd gezichtsvermogen en een vergroeiïng van de ruggegraat, waren het gevolg van Leopardi's ‘krankzinnige en wanhopige studie’ in de voorafgaande jaren. Al in 1816 had de jonge filoloog zijn intellektuele aktiviteiten om gezondheidsredenen moeten onderbreken. De gedwongen rust leidde tot een diepe konsentratie op zijn eigen innerlijk en daardoor tot wat Leopardi later zijn ‘literaire bekering’ heeft genoemd. Is het begin van zijn dichterlijke werkzaamheid aldus een rechtstreeks gevolg van overdreven verstandelijke inspanning, - ook in zijn verdere leven is het intellekt voor Leopardi steeds een bron van droefheid en inspiratie gebleven. Zijn poëzie is ontsproten aan een nooit aflatende trieste overpeinzing en het kwellend besef dat het verstand de vervulling van zijn zielsverlangens voor immer zou ontkennen. ‘Tout homme qui pense est un être corrompu’, had reeds Rousseau in naam der romantiek verklaard, en Hölderlin vergelijkt de dromende mens met een God, de denkende met een ellendige bedelaar¹. Minder simptoon van ‘mal du siècle’ en oneindig veel meer bittere neerslag van eigen ervaringen, is Leopardi's uitspraak waarin de gedachte wordt aangeduid als beul en vernietiger² ‘Die Wissenschaft, die hat mir alles verdorben’, zo zou hij de Duitse romantikus met recht kunnen nazeggen. Sloot de door zijn geestesarbeid veroorzaakte lichamelijke misvorming bij voorbaat de bevrediging van zijn liefdegevoelens uit waar die zich in zijn jeugd konsentreerden op reële figuren als Gertrude Cassi of Teresa Fattorini, - later, toen hij de in deze wereld onvindbare ideale geliefde bezong, bleef steeds het pijnigend verstand op de achtergrond om hem te waarschuwen dat zijn gedroomd geluk nimmer tot realiteit zou worden³. De twee komponenten

1 ‘O ein Gott ist der Mensch, wenn er träumt, ein Bettler, wenn er nachdenkt’ [Hyperion, oder der Eremit in Griechenland].

2 ‘'Il pensiero è stato sempre il mio carnefice, e sarà il mio distruttore s'io dureró in poter suo’ [Epistolario di Giacomo Leopardi, Firenze 1856, p. 62].

3 Gertrude Cassi Lazzari was een gehuwde nicht van de dichter; op haar heeft het vers Il primo amore van 1817 betrekking. Teresa Fattorini is de Silvia-figuur uit Leopardi's dichtwerk; zij woonde in zijn geboorteplaats Recanati en is jong gestorven. Ook verschillende andere vrouwenfiguren uit de verzen van Leopardi zijn met tijdgenoten in verband gebracht. Vgl. de uitgave der zg. Canti van Lidia Crescini [Milano 1953].

[p. 420]

van Leopardi's dichterschap zijn daarmee gegeven: het verstand als vernietiger van de droom en, omgekeerd, het droombeeld als ontoereikend bevonden toevluchtsoord voor de door het denken gemartelde dichter.

Waartoe immers had het denken Leopardi gevoerd? De mismaakte en ziekelijke dichter spreekt zelf van een verandering in het jaar 1819, toen zijn voortdurende innerlijke redenering had geleid tot de ontzettende konklusie dat het geluk voor hem onbereikbaar was en derhalve het leven zinloos. De enige troost in dit sombere bestaan gaven hem de ‘illusies’, die hij herkent als vrucht van fantasie en gevoel. Deze illusies [ik noem: liefde, deugd, roem, vaderlandsliefde] koestert de dichter als ‘zoete vergissingen’ en ‘geliefde verblindingen’. Als tweeëntwintigjarige schreef hij al aan een vriend: ‘Per slot van rekening is deze wereld totaal niets en bestaat het goede alleen uit onze geliefde illusies, waarvan de hoop een der schoonste is’. Nimmer wordt de illusie verwerkelijkt. Zij behoort soms tot het verleden als geïdealiseerde herinnering, maar meer nog is zij een produkt van de hoop die zich op de toekomst richt. Het tastbare moment is daarom de ‘verstandelijke’ droefheid in de poëzie van Leopardi; de beweging in de tijd impliceert de door het sentiment ingegeven zoete hoop of herinnering, die echter onmiddellijk en onvermijdelijk door het verstand als ‘bedrog’ wordt ontmaskerd.

Leopardi heeft een gedicht over de zaterdag en een vers over de zondag [als feestdag] geschreven. De zaterdag is van alle dagen de schoonste, omdat hij de dag is van de hoop die reeds de vreugde brengt om de feestdag die komen gaat. Maar na de illusie volgt de teleurstelling op de avond na de feestdag, als de dichter zich wanhopig afvraagt hoe lang hij de kwelling der ontgoocheling nog verduren moet. Zelfs is het zo, dat beide gevoelens - hoop en teleurstelling - nimmer afzonderlijk voorkomen. Zoals de zaterdag niet alleen de door het gevoel geponeerde hoop betekent maar al evenzeer de verstandelijke voorbereiding op de komende teleurstelling, zo is ook op de zondag de ontgoocheling onafscheidelijk verbonden met het bedrog der verwachting.

Men leze in het gedicht over de zaterdag:

Deze is van de zeven wel de mooiste dag
Vol van hoop en vreugde;
Maar morgen brengen d'uren
Verdriet en triestheid aan...

In het negen jaar eerder geschreven ‘zondagsgedicht’ staart de jeugdige dichter op de avond na de feestdag bedroefd naar buiten en het gezang in de verte doet zijn hart krimpen van smart. Hij herinnert zich hoe reeds:

[p. 421]

 

In 't eerste van mijn jonkheid, als de feestdag

 

Fel hunkerend wordt verbeid, zodrá hij

 

Voorbij was, lag 'k neerslachtig op mijn leger

 

Slaaploos te wentlen....⁴

Een aan de overgang van zaterdag naar zondag analoge tijdsbeweging, is voor Leopardi de jaarwisseling. Het oudejaar staat, evenals de zaterdag, in het groene teken van de hoop: maar op de laatste dag van het nieuwe jaar zal de zwarte ontgoocheling weer een feit zijn. Aangezien er kontinuïteit bestaat, vallen hoop en ontgoocheling samen op oudejaar en nieuwjaar, zoals wij ze ook gekombineerd zagen op zaterdag en zondag. De scheiding van oud en nieuw of van zaterdag en zondag is een abstraktum omdat de tijd voortduurt: het sentiment van de hoop is slechts de keerzijde van het inzicht in de teleurstelling. Ten aanzien van de jaarwisseling heeft Leopardi deze schrijnende tegenstrijdigheid neergelegd in het door mij vertaalde Gesprek tussen een almanakkenventer en een voorbijganger. Dit stuk komt voor in een verzameling korte wijsgerige verhalen en dialogen die in 1834 verscheen onder de titel Kleine morele werken⁵. Met betrekking tot de in deze bundel gebruikte dialoogvorm is wel opgemerkt dat Leopardi een ironisch effekt heeft beoogd, dat moest herinneren aan de door hem bewonderde Griekse satirikus Lucianus. De diepere reden lijkt mij nochtans meer voor de hand liggend. Het leven en werk van Leopardi is immers één voortdurende dialoog: een nooit aflatende tweespraak tussen het hart en het intellekt, de illusie en het ontkennend verstand. Het gesprek tussen de almanakkenventer en de voorbijganger is in feite een twist tussen het gevoel dat de hoop bevestigt, en het verstandelijk inzicht dat niet ophoudt de verwachting te ontkennen.

Bezien wij het probleem dat in de vertaalde dialoog aan de orde wordt gesteld, eens wat meer van nabij. Leopardi merkt op dat het leven slechts interessant is, inzoverre het nog niet achter ons ligt. De reden is duidelijk: de toekomst schept ruimte voor de illusie [de zaterdag en het oudejaar als vooravond van het nieuwe]; het verleden betekent daarentegen de negatie der illusie [de avond na de feestdag en het oudejaar als sluitstuk van het voorbije]. De kern van het Gesprek tussen een almanakkenventer en een voorbijganger treft men reeds in een aantekening die ongeveer vijf jaar eerder werd geschreven als de

4 De gedichten zijn Il sabato del villaggio en La sera del di di festa. Het eerste fragment vertaalde ik zelf; het tweede is ontleend aan een vertaling door P.N. van Eyck, die in totaal zes gedichten van Leopardi in het Nederlands heeft bewerkt. Ze verschenen aanvankelijk in het tijdschrift Leiding van 1930 en werden herdrukt in de verzameling Benaderingen [tweede druk, 1950]. De verzen van Leopardi zijn uitgegeven in de bundel Canti, waarvan zijn vriend Antonio Ranieri in 1845 een definitieve druk bezorgde.

5 De oorspronkelijke titel luidt Operette morali. Een eerste druk verscheen in 1827, maar de definitieve uitgave is pas de derde, die in 1834 van de pers kwam.

[p. 422]

dialoog zelf. Ze bewijst dus - we mogen dit terloops wel even opmerken - dat Leopardi bijwijlen een gedachte jarenlang ‘vasthield’ aleer hij ze verbond met een artistiek motief waaruit zich de literaire vorm organisch ontwikkelde. De tekst in kwestie kan als volgt worden vertaald:

‘Dat ons leven, naar ieders overtuiging, uit meer smart als vreugde, meer kwaads als goeds bestaat, wordt aangetoond door de volgende ervaring. Ik heb verscheidene mensen gevraagd of ze graag terug wilden keren om het leven dat achter hen ligt nogeens over te doen, op voorwaarde dat dit moest gebeuren op precies dezelfde wijze als de eerste keer. Ik heb deze vraag ook dikwijls aan mezelf gesteld. Wat betreft het terugkeren om opnieuw te leven: zowel ik als alle anderen zouden dat maar al te graag doen. Onder de genoemde voorwaarde wenst het echter niemand; liever als die te aksepteren, zo heeft men mij geantwoord [en dat antwoord heb ook ík aan mezelf gegeven], wil men afstand doen van de terugkeer tot de jeugd waarnaar alle mensen toch zo zeer zouden verlangen. Men zou zijn kinderjaren slechts terug willen als men zich weer blindelings kon overleveren aan de Fortuin van het leven dat wordt overgedaan: dus zonder er tevoren de loop van te kennen, zoals men ook onbekend is met het leven dat tháns nog voor ons ligt. Wat volgt hieruit? Hieruit volgt dat allen, in het leven dat wij hebben meegemaakt en dat wij met zekerheid kennen, meer kwaads als goeds hebben ondervonden en dat - als wij er vrede mee hebben en zelfs verlangen nog verder te leven - dit slechts te danken is aan onze onbekendheid met de toekomst en aan een illusie die door onze hoop wordt gevoed. Zonder deze illusie en zonder deze onbekendheid zouden wij niet langer willen leven, gelijk wij trouwens ook niet het leven zouden willen overdoen op dezelfde wijze als wij dat reeds gedaan hebben’⁶.

In de definitieve vorm - dus de hierna volgende dialoog - vertegenwoordigt de almanakkenventer de illusie, terwijl de voorbijganger [Leopardi zelf] de negatie door het verstand belichaamt. Opvallend is daarom dat laatstgenoemde tenslotte de verwachting uitspreekt dat het nieuwe jaar gelukkig zal zijn en bovendien besluit de mooiste almanak te kopen die de venter in voorraad heeft. Uiteraard zou men kunnen opmerken dat juist hierin de ironie schuilt. Leopardi laat zich - ofschoon hij beter moest weten - opnieuw door het zoete bedrog van de hoop overmeesteren. Deze opvatting gaat echter voorbij aan een belangrijk feit: de logisch kompositie van de Kleine morele werken, waarvan de door mij vertaalde dialoog het voorlaatste stuk vormt⁷. Het Ge-

6 De aantekening werd op 1 juni 1827 te Firenze geschreven en komt voor in Leopardi's Zibaldone [mengelmoes], een soort dagboek dat loopt van 1817 tot 1832. Dit werk telt 4526 geschreven bladzijden en werd pas na de dood van de dichter uitgegeven.

7 De kompositie van de Operette morali wordt uitvoerig besproken in de wetenschappelijke uitgave van Giovanni Gentile: Giacomo Leopardi, Operette morali con proemio e note, Bologna 1918.

[p. 423]

sprek tussen een almanakkenventer en een voorbijganger werd lange tijd na de voorafgaande hoofdstukken geschreven en wel in 1832, het jaar waarin ook de dialoog ontstond waarmee de verzameling besluit. Dit slotstuk is een Gesprek tussen Tristan en een vriend. Tristan [Leopardi] heeft een boek geschreven [de Kleine morele werken] dat zijn vriend melancholisch en troosteloos noemt, en waaruit hij konkludeert dat de auteur het leven wel als een sombere zaak moet beschouwen. Na zijn werk met bittere ironie te hebben ‘verloochend’, zegt Tristan dat het eigenlijk maar moest worden verbrand, indien men het tenminste niet wenst te bewaren: ‘als een boek met dichterlijke dromen, melancholische verzinsels en grillen, ofwel als een getuigenis der rampzaligheid van de schrijver’. Want, zo vervolgt hij: ‘Ik geloof, beste vriend, dat gij en alle anderen gelukkig zijn, maar wat mijzelf betreft - met uw verlof en dat van de eeuw waarin wij leven - ik ben zeer ongelukkig en ik voel mij ook zeer ongelukkig; en alle kranten ter wereld zullen mij niet van het tegendeel overtuigen’. Tristan ziet als enige verlossing uit dit rampzalig bestaan slechts de dood, waarnaar hij met hartstocht en ernst verlangt en waartoe hij zich volledig gerijpt voelt. Hij zegt dan ook aan zijn vriend: ‘Als mij de dood gegeven wordt, zal ik zo rustig en zo tevreden sterven als nog nimmer iemand anders op de wereld gehoopt of verlangd heeft: en dit is de enige weldaad die mij met het lot kan verzoenen’. Het verlangen naar grote daden en de hoop op roem en onsterfelijkheid, behoren voorgoed tot het verleden. Alleen de overtuiging dat hij de last van het leven nog maar korte tijd zal hebben te dragen, strekt Tristan tot steun. Het is déze illusie - de enige die ooit tot realiteit kan worden - welke het optimisme van de voorbijganger uit de voorlaatste dialoog verklaart en hem de mooiste almanak doet kopen die er van het nieuwe jaar voorradig is⁸. Pas vijf jaar later echter - de dichter was toen achtendertig - werd Leopardi's laatste hoop vervuld. Hij stierf op 14 juni 1837 aan de voet van de Vesuvius: in de fascinerende stad waarvan gezegd wordt dat zij het uiterste verlangen van de sterveling beantwoordt, en hem de kracht schenkt waardoor hij in volle tevredenheid het hoofd voorgoed te rusten legt.

8 Lettend op de prijs van de almanak [dertig stuivers], zou men kunnen opmerken dat de dichter niet alleen zijn vroegere illusies ‘verraadt’, maar zich a.h.w. tevens de dood koopt.