Roeping. Jaargang 33

[p. 408]

Kroniek

Het epos van Tolkien

Romans van steeds kleiner omvang zijn in Nederland het terrein der boekwinkeletalages zozeer aan het veroveren, dat men er wel een eigentijds verschijnsel in moet herkennen, dat niet vreemd kan zijn aan het gevoel, waardoor het welgebouwde sonnet in verval is geraakt. Het verschijnsel is te kenmerken als verzet tegen het organisatorische en - samenhangend daarmee - als een poging een uiterste eenvoud mogelijk te maken of open te leggen, vanwaaruit een nieuwe weg zal kunnen ontstaan. In het beste geval is de oppositie zo sterk, dat het systeem bezwijkt en dan blijft er een leegte over. Het leven in een wereld die is toegespitst op de idee van de functie staat bloot aan de wanhoop, want in werkelijkheid is die wereld leeg', zegt Marcel. Welnu, als er die leegte is aangetoond door de mens, die weigerde een functie van het systeem te zijn, wat blijft er dan over? Hijzelf. ‘Een nieuwe Neanderthaler’, zegt Mulisch. Het nieuwe vraagstuk voor de mens is hijzelf en dat vraagstuk is zo oud als het mensdom op de wereld, die, steeds toenemend vervolmaakt, zich langzaam ontworstelde aan de wisselwerking met de mens tot het punt, waarop beiden - mens en wereld - als antagonisten tegenover elkaar staan: ochtendmens en avondland en de laatste moet worden vernietigd. Ook de moderne kunst in Nederland beoogt vernietiging van de objectieve bovenmenselijk machtige orde en wil terug kenteren naar de oorsprong: de oermens Adam en een wereld van steen.

Maar wat staat nu de kunstenaar te doen die - zij het alleen voor zich - na het grote experiment in de leegte is achtergebleven? Hij loopt op straat, betaalt belasting en zit op een terrasje onvernietigde koffie te drinken: hij ziet dat zijn overwinning objectief niet waar is. Hij kan zich in een ivoren toren opsluiten en aldus een nederlaag lijden, tenzij hij als contemplatief de wereld verzaakt. De andere mogelijkheid: zich te verwerkelijken in het hem omringende, heeft hij vernield. Hij heeft zich de weg terug onmogelijk gemaakt. Hij kan niet met de filosofen aan één tafel gaan zitten om in werkelijkheid een nieuwe weg te herkennen. ‘Een crisis’, zegt de filosoof; ‘nee’, zegt de kunstenaar, ‘een breuk, een caesuur tussen toen en nu, de wereld bestaat niet meer, leve de nieuwe wereld’. Maar nog steeds is daar dan het probleem: welke is die nieuwe wereld, wie is de nieuwe mens? Men kijkt dan in de etalages der boekwinkels en ziet meewarig de ontsnappingslitteratuur van minder dan honderd pagina's: allerindividueelste verslagen van allerindividueelste - de wereld is immers

[p. 409]

afgebroken - emoties. We zijn weer bij Kloos aangeland; wij zijn vijftig jaar terug. En tussen al die geschriften liggen twee dikke boeken van elk bijna 500 pagina's, die de eerste twee delen zijn van een trilogie In de ban van de ring van de engelse hoogleraar in de taal- en letterkunde te Oxford J.J.R. Tolkien. Dàt moet u kopen, dat is een meesterwerk. Het is in slechts twintig jaar geschreven.

Tolkien laat de wereld en het systeem voor wat zij zijn. Hij breekt niets af. Hij bezint zich op het menselijke van de mens en die niet als eenling - ‘allerindividueelste expressie van een allerindividueelste emotie’ - maar als variabele veelheid van een onveranderlijke makelij - ‘de meest individuele expressie van de meest collectieve emoties’ [Bert Schierbeek] -. ‘In de ban van de ring’ is een gebeuren van het menselijk avontuur, of liever: een doèn gebeuren daarvan. En dat avontuur gebeurt in het kader van de Midden-Wereld, een fantastisch nieuw - door Tolkien uitgedacht - land, waarvan een zeer preciese kaart in het boek gevouwen. Hij vindt de echte aarde - als doodgeorganiseerd schema - te onbelangrijk; ook voor afbraak. Maar hij beseft dat de echte wereld als kader, als decor voor het menselijk avontuur, in een boek tezeer van het spel zelf zou afleiden, omdat zo'n decor als zodanig reeds niet meer ter zake doende reminiscenties zou wekken bij de lezer. De mens is niet de speelbal maar de bespeler van het hem omringende. Tolkien wenst een decor dat het spel in zijn zuiverste vorm mogelijk maakt; het spel die vaste regels heeft, waarvan de marge in de naleving schuilt. De marge is het avontuur. Zij, die zich niet speler maar speelbal weten, zijn de afbrekers, die na de afbraak tot de ontdekking komen dat zij ‘onspeelbaar’ geworden zijn. Speler Tolkien wil geen afbraak: hij ontdoet het spel van zijn actueel decor en maakt het tijdelijk - een boek lang - anders, maakt het Midden-Aarde, die door de meeste critici als fantastische conceptie is geprezen. Midden-Aarde is echter slechts een kader, waarbinnen het avontuur moet worden beleefd, zoals het altijd en ook nu kan worden beleefd. Midden-Aarde is geen ontsnapping van de Aarde, maar een tot in de diepten van tijd en ruimte abstraherend intensiveren ervan. Maar zij die van afbraak houden zijn al voldaan als zij menen dat een ander het ook doet. Zij kijken niet verder dan hun houweel lang is.

Mulisch spreekt van Tegenaarde, waarop de huidige mens als een nieuwe Neanderthaler de wereld verzaakt, die van het systeem althans. Mulisch' tegenaarde is er een, die krachtens een doctrinair inzicht - en dat is altijd een omweg - op de huidige wordt gelegd, waardoor in een fantastische wisselwerking chaotische effecten kunnen veroorzaakt worden, die ten doel hebben... een middenaarde voort te brengen. Hij tracht de werkelijkheid in een

[p. 410]

idee op te lossen. En als het idee wint blijft er die lege leegte. Maar een individuele doctrinaire tegenaarde laat zich niet incarneren in een aarde van alle mensen van alle dag. Die laatste gaat zijn gang, tenzij een god ingrijpt; maar die publiceert niet bij de Bezige Bij. Tolkien schrijft als een schepsel; hij noemt zich sub-creator [Essays presented to Charles Williams] en laat de schepper wat des scheppers is. Die reverentie voor een almacht is het religeiuse van Tolkiens In de ban van de ring [drie bezoekers van een Haarlemse boekhandel verklaarden onafhankelijk van elkaar aan de verkoper, dat In de ban van de ring hùn geloof weergaf. Zij behoorden tot drie verschillende kerkgenootschappen!]. Mulisch zegt daarentegen: ‘een schrijver verknoeit zijn werk wanneer hij tijdens het schrijven aan God gelooft; maar evenzeer wanneer hij niet aan God gelooft’. Zulk schrijven is directe vergoddelijking, een openhouden van alle persoonlijke mogelijkheden opdat de werkelijkheid naar willekeur - zij het op papier - tot een persoonlijk paradijs kan worden veranderd, althans een waar het menselijk tekort niet bestaat. Tolkien daarentegen gaat van dat tekort uit, het is zijn werkmateriaal; zijn schrijven is incarnering in de werkelijkheid. Hij beheerst al schrijvend nièts. Hij gaat zoekend zijn weg tussen de vele mogelijkheden, waarvan hij er steeds een moet doen gebeuren. Hij is de homo viator, de zich een weg zoekende mens, de mens op weg naar een ‘doel, waarvan men tegelijkertijd kan zeggen dat hij het ziet en omgekeerd ook dat hij het niet ziet’ [Marcel]. Al levend houdt die mens het mysterie open in plaats van het te beheersen door het schijnbaar met zekerheid afgaan op een doel, dat bij voorbaat is vastgelegd in een feit of in een voltooid begrip van zichzelf: creator, die het wel- of niet bestaan van God in zich tegen elkaar heeft opgedeeld.

Maar wat is nu het verhaal van ‘In de ban van de ring’, zal men vragen. Een antwoord daarop kan men alleen geven als men het einde van het verhaal kent. Maar Tolkiens verhaal is zo, dat men het einde nooit kan kennen. De waarde van het boek schuilt niet in de conceptie van Midden-Aarde, noch in het uitgangspunt, de ring. Want ook die is er alleen maar om het leefavontuur van de hoofdfiguur mogelijk te maken en dàt is niet te analyseren. De ring is één van een drietal, dat de bezitter de macht geeft de wereld met kwaad te beheersen. Sauron de boze heeft er twee. De derde, die zijn duivelse macht volledig zou maken, is in het bezit van Frodo, een hobbit. Tolkien zegt: ‘Het is ondanks latere verwijdering wel duidelijk dat de hobbits familie van ons zijn’. ‘Welke echter precies de verwantschap is valt niet meer uit te maken’. Hiermee is het boek aangeduid; men ervaart bij voortduring een intense verwantschap, maar die is niet te definiëren. Definitie veronderstelt een begrip van buiten af. ‘In de ban van de ring’ is echter slechts van binnenuit te ervaren. Zoals de psychologie faalt in het definiëren van het collectief onnderbe-

[p. 411]

wuste of het archetypische, zo zou een criticus over Tolkiens boek ook slechts afgeleide en benaderende formuleringen kunnen geven. Men kan slechts zeggen dat een groot gebeuren zich heeft ontwikkeld uit het begin: een hobbit heeft als levenstaak om te verhinderen dat zijn ring in de macht van Sauron komt.

De waarde van de meeste romans is, dat de schrijver er in is geslaagd alles weg te laten, wat niet noodzakelijk tot het door hem reeds gekende einde voert. Hoe zuiverder hij weglaat, hoe levensechter het verhaal krachtens die isolatie lijkt. Men zegt dan ook na lezing van zulk een boek: ‘Het heeft me helemaal uit mezelf gehaald’ of ‘boven mezelf verheven’. Dat is de macht der isolatie, die een criticus kan aanduiden door de kern van het verhaal en de middelen ervan even geïsoleerd weer te geven. Bij Tolkien is dat juist andersom. Hij isoleert niet maar omvaamt en dat is pure mythe. ‘In de ban van de ring’ is niet een mythe als zovele, die die schijn verwierven door het isoleren van archetypen, het is een mythe omdat het de mens in zichzelf drukt tot dat punt, vanwaaruit alles open ruimte is. En dat punt is niet een deelpunt, niet een uit het centrum gelegen concentratie - waar de psycho-analytische romans op uit zijn - maar wel degelijk het midden: de middenaarde in elke mens. Vandaar dan ook, dat niets, volstrekt niets, in Tolkiens boek is te ‘duiden’. De ring staat voor zichzelf en de hobbit ook. Hun ‘geschieden’ is de grootheid van het boek. Als men het geringste feit uit dit boek kon verklaren als symbool voor iets, dan zou men vanuit dat punt de gehele samenhang kunnen vertalen in een analyse. Het fabelachtige van Tolkiens werk is, dat hij het verhaal zò behoedzaam heeft doen geschieden, schrijvend-tastend tussen de mogelijkheden die uit elkaar - dus niet uit hèm - ontstonden, dat het gebeuren uiteindelijk als geheel een vitale autonome waarde kreeg, die geen ingreep verdraagt. Tolkien schrijft met dat vitaal menselijk kenvermogen, dat de toekomst als een herinnering in het heden plaatst. ‘Het kennen van een doel, dat men tevens nièt kent’. Steeds lijkt de weg aan Frodo te ontsnappen, maar steeds hervindt hij haar. Hervindend gaat hij zijn weg, deze zuivere reiziger, die ondanks de bovenmenselijke wijsheid van zijn makkers toch zelf over de weg moet beslissen als het er op aankomt.

Wie zich een psychische inflatie wil aandoen kan zich ertoe zetten In de ban van de ring te enten op een analyseerbare levensbeschouwing, op manuscripten van de Oepanishaden en Bhagavad-Gita tot die van Sartre toe, op sagen, mythen en sprookjes van alle tijden uit alle delen der wereld, maar uiteindelijk zal hij moeten erkennen dat In de ban van de ring alleen waar is, omdat hij het heeft gelezen. De lezer is de ‘missing link’ tussen dit boek en de wereld en voor hèm alleen is het wààr. Hij is de enige sleutel tot dit werk en niemand anders. Het boek is voor iedereen-apart waar; in hem begint en eindigt het. En wie kan zijn eigen begin en einde analyseren? Ook de lezer heet zijn eigen reis. Ook wij zijn reisgenoten.

Ton Neelissen