Roeping. Jaargang 33

[p. 20]

Charles Eijck
De cravat

Als jongeman van zevenentwintig jaar was meneer Roetbroekxs uit de Nederlandse bovenlanden naar de Oost vertrokken. Zijn enig bezit was toen de kersverse graad van meester in de rechten, een komplete koloniale uitrusting, het wetboek van strafrecht, een zakagenda en bij aankomst in Soerabaja nog honderdvijfentwintig piek op zak. Drieentwintig jaar later zette hij weer voet aan wal in Rotterdam, trok naar het Gooi, waar hij een riante villa kocht, temidden van een bloeiend park van vijf hectaren. Kocht voor vijf ton goudgerande aandelen, plaatste nog een slordige som op de Bank, werd een gezien man in de Society van de Grote Club, waar hij zijn vast plaatsje annexeerde aan een hoekraam tegenover Peek en Cloppenburg, bij de delta van de Kalverstraat, het charmante uitzicht op de tierige Dam, bedreef als tijdverdrijf potichomanie, werd erelid van Blindenzorg en moest op den duur ook zijn portret laten schilderen.

Daartoe ging hij naar een jong artiest, die hem door een gerenommeerd kunsthandelaar in de Kalverstraat was aanbevolen. Deze schilder had zijn atelier op het Prinseneiland, bij de teertuinen, waar dag en nacht de ratten alles in het werk stelden zijn schilderijen te ruïneren en zijn verf op te vreten [bij gebrek aan andere consumptie]. Het zou er vochtig en grauw zijn, ware het niet dat de kleur en de artistieke rommel de trieste ruimte tot een contemplatief heiligdom maakten. Waar de geur van de verf, olie, terpentijn, fixa- en siccatieven als wierook voor de bewoners was. Verder een chronisch gebrek aan geld. Een kwaal, die met alle mogelijke middelen in het kader van zijn fatalistische doelstelling des levens, werd bestreden, met als gevolg, dat zijn schulden steeds groter werden, zonder hem psychologisch of materieel te bezwaren. Naar de opvatting dat je van een kikker geen veren kunt plukken, liet hij nieuwe schulden oud worden, want oude schulden zou hij toch nooit kunnen betalen. Dat was een ei van Columbus! Ofschoon hij vaak dreigbrieven kreeg, die men in bureaucratische omgangstaal met deurwaardersexploits betitelde, was hij in de loop der jaren zó immuun geworden voor dergelijke ultimatums, dat hij nog nooit surséance van betaling had aangevraagd, noch hadden de schuldeisers den euvelen moed, opdracht te geven tot justitiële dwangmaatregelen, wel wetende, dat dit maar geld in zee smijten was. Hoe hij verder zijn bestaansmogelijkheid rekte was hun ten enenmale een raadsel. Burgers, vooral min of meer welgestelde burgers, kunnen dat ook niet begrijpen. Een mens heeft maar heel weinig nodig om in leven te blijven. Materiële behoeften en hedonistische

[p. 21]

uitgaven houden steeds gelijken tred met de eisen die men aan het leven stelt, en diegene die zulke pretenties wil cultiveren, moet er dan ook maar voor betalen. Ten opzichte van zulke levenshouding had onze zoon van Pallas Athene niet de minste verlangens. Zijn epicurisme ging slechts zóver om overmatig goede verf, malse potloden en linnen te bezitten, en in zijn hart kweekte hij een intens heimwee naar Parijs en Italië. Maar heimwee kost geen geld, voor de rest waren er in onze sociale structuur nog wel een paar gaatjes waar wat levenselixer voor hem doorwipte. De bijen van den parnassus hebben zó weinig nodig! Wat hij aan sporadisch-illustratief werk verdiende was ternauwernood voldoende om een kat in het leven te houden. Maar een schilder moet schilderen. Een vis moet zwemmen anders gaat-ie dood. Hij had eens drie verse kadetjes op de kop getikt, maar de kleur ervan vond hij zó mooi, dat hij ze twee weken lang als model op 'n schotel lei, om er een schilderijtje van te maken, waarna hij ze, ofschoon steenhard, appetijtelijk consumeerde, gedachtig het Arabisch spreekwoord: ‘Oud brood maakt taaie mensen’.

Toen kwam de advokaat in ruste op bezoek. Juist toen onze meester-in-wording bezig was zich midden in het atelier, spiernaakt te wassen, bij wijze van wekelijks bad. Het pleitte voor zijn edelgestrenge, dat hij na het bordje ‘binnen zonder kloppen’ gepasseerd te zijn, niet de minste aanstoot nam of verrassing toonde, en alleen opmerkte, wijzend met zijn parapluie op des schilders ribbenkast, dat hij noodzakelijk iets beter moest eten, welke opmerkingsgave niet in goede aarde viel. Desondanks stapte hij kordaat op onze Adam toe, en vroeg hem op de man af of hij genegen was zijn, Mr Roetbroekxs portret te schilderen.

Meneer! wie gij ook zijt, mag ik eerst mijn broek aantrekken?

Daar had onze advokaat geen bezwaar in. Maar... het moest een gelijkend portret zijn... en terwijl onze volgeling in de schone kunsten zijn magere body in zijn povere spullen stak, oreerde onze rechtsgeleerde verder... ‘een goed gelijkend portret, nièt iets van die expressionistische verfklodders of van dat kubistisch gedonderjaag, waar je, als in een veelzijdig geslepen kristal, hier een oog en daar je mond ontdekte... maar een fatsoenlijk portret, dat men aan de muur van de salon kon hangen, boven de buffet-kast, zonder dat een medeburger je in je gezicht uitlachte... Begrijpt u? Ik heb in een kunsthandel een portret gezien, door u geschilderd. Dat viel me erg mee, de kunsthandelaar deed de rest. Anders was ik niet hier. Ik betaal u duizend gulen. Geen cent meer of minder. Zonder lijst. Daar zorg ik zelf wel voor. Ik ben niet gek! Ik weet wat ik wil en wat ik doe, en ben nog in het volle bezit van mijn gezonde verstand!

De schilder begreep alles. Hij begreep ook dat mensen die gek zijn van te veel gezond verstand, de gevaarlijkste gekken kunnen zijn. Hij begreep verder,

[p. 22]

dat hij voorlopig als schilder nog niets waard was, anders kwam zo'n burger niet bij hem aan. Maar duizend gulden! Het was of de bliksem een gat voor zijn voeten sloeg en hij in een grondeloze diepte zou storten. Duizend piek! Verduiveld! Hij had er nog nooit vijftig in zijn handen gehad. Het duizelde hem. Wat kon je niet met duizend gulden doen? Je kon de sleutel in de voordeur van je atelier omdraaien en wegstappen, de grenzen over, naar Parijs, Italië, naar de kusten van de blauwe mediterranée. O la-la! Door de nevel heen zag hij een meneer met een paraplu en een bolhoed in zijn hand, gekleed in een lange overjas, waarboven een vergeeld gezicht, bekroond met een plakje wit haar.

Als die vierhonderd knaken er niet waren zou de vlam zeker in de olie geslagen zijn. Duizend gulden! Hij was perplex! Judas had Kristus voor dertig zilverlingen verkocht. Menige moord was voor minder dan één tiende geschied. Tenslotte besefte hij, dat dit zijn eerste opdracht was. Was dit de verdienste van zijn jarenlang zwoegen? Het drong tot hem door, dat stom geluk vaker voor verdienste wordt gehouden. De zelfcritiek laaide weer in hem op, tegen alles wat hij tot nu toe op linnen had gezet: zijn landschappen, zijn stadsgezichten, zijn naaktmodellen, studies en de stillevens met oudbakken cadetjes; heel die onzinnige schilderijencultuur begon hij in haar ware betekenis te zien. Hij had aldoor lieflijke stemmingen in olieverf vertolkt en deze in goedkope lijsten gevangen. Hij was op weg om een van die duizenden ivorentoren-bewoners te worden die de wereld overstromen met hun onverkoopbare ‘Schepen bij avond’, hun ‘Stillevens met kaas’ of voor de variatie ook wel eens met een bokking, ‘Zonsondergangen boven Scheveningen’, ‘Landschap in Blaricum’ en heel die gezellige salonrommel, die beschaafde mensen aan de muren van hun woonkamers hangen, als plengoffers aan de esthetica - geldbelegging - of gehoorgevend aan de propaganda op culturele avonden van vereniginggen als ‘de Nieuwe Blauwe Bloem’... Hij schokte nu van het lachen...

Meneer de advokaat was verbaasd. Niettemin meende hij de situatie te begrijpen. Zijn practijk had hem wel in moeilijker omstandigheden geplaatst en verlegenheid is iets, dat een rechtschapen jurist niet in zijn woordenboek heeft staan. Zijn intuïtie zei hem, dat er iets mis dreigde te gaan, maar hij zou geen advokaat zijn met een jarenlange ervaring, om voor de gegeven omstandigheden niet de eenvoudigste oplossing te vinden en die lachbui te zien als een uiting van overspannen zenuwen en zich zelf als een geluksbrenger te beschouwen.

Mr Roetbroekxs lachte dus mee... ‘U doet het dus! U schildert mijn portret!’ Hij zei dit op een manier, alsof hij uit de handen van de schilder een grote gunst aanvaardde. Dan kom ik overmorgen om 1 uur voormiddag voor de eerste séance. Hier hebt u een voorschot van honderd gulden om de nodige

[p. 23]

materialen te kopen. De kunsthandelaar heeft mij gezegd u te kunnen vertrouwen. Nee, nee geen dankje! Stak zijn gehandschoende hand uit, zette zijn bolhoed op en verdween...

Die morgen stond hij nog brodeloos en financieel totaal aan de grond door het hoge atelierraam naar de meeuwen te kijken. Nu zag hij weer het sneeuwen der meeuwen voor het vierkante lichtgat, voelde het briefje van honderd in zijn hand kreukelen en holde naar de bakker om brood voor zich en de meeuwen te halen. Met het kopen van het brood en het voederen van de meeuwen, besefte hij, bij elke hap die hij in zijn mond stak, bij elke brok die hij wegslingerde in de lucht, en door de snelle vogels in hun val schreeuwend werd opgevangen, dat hij daarmee een transactie bezegelde, waar geen ontkomen meer aan was. Nu moest hij de nieuwe situatie eens bekijken. Duizend gulden! Het was ongelooflijk! Vierhonderd knaken, 't hamerde in zijn kop... nu of nooit, in de verte lag Parijs en Italië, maar voor hèm begon de zwaarste tijd.

Meneer Roetbroekxs verscheen prompt op tijd op het afgesproken uur. En gedurende de sèances, die nu elkaar opvolgden had onze schilder ruimschoots de gelegenheid zich in de schone deugd der lankmoedigheid te verdiepen. Dan mankeerde er iets aan de blankheid van het overhemd of aan het pralerige zijden zakdoekje in het borstzakje, waar een gewoon mens zijn sigaren steekt. Dan weer deugde de ‘dagelijkse’ glimlach niet, met als gevolg dat de meester in de rechten onze schilder op sleeptouw mee nam naar een fotograaf, om zes opnamen van des heren Roetbroekxs dagelijkse glimlach te maken. Mevrouw Roetbroekxs zou daaruit dan de keuze doen, welke de meest dagelijkse Roetbroekxse glimlach was... ‘en die moet u dan schilderen meneer’. Dan deugde of leek de parel op zijn das weer op niets! Die heeft mij vier en twintig duizend gulden gekost. Weet U...! of er moest iemand mee komen om met meneer te praten daar de starre uitdrukking op het doek hem niet beviel, en zo ging het zenuwslopend door, twee weken lang. Na elke séance had de schilder dit portret vervloekt! Ternauwernood was de advokaat na een zitting vertrokken, of hij zette het doek haastig met de beschilderde kant tegen de muur en verwenste de helebahè! Alleen de gedachte aan Parijs en de middellandse zee hielden hem staande. Van Modena tot Girgenti, van Civita vecchia tot Castelamare, zo zong het soms in zijn hoofd, maar nog was de beker niet vol. Toen hij dan op een voormiddag, vijf minuten voor twaalf, zijn palet en penselen neerlegde en met een diepe zucht zei: ‘Nu hou ik er mee op’, kwam meneer glimlachend en verdraagzaam als gewoonlijk naar hem toe, bleef een ogenblik naar zijn konterfeitsel kijken en zei toen op zijn laconieke wijze: Ik heb allang gemerkt dat die cravatte niet is wat ik er graag in zòu zien. Ziet u deze cravatte hier, meneer Lelieveldt? En hij toonde hem de slip van het modieuze voorhangsel, een mon-

[p. 24]

strum van slechte smaak. Ziet u deze cravatte? Dat is de lievelingscravat van Mevrouw Roetbroekxs! Die heeft ze voor mij uit Parijs mee gebracht, en dat niet alleen. Ze heeft hem in een van de chique'ste zaken van de Champs Elysées gekocht maar u, meneer Lelieveldt... u maakt er een Peek en Cloppenburg van.

Maar ook over deze verloochening kwam hij heen, want een week later wandelde een gelukkig jongmens, met de neus in de wind langs de boorden van de Seine om de harde leerschool van de grommende metropool te ondergaan. Een leerschool die de zwakken vernietigt maar de visie der sterken op de levensbeelden doet rijpen.