Roeping. Jaargang 30

[p. 11]

Marcel Bealu
Over een literaire invloed

OORSPRONKELIJKHEID, oprechtheid, in deze twee woorden die voor hem hetzelfde begrip uitdrukken, ligt de kunst van Max Jacob besloten. Hij behoorde tot de schrijvers die hun gedachten steeds de passende vorm weten te geven, een vorm die de vlucht van de gedachte bevordert. De volzin bij hem heeft ten doel zijn denken vaart bij te zetten. Wanneer deze vaart eenmaal verkregen is, valt zij terug en dit verklaart de verbazing van degenen die op uitleg gesteld zijn. Het ene misverstand na het andere volgt en hij vond het vermakelijk ze niet uit de weg te ruimen. Het is echter een schromelijke vergissing te menen dat deze wanklanken en dit gegoochel het hele talent vormen van de dichter. Het is immers uitgesloten dat zoveel voorzorg overbodig zou zijn. Evenals bij Laforgue en Corbière is de Fantaisie niet meer dan een sluier van schroomvalligheid om een kwelling waarvoor geen uitweg bestaat.

‘Ondanks zijn rare sprongen, ondanks de kunsten die hij maakt en de gezichten die hij trekt’, aldus Albert Béguin, ‘behoorde Max Jacob zeker tot degenen die geen masker voordoen om hun zwakheden te verbergen. Juist daardoor brengt hij verwarring teweeg in onze wereld waar iedereen zijn rol speelt, in onze tijd van figuranten, voorwendsels en uitgestreken gezichten. Voor zijn bekering had hij op meesterlijke wijze de gewichtigdoenerij van zijn tijdgenoten belachelijk gemaakt, maar toen zijn leven zich gericht had naar God en hij zich geheel toelegde op een moeilijke ascese, bleef hij niettemin tegenover valse grootheden en deftig doende mensen de geniale paljas die zich te kijk zet om duidelijker aan te tonen dat een aards schepsel toch zo iets vreselijks onbeduidends is’.

Een geniale paljas, goed, als we maar niet uit het oog verliezen dat iemand van tederheid en medelijden jegens anderen vervuld moet zijn wil hij er niet voor terugschrikken in zichzelf aan te tonen wat zij voor bespottelijks hebben. Luister naar dit gedeelte uit de Defense de Tastufe, een boek dat ontstond voor 1920:

Oh! la foire! Oh! le marché! Oh! les voleurs! Oh! les familiers! Oh! la chambre! Oh! quelles fréquentations! Oh! du monde partout! Mes parents savent-ils que je suischretien? Oh! la chambre! Oh! le marché! Oh! les voleurs! Oh! La foire! I'ai trop bien dîué.

Deze regels bereiken hun doel wanneer zij ons doen glimlachen. Zij ontroeren echter nog veel dieper degenen die hem gekend hebben en hem hier terugvinden zoals hij was, zonder leugen, met de oprechtheid van het voortdurend gewetensonderzoek waaruit zijn leven bestond en waaruit zijn werk zal blijven bestaan.

[p. 12]

Laten wij proberen de plaats te bepalen die de dichter in de letterkundige beweging van onze tijd inneemt. In zijn beroemde inwijding in de hedendaagse dichtkunst, De Baudelaire au Surréalisme, gaf Marcel Raymond het hoofdstuk dat hij aan Max Jacob wijdde tot titel: ‘Les Jeux de l'Esprit libre’. ‘In de omgeving van Apollinaire’, schreef hij, ‘heeft zich een poëzie ontwikkeld waarvan de uiterlijke verschijningsvorm zeer vrij is, die wantrouwend staat tegenover het zintuiglijk waarneembare en heel het menselijk erfdeel, waarvan de taak geweest schijnt te zijn verbindingswegen te zoeken tussen leven en droom en zo verband te leggen tussen de voorhoede van 1914 en die van 1919. Toen haar zending was volbracht werd zij onder de voet gelopen door de Dadaïsten en de eerste stormloop van de Surrealisten wierp haar terug in het verleden. Er blijven enkele vereenzaamde dichters over, zoals Max Jacob, Jean Cocteau, Pierre Reverdy’.

Dit kon geschreven zijn in 1938. Evenwijdig met dit dichtergeslacht dat teruggaat tot Apollinaire [en waaraan wij Léon-Paul Fargue en, dichter bij huis. Henri Michaux zouden willen toevoegen] zetten Supervielle, Claudel en St John Perse een andere traditie voort. Nu het surrealisme op zijn beurt een plaats heeft gekregen in het letterkundig verleden, kunnen wij bij deze grote namen voegen die van Paul Eluard, wiens verliefde stem zich ver boven alle stoffige gedwongenheid verhief, en André Breton die, ofschoon hij vastberaden de theoreticus bleef van de beweging die hij deed ontstaan tegenwoordig deed een merkwaardige weerwraak van de individualiteit bijna zou kunnen dienen als treffend voorbeeld van de meest eenzelvige dezer ‘vereenzaamden’ die vroeg of laat wel moeten aanvaarden dat zij de ware dichters zijn. Vereenzaamden, is dit geen prachtig woord? Groeperingen verdwijnen, leerstelsels worden gewijzigd, afschriften vervagen, wat is er blijvend? Modes veranderen, koninkrijken storten ineen, mensen doden elkaar, wat is er blijvend? Enkele namen, wat mensen, vereenzaamden!

Meen niet dat ik van mijn onderwerp afdwaal. Er wordt gezegd van het volk van Israël dat het de zuurdesem der mensheid is. Men zou van Max Jacob kunnen zeggen dat hij de gist was van verschillende letterkundige geslachten.

Terwijl het surrealisme, de geweldigste poging die ooit werd ondernomen om het bestaan van de werkelijkheid te ontkennen, wordt meegevoerd, weggevaagd, voorbijgestreefd door die werkelijkheid zelf in haar wil zichzelf te vernietigen, terwijl de ‘allerlaatste’ ontdekkingen der wetenschap schijnen te wedijveren met de ‘allerlaatste’ ontdekkingen der kunst en bijdragen tot de algehele vernietiging der bestaande waarden om ons te herinneren aan het tragische - maar ook aan het grootse - van ons mensenlot, is er opeens een nieuw ontluiken, verschijnt een nieuwe lichting leerling-martelaren [ik meen: dichters] om te getuigen dat de aarde nog altijd toe is aan haar eerste morgen.

[p. 13]

Het jonge gewas is nog moeilijk te overzien, zo dicht als het nog staat bij zijn ontkieming, maar het groeit op, verdringt zich, en degenen die na ons komen zullen twee of drie uitverkorenen aanwijzen waarvan de stem kenmerkend zal zijn voor deze nieuwe naoorlogse tijd [want als er in Frankrijk sinds Victor Hugo al geen dichters zijn geweest in de ogen van hen die omtrent dit alles in een gelukkige onwetendheid verkeren, zij zouden helaas niet durven beweren dat er geen oorlog is geweest]. En wie vinden wij weer, zoals in 1907, aan de zijde van André Salmon, Apollinaire en Jarry, zoals in 1927, alleen, maar te zeer door de surrealisten veracht om niet enigszins hun schuldeiser te zijn, wie vinden wij weer in 1947, ietwat goedmoedig spottend in het gelid staande, als het ware zelf verbaasd dat hij er staat en zich hiervoor verontschuldigend? Max Jacob, Max Jacob, wiens naam zo wonderbaarlijk groot is geworden.

Van Raymond Queneau tot Michel Leiris, van Jean Follain tot Maurice Fombeure, bij de meest waarachtige vertegenwoordigers van de hedendaagse poëzie, is zijn invloed zonder enige moeite terug te vinden, of zij al dan niet ervoor uit durven komen. Wie Max Jacob ontmoette onderging een schok en bij allen deed zich op een bepaald ogenblik van hun leven dit verschijnsel voor. Er was niet altijd sprake van een ontmoeting in geestelijke zin, maar vaak ook kwam men werkelijk met hem in aanraking en ontstond er een toegenegen, broederlijke omgang. Talrijk zijn degenen die veel met hem omgaan, naar zijn raadgevingen luisteren, tot het einde toe zich een met hem voelen en hun scheppend werk niet kan uitwisselen. Is het niet zo, René Lacôte, Louis Emié, Roger Lannes, Michel Manoll, Louis Guillaume, Jean Rousselot, René-Guy Cadou? Hoeveel naderen nog, maar heel de stoet namen van de jonge poëzie zou aan ons voorbij moeten trekken.

Max Jacob, wiens naam zo wonderbaarlijk groot is geworden. Inderdaad, niet alleen het noodlot dat deze zachtmoedige dichter die aan alle haat vreemd was, op het laatste ogenblik zou laten aantreden met zijn gekwelde broeders, maar vooral de nieuwe bijdragen geleverd door de geschriften die na zijn dood verschenen, stellen zijn werk in het licht en openbaren er de aangrijpende diepte van.

In de Derniers poèmes, de Méditations, de Homme de Cristal, zou men tevergeefs zoeken naar die ‘wantrouwende houding tegenover het zintuiglijk waarneembare en heel het menselijk erfdeel’, die al te haastige critici in zijn eerste werk aanwezen. In werkelijkheid ging dit wantrouwen bij onze vriend altijd gepaard met een grote liefde. Men komt tot dit inzicht wanneer men bepaalde bladzijden uit zijn eerste geschriften overleest en dit heb ik u hier vooral willen aantonen. Maar de angst van de laatste jaren was nodig opdat deze gezuiverde liefde eindelijk de vrije loop gelaten zou worden. De gedichten uit deze tijd danken hun onnavolgbare klank nog aan de paradox, het non-conformisme, aan dat gesprek van de onafhankelijke geest, waarvan Max Jacob zeker geen af-

[p. 14]

stand kan doen, maar ontlast van het verval waarin alle eerzucht bestaat, ontdaan van de rimpels die modes en mores vormen, voegen zij zich door de menigvoudige weerklank die zij wekken, bij de universele poëzie. Zij zijn een harteklop van de wereld, die wij eerst opnieuw moeten leren verstaan, willen wij leven.

De eeuwige jeugd van enkele dezer gedichten, de geladenheid, die onverminderd in het vers tot uitdrukking komt, die door ironie aangrijpender wordt, verspreiden over het werk van Max Jacob een fluwelige, indringende gloed. Sommige bijzonderheden die verborgen bleven in de koele schaduw van de bijtende spot, verschijnen in hun waarachtig licht. Men komt tot het inzicht dat deze ijzige ziener, deze geestige Parijzenaar, deze van minachting vervulde fantaisiste en, later, deze weinig alledaagse parochiaan van Saint-Benoît, soms burlesk, vaak potsierlijk en altijd pathetisch achter de steeds wisselende en ongemene vorm waaronder hij verscheen, er niettemin om bleef ‘bij de maat van het hart’.

Is het niet uitsluitend in deze uiterst zeldzame versmelting van verstand en gevoel dat de werken der mensen - zo onzeker bij hun ontstaan - enige kans op duurzaamheid bieden?

Hoe het ook zij, laat ons van Max Jacob deze laatste wenk niet vergeten die de zang van Ariel en een snik van medelijden met elkaar vermengt. Zoals zijn geniale rasgenoot en broeder Franz Kafka schreef: Het licht dat verspreid ligt over het gezicht dat grijnslachend terugdeinst is waar, en anders niets.