Roeping. Jaargang 28

[p. 248]

Van den Berg
De Provence lezen is ze zien

MISSCHIEN jammer - maar meer dan door Mistral, de grootste dichter in het nieuw-Provençaals, hebben u en ik de Provence leren kennen door Alphonse Daudet, ‘li bon Phonsin’, die Frans schreef. Dank zij Tartarin en zijn ‘Lettres de mon moulin’ behoort de Provence tot die landen waarop we onze schoolbroeken hebben stukgezeten en die sindsdien een denkbeeldige en onwrikbare geografie voor ons leven vormen, tòt dat leven ons er heen brengt. Dan... vinden we zo'n land gewoonlijk net als in onze herinnerende verbeelding. Alleen in het geval van de Provence niet helemáál. Een beetje leger is ze toch geworden, een tikje meer verschoten; maar toch ook weer mysterieuzer, dat wil zeggen, zoals Daudet ze ons heeft willen laten zien.

Ah! de ‘Lettres de mon moulin’! Kijk daar is ze, de molen van Fontvieille waar Daudet schreef en waar zijn voorganger, de molenaar ‘maître’ Cornille, de concurrerende mechanische molens zó verwoed bevocht dat hij dacht graan te malen en niet merkte dat hij inplaats daarvan de kalk van de muren maalde. En zelfs het Pausenpaleis in Avignon, een uit zóvele historische schimmen, het Palais des Papes was genoopt zelf de schim op te nemen van 's Pausen muilezelin, aan wie de trieste Tistet Védène haar lievelingsdrank, warme wijn, onthield, en die hij op een dag boven in de toren joeg tot machteloze spot van het volk, maar daarvoor dan ook in ruil een trap kreeg, die hem in rook deed vervliegen. Of ook de resten van de abdij van Trinquelage, waar Dom Balagnère zijn ziel verloor toen hij de drie nachtmissen afraffelde om gauwer aan het rijke Kerstmaal te kunnen aanzitten. Tot zijn eer en die van de misdienaar Garrigou (die de Boze zelf was) is de abdij, juist als de museum geworden molen, nu in de mode bij alle touringcar-patiënten uit Parijs en andere werelddelen. Wie Daudet heeft gelezen, voor hem zijn het oude bekenden, de Alpilles, de harsige en geurige rij heuvels van twee-, driehonderd meter hoog maar vol blauwschaduwige ravijnen: paradijs voor trucfilms die ze honderdmaal vergroten. Tartarin de Tarascon, de ‘Lettres’... zo is het nog, dezelfde lucht, kleuren, parfums, stemmen. Lectuur en reis vloeien onmerkbaar dooreen. Overal. Behalve net in Tarascon.

Dat Tarascon van Tartarin, is dat in de herinnering niet een proper, welvarend stadje, met burgermanstuintjes erin en eromheen? Misschien keek Daudet er naar met het natuurlijk optimisme van zijn held en van de Provence; misschien is er in die 80 jaar ook wel veel anders geworden. Parijs heeft al die tijd de Franse provincie ‘leeggepompt’, hoewel niet eens uiterlijk echt doen veranderen. Tarascon? Een knoop van nauwe straatjes, eerder tintend naar geel dan naar wit. De ‘bonne humeur’ van de Midi herkent ge nog in de toon der voorbijgangers en in de kleurige schermen die de bescheiden negotie' tjes beschaâuwen. En dan, juist Tarascon bewaart als een vrolijke legende een der treurigste legenden die ik ken, die van la Tarasque. Het legendarische monster la Tarasque teistert de streek en decimeert de bewoners. Maar dan gaan, meer naar 't zuiden, in de Camargue, de drie vrome vrouwen aan land, onder wie Maria Magdalena en de heilige Martha, die het Christendom aan Zuid-Frankrijk komen brengen. En Martha verschijnt en exorciseert de Tarasque, het monster dat voortaan zó overtuigd is nooit anders dan monsterlijk en onheilbrengend

[p. 249]

te zijn, dat het zich zal voordoen om de verlossing deelachtig te worden...

Het treurige voor vrolijk nemen, het vreselijke vertellen als iets aanminnigs, een loopje pakken met het tragische, ziet ge dat lijkt mij typerend voor de ‘beschaving’ der Franse Midi; en dit niet beredeneerd, welneen zalig onbewust, uit natuurlijke karakterneiging. De Midi is vol van dit tragisch onbewuste. Tragisch, zekere vlakten waar de amandelstruik blinkt en zich in de wind wringt, tegen wittige rots-fonds. De Romaanse kerken van de rauwste naaktheid. Hoofdspelers in het landschap zijn de kastelen en kloosters, van een prachtige, sierloos gele steen, zoals dat van Thoronet, met zijn terras dat een zee is van pijnbomen. Maar de Provençalen zijn vooral een rassenmengelmoes als geen ander Middellands volk, er is Etruskisch in en Grieks en Spaans en Arabisch en Zigeuners; hier hebt ge Toscane, Umbrië, Catalonië en het dal van Gythion naar Sparta, met een patina van de Oriënt. Vooral Toscane lijkt op Provence, maar Toscane is absoluter, van een misschien wel fierder maar ook iets minder zachte schoonheid. Die mixtuur van rassen die overal elders gecompliceerde en bedrukte mensen verwekt, bereikt hier precies het tegengesteld effect. Al die zwerfrassen leverden een volk dat tegelijke onrustig en zitvast is, dat het exotische vindt in eigen huis, dat beweegt ja, maar in eigen provincie en liefst met de fantasie: Tartarin! Wat dan rest, dat is het fabelen, de blije roes, het schimmige... de mensen zijn tegelijk vurig en nuchter. Zelfs de gedachten, als de aarde, hebben aromatische kwaliteit.

Daarom is het de Provence met haar religieuze en profane historie, met de grot van Maria Magdalena in de Sainte-Baume, met de wanhopige monsters en met de heiligen die komen om die monsters aan hun eeuwige straf te helpen - daarom is dit lichtende, stenige, arme land met zijn desolate abdijen zo volmaakt uitgedrukt in een boek als de ‘Lettres’ dat lijkt op een goed maal, op een goede fles wijn en op een ontkurkt flesje parfum. Daudet beschrijft Mistral. de magnifieke, als ‘met het vuur op de konen’: en aan de eer van dat vuur hebben de muzen deel, maar ook de Châteauneuf-du-Pape, op mijn woord een wijn, Pausen waardig.

Mijn lezers die nu (weer) naar de Provence gaat, leest vooraf Daudet, uw Daudet van de harde schoolbank. Daudet is de reiziger van de ‘internationale’ die Middellandse Zee heet en die de Midi zèlf is. Waar ge het levende stalenboek van al die rassen vindt, Venus-statuen wandelend met Helleens profiel, Carmens naar keuze, Saraceense piraten, maar allen even ongedachtig aan hun specifiek gezicht, een onverantwoordelijk voor hun compromitterend aspect. Zij schijnen uit hetzelfde land herkomstig, waar de koppen-van-Jut, de marionetten, de carrouselpoppen, de rassenplaatjes uit anthropologische boeken vandaan komen. Gecompliceerd en antiek de Midi, maar moeder van lichte zielen, van tintelende fantasieën - net als haar kale heuvels meer aroom gevend dan kleuren.

* * *

De Franse provincie is over het geheel minder rijk aan kunstwerken dan de Italiaanse: zelfs in de Provence zie ik geen equivalent van Verona of Siena. Wat is dan - taal- e.d. gemakskwesties terzijde gelaten - de hoofdattractie van deze streken? Het Europees epicurisme. Men kruist de oceaan om het vluchtig te komen zien, te ondergaan, men kiest de plekken waar het zich het zuiverst voordoet. Het kan immers niet geveinsd, het kan alleen spontaan zijn; het móét wel zo zijn dat de mensen het voor zich zelf cultiveren en dat de

[p. 250]

vreemdeling er bij reflex de beneficies van geniet. In Frankrijk hebt ge kernen van haast intacte provinciale beschaving - een verarmde, verzande provincie, zwijgender en verstorvener dan de Italiaanse, wat vadsig, zinnelijk, dood om negen uur 's avonds, een haast endemische beschaving die haar actieve waarden grotendeels heeft verloren, maar die desondanks niet is verbasterd. De vreemdeling vindt er, wat hij in de Europese provincie zoekt, een samenstel van mooie landschappen, antieke stenen, fantasie, zoetheid, verveling, veren kussens en gastronomische specialiteiten. Het aantrekkend epicurisme is dat terloopse en anonieme, waaraan de hele bevolking deel heeft.

Ik ga, in welk Provence-stadje ook, onverschillig welk restaurant binnen. Maar ik weet dat ik het menu van drie gangen krijg, voorgerecht met de pâtés en de warme saucisse ‘en feuilleté’, dan omelet of soufflé, en de plat de viande; ‘vin en bouteille’. Ik weet dat hetzelfde menu de eigenaar van het restaurantje eet, de rechter, de sous-préfet, allen die maar kunnen, want zij vinden het normaal. Deelhebben aan dit gemeenschappelijk epicurisme wordt ook een middel tot kennismaking. De Provence is bovendien een lichte reuk van knoflook, pittig, haast bedwelmend, verwant met de lavendel en niet zwaar als in Spanje. De Provence kennen is verder: de brandade van schelvis eten in de Camargue, de beekforellen en de met jeneverbes gevoede lijsters van de heuvels van Avignon, en eindelijk het jonge everzwijn uit de vlakte van Aix. Men eet buiten, met links de heuvels van Cézanne en rechts een pijnenbos, met het geruis van een nog levende maar eveneens verwilderde Romeinse fontein, een kasteeltje op de hoogte, en daar-rondom de kinders van de kasteelheer die voor herders spelen, terwijl de echte herders ze in de gaten houden. De Franse provincie, en speciaal de Provence, houdt de reiziger aldus in een staat van euphorie die goeddeels gemaakt is van behagen-voor-de-zinnen; allengs worden ook de monumenten, ja het landschap zelf deel van die ‘commodité’.

Ze zeggen dat de Franse provincie een deel van haar aloude saveur heeft verloren. Voor mij is het veeleer een wonder dat zij ze in zulk een mate heeft behouden...

Klooster en kasteel, zei ik, zetten hun stempel op dit landschap. Laat ik er het restaurant aan toevoegen. Dit is een kloosterlijk-militaire beschaving, en al is het militaire deel van de Franse beschaving de laatste jaren haast verdwenen, het laat residuën achter van stijl, gewoonte en gezinsleven.

De kloosters: ik noem ze zonder enig opzet. Welk een gewicht heeft het klooster in het Zuid-Europese landschap! Dat is een ontdekking die men alleen doet komend uit streken waar het niet bestaat of onopvallend is. Speciaal, herhaal ik, de kloosters in de Provence, die van de middeleeuwse contemplatieve orden, die de horizont bezetten. Hoevele heb ik er in de Provence gezien, meest verlaten, maar steeds middelpunt van het landschap! Zelfs hebben hier, méér nog dan in Italië, de dorpen dikwijls het aspect van de conventuële gemeenschap.

En de kiezerslijsten dan, zult ge zeggen? ‘Le Midi qui bouge’? het rode Zuiden? Natuurlijk, er is een ander gezicht van dit Frankrijk, het Jacobijnse. De Fransen zijn een zó verintellectualiseerd volk, en zó diepgeworteld en duidelijk zijn er thans de tradities van, dat zijn contrasten fijntjes ingeschreven staan in het landschap zelf en in het leven. De vertolking van dit nationale leven in de cultuur is thans voldongen, is volmaakt, en nu gebeurt het omgekeerde: dat leven en dingen de trekken aannemen van ideeën. Zo, in de Provence reizende, beleven wij bij elke stap de stoot tussen de geest der kastelen-

[p. 251]

en-kloosters en de jacobijnse geest. Men kan die haast aflezen, als in een bibliotheek. De immense en heerlijke abdij van Montmajour staat rechtop in de vlakte bij Arles, de Revolutie stak ze in brand en liet ze goeddeels als een zwartig skelet achter En een jacobijns accent hebben de politieke manifesten op de muren: protest voor de résistance, voor de gefusilleerden of teruggekeerde kampslachtoffers, protest tegen de veroordeling van een dienstweigeraar, tegen de loslating van een Duits officier. De grote, splijtende strijd uit de oorlog was echt, diep, vrijwel onherstelbaar, en men vindt ze overal terug met de scherpte en klaarheid die àlles in Frankrijk aanneemt - bloedig, en intellectueel als een literaire polemiek.

Maar één ding. Het Jacobinisme is het ‘protestantisme’ (in de onreligieuze zin) van de Fransen. Het is de ‘vloek’ van Sartre, het is de ‘révolte’ van Camus, het is het ‘neen’ dat tot mythe is geworden, de revolte als opperste uitdrukking van humanisme. Daarvan vindt ge de nervatuur in ieder hoek van Frankrijk, maar wel het meest in Provence. Ook de communistische partij in dit Zuiden neemt jacobijnse accenten aan. Maar ook haar mensen hebben op de schoolbanken (en niet uit Alphonse Daudet) geleerd: dat op de laatste jacobijnse accenten van eertijds volgde de staatsgreep van Dix-Huit Brumaire.