Roeping. Jaargang 28

[p. 242]

Jan H. Cartens
Proeve van een essay over ‘atonale’ poëzie
Aantekeningen bij Hans Lodeizens ‘Het Innerlijk Behang’

De romantiek mag het rationalistische systeem dan hebben aangetast en een grotere plaats hebben gegeven aan gevoel en verbeelding, een op beginselen steunende bovenzinnelijkheid werd hiermee door de romantici zeker niet ontkend. De romanticus belijdt evenzeer een wereld, die is berekend op de samenwerking der onderdelen, al is die wereld dan voor hem wellicht minder rationeel gecomponeerd. Zijn belangstelling voor het mysterieuze van en in de natuur is niet alleen erkenning van het aardse. Want ook het aardse kan men, eventueel aphoristisch, zien als emanatie of ordening door het goddelijke, zoals de mystieken en zoals Gezelle. De romantiek heeft zelfs kans gezien om een metaphysiek op te bouwen van een edeler structuur en hoger gehalte dan de rationalisten. Von Schlegel en Görres zijn er om dit te bewijzen.

Aan de andere kant betekende de romantiek een terugvallen van de mens op zichzelf. En waar de menselijke waardigheid werd aangetast werd de wereld normenloos en stond het individu temidden van een chaos. De eschatologische karaktertrek van de romantiek, de negatieve zijde ervan wordt hier zichtbaar. ‘Schrijven is niet meer een spel der vrije verbeelding zoals in de romantiek in eigenlijke zin, niet een wetenschappelijke studie zoals in de naturalistische kunst, niet een intellectuele analyse zoals in de psychologische roman, maar een getuigenis van persoonlijke beleving, van actieve inzet in de wereld’. (Albert Westerlinck) De dichter die een klein en nederig poëtisch ferment ging hanteren kwam te leven in een voortdurende conflict-toestand. En deze trek van de romantiek is niet eschatologisch omdat hierin de geest rebelleert tegen de stof en de maatschappelijke gebondenheid, want geen enkel leven ontkomt aan dit duel. Maar eschatologisch is de romanticus hierin, omdat hij onmachtig blijkt tot iedere verzoening van stof en geest in welk toekomstig heelal die verzoening ook zou worden geprojecteerd.

Hans Lodeizen nu, als wellicht meest talentvolle vertegenwoordiger van de na-oorlogse generatie en de atonale poëzie, bekent geen enkele metaphysiek, in welke overdrachtelijke zin men dit woord ook zou willen verstaan. Het surrealisme is concreet; het aanvaardt de Westerse realiteit, maar verschuift de beeldmotieven ervan op ‘onlogische’ wijze tot een irrationeel verband. En ‘zin en expressie zijn in zoverre essentieel verbonden, dat het de nieuwe associatie der uit hun traditionele eenheid losgespeelde elementen is, welke het eigenlijk openbarende en eigenlijk creatieve in de surrealistische kunst uitmaakt’. Zodoende werd het creatieve verlegd naar het onderbewuste, het onderbewuste werd tegelijkertijd de begrenzing van het creatieve.

De door Lodeizen gebruikte abstracties, veelal paradoxale abstracties die de meest concrete dingen verzinnebeelden, zijn onmogelijk tot enig metaphysiek systeem of enig methaphysiek levensgevoel samen te voegen. Het surrealisme veronderstelt en handhaaft de Westerse realiteit, waarvan het zich tevens zoekt te bevrijden. Het geeft de beeldmotieven zonder zin-verband: zo ontstaat een

[p. 243]

wanverhouding tussen de motieven en themata van hun irrationele werkelijkheid.

Henri Marsman die in de XVIIe afdeling van zijn ‘Boot van Dionysius’ verklaarde geen God of maatschappij in zijn bestaan te betrekken, belijdt in dit gedicht toch nog de ‘sterrendroom’ en het lijkt me juist, hierin, hoe symbolisch ook, een zekere methaphysiek uitgedrukt te zien.

Hans Lodeizen is ook van deze sterrendroom afgesloten en teruggewezen door het zwaard:

de sterren en het ongeneselijke
moment van de twee balken.
Orion ontdekt en in zijn hand
o noodlot in zijn hand het zwaard.

Het is de onmacht van de moeheid die hem houdt binnen de realiteit, zoals verderop moge blijken. De ironie komt niet verder dan de ontdekking dat

alle sterren komen los te zitten

Zo, niet in staat tot welke symbolische metaphysiek dan ook, blijkt Lodeizen aangewezen op zichzelf. De mens temidden van een anarchie die hij weerloos en willoos opvangt en nog ternauwernood registreren kan. Niet eens een mens onder mensen want het werk van Lodeizen verraadt ten duidelijkste een asociaal geaard karakter. Een asocialiteit, noodgedwongen, om dezelfde weerloze onmacht, die zich evenwel nog niet verbroederen wil met de chaos van deze planeet. Er is in het werk van Lodeizen een bezorgdheid van de dichter over zijn plaats in de gemeenschap. Het dichterschap, dat door de eeuwen heen de dingen symboliseerde als ver-beelding van een schoner of edeler werkelijkheid, is voor Lodeizen nog een van de schaars overgebleven mogelijkheden om deze wereld te kunnen bewonen, de enige mogelijkheid om aan de dingen iets van hun lugubere angstaanjagendheid te ontnemen, het is een levensnoodzaak en zodoende een maatschappelijke noodzaak. De plaats van de dichter in de gemeenschap is voor Lodeizen een thema van vitaal belang. Het is het romantisch bezeerde levensgevoel dat hij hieromtrent in enkele van zijn verzen uitspreekt:

dààrom droom ik: om een kachel
te zijn in een koude kamer, een zingend
monster vol wellust en zegening.

Maar het is hier al dat de dichter die door de werkelijkheid heen de waarheid wil aanduiden uit de gemeenschap terugvalt op zichzelf:

de mensen zullen wel weer zeggen:
nee jij spreekt niet voor ons
je stem is een innerlijk onweer;
mij niet gezien, het is mijn tijd nog niet
de mensen zullen zich omkeren.

Zo, verminkt door en onbegrepen op de wereld blijft daar niets dan het leven op aarde, maar dan als een gevecht van eenling tegen allen. De god is van de wereld verbannen en de mensen zijn naar huis gegaan. Het is in de macabere sfeer van een dood en versteend perron dat de stamelende stem van de dichter verder spreekt, tot de geliefde, een wellicht evenzeer steeds terug-

[p. 244]

wijkende illusie. Het is ook hier de angst die de dichter ervan terughoudt zich over te geven, angst om in een droom verloren te lopen, die later eveneens weer een valstrik van de anarchie kan blijken te zijn. Het beeld van de geliefde is in de verzen van Lodeizen nauwelijks aanwezig. Toch was zij het die even zorgde voor een iets minder bittere en vertwijfelde toon. Het is haast de glans van geloof, stralend door de dingen, die hij opmerkt, sprekend over en tot haar:

als ik nu ga zal het zachter

zijn, in de wind, in de huizen.

Maar welke geliefde zal de eenzaamheid volkomen bezweren? Ook haar lichaam is een omkleed skelet en een verblijf bij haar is ten hoogste een bewijs van de. ‘buigzaamheid van het verdriet’.

Asociaal, buiten iedere gemeenschap, op een wereld waarvan de dingen angstaanjagende gestalten hebben gekregen, op een planeet als een ordeloze, normenloze chaos moet de dichter verder leven.

*

Het is vanuit deze verschrikkelijk geworden wereld, waarin vergeefs een bestaansfundament werd gezocht, dat de dichter een aantal ontvluchtingspogingen onderneemt. Allereerst uit de stad, die angstaanjagende metropool, dat grauwe marionettenspel en de afschuwelijke realiteiten ervan. Zijn afkeer van de stad en het intellect van die vorm van samenleving spreekt Lodeizen in meerdere verzen uit. Het is, zoals bij de vitalisten van de Forumgroep dat de zee het evasie-symbool wordt:

de scheepsfluit

is de toekomst.

De zee verschijnt onder verschillende vormen in zijn poëzie: het zijn matrozen, havens en ankers, het zijn de bewegingen der zee die hij ook in andere dingen waarneemt: de morgen vaart over de daken, de zon spoelt aan op de daken, het schip van een kerktoren, de stad zeilt verder, de maan is een zeeroverschip op wolken, brief van boord. De zee geeft bovendien aan zijn werk een cosmopolitisch - en evenzeer romantisch - karakter:

ik zal in andere landen

Rio de Janeiro Parijs Rome

Casablanca wandelen

Het is steeds het ‘elders’ dat hij zoekt, de wijkende horizon, die andere limiet. Een ontvluchtingspoging die evenmin slaagt. Want al krijgt de werkelijkheid in de droom van de vlucht een lieflijker vorm, het blijven dromen, en van een ontluisterde en beangstigende pracht:

ik drijf in een gondola
langs versierde steden; muziek
komt mij als zwermen duiven tegemoet
ik lach en weet dat ik zeer ziek ben.

Nu de anarchie zelfs de dromen heeft overwoekerd omdat deze geïsoleerde dromen hun beeldmotieven ontlenen aan het ontvluchte westen en de afschuwelijke realiteiten daarvan en ieder ‘elders’ onbewoonbaar hebben gemaakt, resteert er nog één mogelijkheid tot ontkomen: een romantische vlucht bij

[p. 245]

uitstek, waarin Lodeizen door zovelen is voorgegaan, een vlucht in het verleden.

Het is onder twee vormen dat Lodeizen deze vluchtkans heeft gezien. Aanvankelijk nog vitaal en met een zekere zelfbewustheid die aan Marsman herinnert, vervolgens vooral die van het bewuste zelfbedrog, het ontkomen in de rococodroom zoals Nijhoff dat enige decennia tevoren had gedaan.

Het is dezelfde spijtige stem van Marsman die we horen, maar zoveel kleiner geworden nu de chaos zoveel groter werd, in:

toen ik nog in een middeleeuws

kasteel woonde

Wie zo zwak en zo gehavend de verbeelding ter hulp roept, voor hem is deze vlucht bij voorbaat al verijdeld. Boven de demonische puinhopen der kathedralen hangt de sulferzwarte nacht van een onweer, de werkelijkheid nadert in catastrophale verschijningen, het noodweer neemt toe.

maar een onweer nee zachte

spinetmuziek uit een tuinhuisje

komend, hangend aan spinnewebben

op een Zondagmorgen met een princes

Het is hier in dat stille verbijsterde nee van de dichter dat de wereld kantelt naar een gelukkiger weleer. Hier roept hij in zijn verzen de Biedermeiermotieven van een sprookje op om de verschrikking van de werkelijkheid te bezweren: de koning met zijn hermelijnen mantel, kameniers en pages, de blinkend witte marmeren façade van een paleis, de prins in zijn boudoir, het zeventiende jaar van Venetië, perkamenten schoenen en witte duiven zwermend om een koets. Het is in deze schijnwerkelijkheid dat de dichter zich tenslotte met moeite alleen heeft gemaakt, eindelijk alleen

je zou niet zeggen: je zou niet zeggen dat

het zoveel moeite kost alleen te zijn

zegt Lodeizen, maar heel even is er dan de rust om in het diepste duister van dit noodweer alleen te zijn en souverein te wonen in een ooghoek van de nacht zoals een merel leeft in zomertuinen. Verleidelijk zelfbedrog, vlucht in het verleden, want schijnbaar ontkomen aan de apocalyptische verschrikking en opgenomen in de vertederende charme van een sprookje is het niet meer dan het bladeren in een verrukkelijk prentenboek:

o, mijn vriend - deze wereld is niet de echte.

Vermoeid van eigen dromen en onmachtig om deze wereld van weleer blijvend te bewonen keert de dichter terug naar de afschuwelijke realiteiten van de wereld, kwetsbaar, onbegrepen en ziek. Er leeft ook in dromen geen metaphysiek, ook deze zijn vervuld van de ‘westerse’ angst om het bestaan, een angst die terugjaagt naar de werkelijkheid en de steden vol mensen:

ik heb dikwijls zo vreemde

angst gekust in mijn dromen van

brons en marmer dat het tenslotte

een troost is in een regenplas

naar de blauwe hemel te staren.

Het is een andere vorm van ‘de buigzaamheid van het verdriet’, de ironie, die tenslotte de levenshouding wordt van deze illusieloze gekwetste dichter, temidden van een redeloze vergaande wereld. Maar dan een ironie die te zwak is gebleken voor scepticisme, een ironie als verdedigingswapen. Want in het spel

[p. 246]

der antithesen, in de groteske voordracht en de soms grillige, verrassende sloteffecten verdedigt zich een mens tegen de panische angst, tegen de wereld en de droom, tegen de onverwrikbare maatgang der seizoenen. Niet de ironie als een vuistslag, maar als een glimlach, van spot, op de rand van tot waanzin geworden vertwijfeling.

*

In zijn opstel van 1934, ‘Een dichter in de voorhoede’, heeft G. Kamphuis al gewezen op een surrealistische trek in de moderne poëzie, n.l. die, waarin de fenomenen los en zonder binding naast elkaar worden gezet. Theun de Vries heeft deze gedachtengang in zijn essay ‘Wandelaar in de werkelijkheid’ (1946) ontwikkeld en verder uiteengezet. Dit geschiedde beide keren naar aanleiding van de poëzie van Nijhoff. Met meer recht nog en tot in de uitersten doorgevoerd kan men deze trek opmerken in de verzen van Hans Lodeizen. Zij bepaalt volledig het karakter ervan en komt geheel uit dat karakter van zijn poëzie voort. Het plaatsen van de diverse objecten naast elkaar kan geschieden door een ordenend besef dat bij Nijhoff zeer sterk, en bij Lodeizen in een enkel vers nog aanwezig is:

al die dingen gebeuren en zijn
netjes geordend: de kinderen
spelend aan de vijverrand
het paard ploegend de aarde
en de trein in het landschap.

Dit is tevens ook een van de weinige gedichten van Lodeizen waarin de versregel nog van een psychisch-structurele eenheid is. De andere verzen lijken losgelaten in een embryonale toestand: een stadium waarin de indrukken met hun associaties en dissociaties als een kettingreactie het gedicht uitmaken. Daar waar voorheen de dichterlijke werkzaamheid in feite pas begon, laat Lodeizen het vers los. En hij kan moeilijk anders. Hij leeft zonder te beleven.

De dingen dezer wereld, de vormen van de westerse chaos, onderhouden voor de dichter geen enkel verband. Zij worden opgemerkt met een primitieve verwondering, met een kinderlijke gretigheid. De werkelijkheid wordt letterlijk afgetast en terecht merkte Paul Rodenko op, hoe vaak de surrealistische jongeren de woorden ‘handen’ en ‘vingers’ gebruiken. De dichter hanteert een verbruikt materiaal, niet rationeel definieerbaar, maar waarin toch allerlei waarden kunnen worden verondersteld. De elementen der realiteit zijn voor Lodeizen zin-loos, ten hoogste een menging van zintuigelijke waarneming en surrealistische intuïtie. Zij gaan een eigen bestaan leiden, een angstaanjagend bestaan. Het worden gestalten van een anarchie, die de dichter bijna dierlijk ervaart.

Het wekt dan ook geen verwondering dat alles bij Lodeizen wordt gepersonifieerd. Het is tevens een opvoeren van eigen zintuigelijkheid, een verscherping van het gewaarwordingsvermogen. Abstracta gaan optreden en handelen: de moeheid roeit, het ongeluk houdt zijn hand, het toekomstig geluk zal zeggen. Alle begrippen worden hier inderdaad figuurlijk gezien: de dagen glijden tussen mijn vingers, de uren smelten, de avond roept over de daken en de winter zal handschoenen van sneeuw aantrekken. Doch niet alleen de abstracte begrippen worden levend. - ook de concrete dingen nemen het recht in eigen handen en dringen toe op de dichter: de spiegel houdt de handen (!) op, de boot kan vergeten, auto's rijden zenuwachtig door laantjes die geen spier dur-

[p. 247]

ven vertrekken, de koffers zijn ingestapt, en de wind staat te wenken. En ook in een zuivere beeldspraak, een minder direct verpersoonlijken, worden de begrippen tot figuren: de herfst heeft er gestaan als een reclamebord van purper en velours. Symbolisch wordt de eenzaamheid tot nacht, de vrolijkheid tot een roos en drijft de boot van overvloed in de spaarzaamheid van de zee. Het is opvallend dat de ‘symbolen’ in deze moderne poëzie meestal om hun eigen associatief vermogen zijn ‘gekozen’. Zij verzinnebeelden over het algemeen niets.

Dit objectiveren en verpersoonlijken voert tenslotte tot autoscopie - als spiegelmotief in de moderne poëzie uitvoerig beschreven door Van Heerikhuizen:

toen ik nog met hem
leefde en wij de wereld samen
maakten, -

ik heb zijn handen een hand gegeven
ik ben in zijn ogen gevangen
ik ben in zijn oren verward
ik ben in zijn lichaam verdwaald
in zijn lichaam verdronken.

Het is deze hypersubjectieve verpersoonlijking, deze hallucinante droom-werkelijkheid vooral, welke aan de poëzie van Lodeizen een cryptisch karakter geeft. Aan deze noodzaak kon Lodeizen overigens moeilijk ontkomen wanneer men zich voorstellen kan hoe zijn poëzie waarschijnlijk formeel wòrdt. De traditionele vers- en rijmschema's zijn opgegeven, ‘die immers, afgezien van hun specifieke, hypnotische functie, óók tot doel hebben, het vers in zijn geslotenheid van het vlottende leven te isoleren’. De totaalbeelden, de verschillende aspecten van deze wereld zijn tot scherven uiteengevallen, nu kunst en leven als elkaars noodzakelijke componenten binnen het gedicht steeds verder van elkaar worden weggedreven. Maar al deze werkelijkheidselementen vallen als het ware op de bewustzijnsantenne van de dichter en leven daar voort. Voor ordening krijgt de dichter geen tijd: zijn verzen worden van een kaleidoscopische samenstelling, het zijn de elkaar verdringende close-ups van een film, het object vervluchtigt in het vers. Geen enkele traditionele verseenheid blijft bestaan, de regels lopen van enjambement naar enjambement in elkaar over; de bouw der strofen is even grillig subjectief, zelfs het vers als geheel is willekeurig. ‘Zei ze’ - begint Lodeizen een vers, en elders eindigt het gedicht met een krampachtig-nonchalante herhaling van de beginregels; ‘... etc.’ schrijft Lodeizen dan. Interpunctie heeft op deze werveling van obserderende realiteit en onderbewustzijn geen vat, hoofdletters zouden er volkomen mee in strijd zijn.

In feite handhaaft Hans Lodeizen geen enkele eenheid, of beter: KAN hij geen enkele eenheid handhaven. Ten prooi aan de panische en perverse woekering van demonische machten in de kerkers van een anarchie, bleef hem geen andere mogelijkheid dan te trachten zichzelf als existentie te handhaven. Iets anders te doen was hem op dat ogenblik onmogelijk.