Roeping. Jaargang 28

[p. 229]

Lodewijk van Deyssel †
Nagelaten notities

Courbevoie

COURBEVOIE was de naam der zomervilla van de weduwe van den Amsterdam (-Sloterdijk-)schen Eau-de-Cologne-fabrikant Boldoot, te Baarn in 1895. Dit huis was bizonder mooi gelegen, boven-aan een gazonhelling met enkele bloembedden, en met het uitzicht over de wijde poldervlakte tusschen Eemnes en Spakenburg aan de Zuider Zee.

De naam Courbevoie was gekozen om dat het huis gelegen was waar de weg een bocht maakte, langs het tuinhek onder-aan de helling van het grasveld dus. De naam Courbevoie was een bizonder mooie naam, om dat het woord ‘voie’ voor ‘weg’ mooyer is dan chemin of route. Het woord voie stamt uit de middeneeuwen en heeft óok daardoor een meer poëtisch dan technisch karakter. Het woord Courbevoie is mooi óm dát er in gehoord wordt níet vertrouwdheid met de natuurkundige kennis van steensoorten, de werktuigkundige van wegenbouw, de gemeente-administratieve van wegenontwerping; maar vertrouwdheid met het wezen van den weg in de dichterlijke diepte van het menschenbewustzijn, het wezen van den weg, zoo als het doorklinkt in de Evangeliewoorden; ‘Ik ben de Weg, de Waarheid en het Leven’.

Níet, dat het de grintweg of de klinkerweg was van Eemnes naar Baarn. was hier de zaak; maar dat het was de weg. Híer was het huis, dáar was de tuin, hier was het hek, en híer was de wèg.

De weg, dat is iets, dat ergens héen leidt, dien men te gaan heeft om te komen, waar men niet ís. Hem maar begaande, komen wij van zelf in een andere omgeving, in een andere wereld.

Om dát zoo een ruime wegbocht iets hoofdzakelijks èn iets met dichterlijke diepte ìs, is het mooyer een huis, een ‘plaats’, een buiten-plaats, naar déze bizonderheid in zijn nabijheid te noemen, dan bij voorbeeld, naar een eeuwenouden perenboom, die daar ergens zoû staan.

Is die wegbocht daar zoo gekomen om dat de weg, om recht te blijven, grondgebied had moeten doorsnijden, dat, toen deze weg gelegd werd, aan mijnheer D. toebehoorde, die zijn toestemming weigerde?

Zoo! Zoo zoo! Nu, ik bericht U, dat het mij niet kan schélen wat de oorzaak van den wegbocht is. Dat laat mij onverschillig, koud. Mij interesseert alleen, dat de weg, die recht, recht-toe recht-aan behoort te zijn, hier de dwaasheid doet van een escapade buiten zijn lijn en dat het nu net is of er lanterfantende, stukjes-draaiende, lícht-ròse voetige, héel jonge engelen dansend over wandelen, engeltjes, die voor éen kort oogenblikje het rechte pad verlieten...

Januari 1944.

[p. 230]

Arthur van Schendel

HET werk Een Spel der Natuur van Arthur van Schendel (J.M. Meulenhoff, Amsterdam) behoort tot de Hoogere Literatuur, eerder dan b.v. het in der tijd zeer vermaarde Fregatschip Johanna Maria. Het Spel der Natuur behoort tot de Literatuur in hoogeren zin ten eerste door de conceptie in 't algemeen en, ten tweede door dat de uitwerking dier conceptie met een groote mate van levendigheid en volledigheid geschiedt, die nagenoeg het geheele boek door gehandhaafd blijft.

De conceptie in 't algemeen geeft de op een zekere wijze van voorstelling voorgestelde opvatting, dat het geheele leven één feest is, òf: een feest zoû behooren te zijn, zoo als men zich herinneren zal, de grondslag der levensopvatting van Lodewijk den XIVen, door mij zelf hier en daar aangegeven. In verband met deze grondstelling komen verschillende waardeeringen breed uit. Zóó het zien van de kermis als het feestelijke bij uitnemendheid. Inderdaad is de kermis, die tot de zeer enkele levensgegevens behoort, welke nú nog juist zoo zijn als vóór duizend jaar en langer, van karakter het meest feestelijke bestaande, door de samenkomst van aspecten, geluiden en de soort der uitbundig jubelende lichaamsbewegingen der menschen, feestelijker dan het mooiste bal. Zoowel de draaimolen als de zweefmolen en de schuitjesschommel, die ons zoo hoog mogelijk de lucht in werpt, overtreffen alle figuren der dansbewegingen van de laatste vijftig jaar. Intusschen is, niet als uitdrukking van vreugde's verrukking, maar als aspect een eerste-rangs-bal mooyer dan een dorpskermis om dat men er edeler en fijner menschengelaten en prachtiger kleedingstoffen en sieraden, gedragen door betere gestalten, ziet.

Om er nu, binnen het kader van het als werkelijkheid gedacht worden kunnende, blijvend een ideale kermis van te maken, heeft Van Schendel een kermis aangebracht, die door de beste menschen bezocht wordt en waar alle voorwerpen van de beste qualiteit materialen zijn gemaakt. Daardoor vervalt het tegenzin verwekkende bestanddeel van de kermis.

Zoo als een figuur als Aristus gegeven wordt in Een Spel der Natuur lijkt mij iets superieurs aan zoo als een figuur als Mouret voorkomt in Au bonheur des Dames. De manier van zien in Een Spel der Natuur lijkt mij hooger, meer naar de beste oude literatuur, de Engelsche Renaissancisten b.v., toe dan de Fransche naturalisten waren.

De zaak is ook, dat Van Schendel een figuur als Aristus heeft opgemerkt en dan met treffende haaltjes natuurgetrouw beschrijft; maar de manier, om de figuur voor te stellen komt er ook in 't bizonder op aan. De ontmoeting met het piano spelend meisje in 't begin wordt ook gegeven alleen met op zekere wijze essentiëele trekjes, die van de sedert een eeuw in zwang zijnde realistische vertelwijze, in haar verschillende schakeeringen, zich onderscheidt en daarboven uitblinkt.

In het leven zijn de prettigste, de aantrekkelijkste, de het meest geluk gevende, dingen de kermis, verder het ‘buitenzijn’ (de natuur) en... iets weg te geven. Deze dingen blijken in het Spel der Natuur als de zaken, waarin Aristus, een vroolijke, dat is een vreugde-volle, klant, zich vermeit. Vooral in de combinatie dier dingen, het wèggeven dus van kèrmis en van buíten zijn.

[p. 231]

Zoowel in het dánsen van een hoed op een jongelingshoofd ten gevolge van den onbesuisd krullerigen haargroei, als in het haar toevonkelen, dat een jongen een meisje doet, - waarmêe de schrijver de afzonderlijke passieve hoedanigheid van het voorwerp oog als de actieve, van den geest uitgaande, handeling van de geheele menschgestalte doet uitkomen, - zijn de soort trekjes, die boven het 19e-20e eeuwsch realisme reiken. Daarbij is geen spoor van geestdriftwarmte of deining van rhythmegolven waar te nemen; maar moet het werk gezien worden als een geestesspel op een hoogte, waar het koel is, en alleen figuren als van fijn haakwerk en beweging als die in het knibbelspel zich voordoen..

Februari 1946

In den hemel

IK weet, dat ik, naar de bevinding bij het hoogste reiken der wijsgeerige gedachte, in den hemel ben. Ik ben er eigenlijk echter, pas geheel, of pas waarlijk, ín wanneer ik mij, zoo zeer als mógelijk is, bewúst ben van er in te zijn, dat is: met een geheel van gevoel doortrokken, of uit gevoel bestaand, bewustzijn, zóo, dat alle tot de werking, die men ‘leven’ noemt, behoorende bewegingen, gewaarwordingen van hoogste, van als onovertrefbaar voorkomend, geluk, heerlijkheid, geven. Als ik de oogleden opsla en kijk om mij heen, dan gevoel ik mij geen grooter geluk te kúnnen dènken dan hier nu aldus in deze mij omgevende kamer te zijn. Wanneer ik mijn hand zie bewegen of deze gevoelt zich zelf bij samendrukking, met haar warme vastheid, dan voel ik het geluk daarin tintelen.

Dézen geluks-staat heb ik dan nu níet. Maar ik heb nú een, van deze, eens beleefde hoogste gelukkigheid afkomstige, gelukkigheid voor, om zoo te zeggen, voort-durend dagelijksch gebruik, die mij alles, wat het nu tegenwoordige leven waar te nemen en meê te maken heeft, als goed en aangenaam doet beseffen. Door mijn open kamervenster zie ik het verkeer op straat. Zoû ik ánders denken: ‘dat zijn daar allemaal ordinaire menschen, voor wie ik geen belangstelling heb’, nú vind ik het prettig al die verschillende menschen, met hun vormen, kleuren, houdingen en bewegingen op te merken. Zoû ik ánders denken: ‘'t is toch een leelijke dracht, die bloote beenen en die haardracht zonder kapselvorm’, - dan denk ik nu: ‘een aardige mode nu, beenen en haar zoo natúúrlijk mogelijk, verwant daarbij aan het voorkomen der historische pages’. 's Ochtends ontwakend, zie ik het door het morgenlicht, soms door de zon daarbij, verlicht venstergordijn met zijn patroon van groote roode bloemen en hier en daar een vogel. Zoû ik vroeger gedacht hebben: ‘daar heb je weêr dat toch maar leelijke gordijn’, nú denk ik: ‘mijn geluk van vandaag begint weêr met dit eerste: allemaal bloemen, groote, roode, nadrukkelijk verschijnend in het sterke licht’.

Over dat ‘geluk’, in 't algemeen en abstract, heb ik een licht, subtiel, nietig, maar essentiëel, gedachte-dingetje, dat zóo gaat: ‘ik ben gelukkig’ - ‘ja, maar dat mág ik niet dènken’ - ‘jawèl, je mag het denken, (maar

[p. 232]

dan niét, overwegend en ontledend, verder op die gedachte ín gaan)’. Ja, toen ik dat vònd, toen ik dát als de waarheid ont-dekte, van... in den hemel te zijn, - toen vond ik in-der-daad, een opperste en onaantastbare schat voor het geheele leven. Het is zeker, dat het besef der onafhankelijkheid van het geluk van omstandigheden, situatie, hoegrootheid van vermogen of inkomen, in waarde overtreft het besef van bezitter van een aantal millioenen te zijn.

Om het geluk te hoúden moet men dus wéten, - maar passief, of onderbewust, wéten, gelukkig te zijn, en daar verder níet over denken. Men is dan noodzakelijk mínder gelukkig dan bij een meer bedrijvige behandeling door de gedachte van het onderwerp ‘mijn geluk’, minder dan indien men zijn gelukkigheid meer gevoelt; maar bij de meer actieve behandeling dreigt het, in elk geval te ontwijken, gevaar van het verlies van het geluk. Om dat het geluk ten slotte iets van de gedáchte is, een gedachte is, en door ontleding iets ophoudt te bestaan. Als ik een kachel uit-een neem, blijft hij, in zekeren zin, in zijn deelen voortbestaan; maar in den, hóogeren, zin van het kachel-geheel, van het, op zekere wijze functioneerend, voorwerp kachel te zijn, níet.

Augustus 1947