Roeping. Jaargang 28

[p. 57]

Kritiek

Emancipatie en kunstbegrip

Het is weer zo ver. Het nieuwe boek van Graham Greene ligt in vertaling achter de winkelruiten, voor ieder te koop, en de pastorieën daveren weer van de debatten. De vooruitstrevende kapelaan zal door zijn oudere confrater met vele jaren biechtpractijk weer schaakmat worden gezet. De heren critici, die de dagbladen hebben volgeschreven met lofspraken, hielden weer te weinig rekening met de ‘gewone mensen’. Het zal dan wel weer een belangrijk katholiek boek zijn, maar waarom toch die pijnlijke passages? Kan het in die moderne boeken dan nooit anders?

Maar misschien zouden de verontruste en bezorgde vragenstellers, die door de practijk helaas vaak in het gelijk worden gesteld, hun vragen eens in de eerste plaats, zij het in andere vorm, kunnen richten tot zichzelf. Wanneer het waar is - en het is beschamend waar - dat er velen zijn die Greene ‘niet kunnen lezen’, is men er dan van af wanneer men die velen zijn boeken met opgeheven wijsvinger onthoudt? Zou men dan niet moeten beginnen met een ernstige schuldbelijdenis en met de erkenning, dat de hooggeroemde katholieke emancipatie nog lang niet is voltooid? Dat zij nog niet eens zo ver is gevorderd dat zij, zelfs in de klaarblijkelijk meest geëmancipeerde kringen, de gelovigen de kunst van het ware lezen heeft bijgebracht? Dat zij de lezers een zo eenzijdige vorming heeft opgedrukt dat zij bijna alles kunnen verdragen behalve een blote schouder?

Men begrijpe mij goed. Uiteraard heeft de katholieke emancipatie niet uitsluitend tot doel de gelovigen op te kweken tot nooit te verontrusten lezers van romans, waarin overspel wordt gepleegd. Zij zou echter doelbewuster dan lange jaren het geval was gericht moeten zijn op een beschavingsvorm, die rijk genoeg is geschakeerd om - met onverzwakt behoud van haar uitgangspunt - begrip te hebben voor de even bizondere als elementaire zin van het kunstwerk. Of wanneer deze eis te boud geformuleerd lijkt: zij zou een kunstenaar, wiens meesterschap en geloofsovertuiging boven discussie staan, de vrijheid moeten schenken te schrijven wat hij noodzakelijk acht en op de wijze, waarop hij dat noodzakelijk acht. Zij zou erop gericht moeten zijn bij de beoordeling van een kunstwerk niet alleen het ‘wat’ maar ook het ‘waarom’ te betrekken. Zij zou eindelijk eens moeten breken met de eenzijdige kunstwaardering, die geen kunstwaardering is omdat zij uit de totaliteit van het kunstwerk bepaalde essentiële elementen afzondert. Zij zou, in haar visie op een zo grandioos beschavingsgoed als de kunst, minder irreëel, minder ‘idil’-lisch moeten zijn.

Ik maak mij overigens geen illusies. Dit alles zal, juist waar het moest worden gehoord, wel weer voor dovemansoren gezegd zijn, hetgeen overigens allerminst een reden is het na te laten. Er zijn onwaarschijnlijker dingen gebeurd, alleen omdat er lang en hardnekkig genoeg op gewezen werd. Ja, nòg onwaarschijnlijker.

G.S.

[p. 58]

Comedie

De Amsterdamse Gemeenteraad heeft zich weer met de Kunst moeten bemoeien, naar aanleiding van de toe te kennen Gemeentelijke Subsidies. De krantenlezer heeft zich dus weer volop kunnen vermeien in de enormiteiten die de vroede vaderen, als zij zich op dit spiegelgladde ijs wagen, ten beste plegen te geven. De Protestants Christelijke heer Van Rij heeft zich, gezien zijn uitlatingen in de Raad, in het wijze hoofd gezet, dat de belangstelling voor het toneel sterk aan het tanen is en meende op die grond een goede poging te moeten wagen de extra-subsidie voor het Amsterdamse Toneelgezelschap, het allerzwartste schaap onder alle andere min of meer vuile schapen, te torpederen. Inmiddels is de subsidie toch toegekend, maar het is wel aardig de redenen die deze heer voor zijn handelwijze meende te moeten naar voren brengen, wat nader te bezien. Een van die redenen lag in het feit, dat des Heren Van Rij's godsdienstige gevoelens zijn gekwetst bij een opvoering van Christopher Fry's toneelspel: ‘Gelieve de Dame niet te verbranden’. Na zijn rede van de tiende October jongstleden is het wel duidelijk geworden, dat de gewezen procureur-generaal van het Bijzonder Gerechtshof - zaliger gedachtenis - nu niet bepaald de man is, wiens evolutiën op dit kunstijs het behagelijk is gade te slaan. Hoogstens kan hij in deze revue met vele, al te vele sterren, fungeren als clown en wel speciaal als August de Domme, in die zin dat deze figuur in het circus altijd met de beste bedoelingen bezield is, maar dat in de realiteit der levenspiste zijn goedbedoelde meningen alleen maar lachwekkend zijn.

Het toneel is geenszins een kunstvorm, die de belangstelling van het publiek niet meer vermag op te leveren. De kunstkringen en personeelsverenigingen vragen steeds meer naar goede toneelstukken. Wanneer een niet-gesubsidieerd gezelschap als ‘Het Vrije Toneel’ onder leiding van Cor Ruys, goede toneelspeelkunst levert voor vrijwel altijd volle zalen, wanneer een klassiek werk als Gogol's ‘Revisor’ en een modern werk van de door de heer Van Rij gewraakte schrijver Christopher Fry, ‘Venus bespied’ in den Haag en het gehele land een groot, ook financieel succes is, als men in Rotterdam met de hand op het hart kan verklaren dat de grote trekpleister en geldmaker wordt gevonden in Shakespeare's ‘Othello’, dan blijkt overduidelijk dat de publieke belangstelling voor goede prestaties en stukken geenszins tanende is.

Er is in die Raadszitting ook aanmerking gemaakt op zogenaamde ‘experimenten’, waarmee het Amsterdams Toneelgezelschap zich onledig zou houden. Indien het gezelschap dat, als vaste bespeelster, het eerste theater des lands bewoont geen experimenten meer mocht brengen, zelfs als die niet gelukken, wie in onze theatermaatschappij dan wel? En wat die verbrande Dame betreft: er zijn mensen wier gevoelens worden gekwetst, en zwaar gekwetst ook, door welke prent van welke balletdanser of -danseres dan ook, omdat zij ‘a priori’ aannemen dat balletdansen ‘in se’ niet fatsoenlijk is. Iedere weldenkende burger kan dan ook zien dat, waar Nederland nog lieden herbergt die niet alleen niet gebaat zouden zijn met godsdienstige spelen van welke auteur dan ook (laat ons voor het gemak zeggen Martin Nijhoff) maar stukken van dit soort zelfs niet zouden wensen te zien in de Stadsschouwburg, het de heer Van Rij er alleen maar om te doen is, de adder van het wereldlijk toneel uit te roeien.

Dat het Amsterdams Toneelgezelschap beleidsfouten maakt is, ook in de boezem van de zeer speciale vriendenkring van deze troep, overbekend en wordt door ieder die het uitstekende tableau de la troupe kent en het miserabele repertoire, grif toegegeven. Het driemanschap Van Dalsum-Defresne-Sternheim leunt zo hevig tegen elkaar aan, dat ieder stootje van buitenaf toegebracht in de vorm van, laat ons zeggen, een dramaturg die zijn vak verstaat en een zakelijk doorkneed administrateur van grote persoonlijkheid (dit laatste is uiterst belangrijk) hen als directie zou doen omvallen. Eventuele commissies die het repertoire zouden moeten gaan kiezen, zouden door hun ondeskundigheid het geheel alleen nog maar miserabeler maken.

Graag wil ik het Amsterdams Toneelgezelschap verdedigen tegen een uitlating van een VVD-er. Deze man voelde zich geroepen om te zeggen dat hij het nodig vond dat Albert van Dalsum cum suis aangespoord moesten worden, beter hun best te doen. Dit nu is alleen maar belachelijk. Alsof van Dalsum niet vier-en-twintig uur van de dag zijn best doet om van die zaak te redden wat ervan te redden valt. Zelfs Sternheim kan men niet aanwrijven dat hij zijn best niet doet en niet ijverig de zaken wil behartigen. De zaak is alleen dat zij hun taak niet aan kunnen.

Men heeft sedert geruime tijd moeten constateren dat van Dalsum de macht die hij

[p. 59]

vroeger had over degenen die hem, de regisseur, als toneelspelers werden toegewezen, heeft verloren. Zijn autoriteit wordt (terecht of ten onrechte, daar gaat het hier niet om) in twijfel getrokken. Dus is hij niet geschikt als leider de toon van een werk aan te geven en anderen naar zijn wil eventueel te dwingen. Nu weet ik wel dat in deze democratische tijden niemand een ander meer mag dwingen, maar het resultaat op toneelgebied is dan ook bedroevend. Als een regisseur na ampel overleg met een acteur over een bepaalde opvatting van de rol, alleen bereikt dat de speler zegt: laat dat nu maar aan mij over, ik doe zoals ik wil, dan kan de regisseur alleen nog maar kiezen uit twee dingen. Of de speler de rol afnemen, of het stuk van de repetitielijst afvoeren. Ieder andere oplossing is geschipper, omdat het hier niet gaat om: niet kunnen, maar: niet willen. Gezien de resultaten die wij te zien kregen in stukken, door van Dalsum geregisseerd, moet bovenstaande hypothetische scène zich meer dan eenmaal hebben afgespeeld. Maar dat Albert van Dalsum als groot toneelspeler en integer mens een aansporing zou behoeven om zijn best te doen, is zo dwaas, dal alleen al door die opmerking het publiek, en de goede Amsterdammers inzonderheid, moeten hebben gemerkt dat de Amsterdamse Raad behalve een August de Domme ook een iemandje herbergt, die vele klokken heeft horen luiden maar waarachtig totaal onkundig is omtrent de plaats waar de eventuele klepels zich zouden kunnen bevinden. Wat de overige leden van het ATG-driemanschap betreft, daarover wellicht een volgende keer, om met de Groene Oubol te spreken.

J.W.H.

De krachten van de vrede

Het zal drie maanden geleden zijn dat men alle Nederlandse letterkundigen per brief opriep tot het ondertekenen van een verklaring, waarin de bezorgdheid over de alom heersende en verlammend werkende oorlogsmentaliteit werd uitgedrukt en er bij alle Nederlandse kunstenaars op werd aangedrongen al hun invloed aan te wenden om spoedige besprekingen op het hoogste niveau te bevorderen. Voorts moesten alle Nederlandse intellectuelen worden opgewekt, niets onbeproefd te laten ‘om de krachten van de vrede over de gehele linie te doen zegevieren’.

Deze oproep klonk aannemelijk in die zin, dat hij appelleerde aan de gevoelens van onlust en onrust waarmee ieder weldenkend mens dag aan dag alleen al per krant kennis moet nemen van de oorlogsdreiging alom, gevoelens die algemeen gepaard gaan met een verlammende wetenschap dat men niets kan doen, niets kan tegenhouden noch bepleiten, dat men is overgeleverd aan de grillen van de grote politieke wereldmachten. Maar deze oproep was gestetd in bewoordingen, die de meerderheid der Nederlandse letterkundigen voorkwamen als behorend tot het jargon van de communistische pers en van het communistisch ‘vredes’-offensief dat sinds jaar en dag - o.a. resulterend in het misleidend Stokholmer Manifest - over ons blijft woeden. De doorzichtigheid van de bedoelingen dezer ‘vredes’-kampioenen was equivalent aan die, tot uiting gebracht in de onderhavige oproep aan de Nederlandse letterkundigen. Termen als ‘de krachten van de vrede’ versterkten die doorzichtigheid, en men kon dan ook niet verrast zijn toen de verklaring, ondertekend door 87 letterkundigen werd gepubliceerd - in grote opmaak - in ‘De Waarheid’ van 23 October j.l.

Hebben degenen die de oproep in hun prullenbak deponeerden, bewezen niet die ijver voor de vrede te bezitten welke de manifestanten bezielde? De grote meerderheid gaf geen gevolg aan de oproep. Misschien ware het gewenst een verklaring het licht te doen zien waarin die meerderheid uiteenzette waarom zij de eerste verklaring niet tekende. Daar zou in opgenomen moeten worden dat er met geen woord van heilige inhoud zo gesold wordt als met het woord ‘vrede’. Voorts dat het onbegrijpelijk is dat zovelen zo naief zijn niet te voorzien dat ieder, die zich encanailleert met ‘progressieve democratische krachten’, zal worden uitgebuit als communistisch of met het communisme sympathiserend propagandist, wiens stem zal weerklinken vanaf het podium van ‘De Waarheid’. En het zal toch vooral de vrije Nederlandse kunstenaar - die de Kulturkammer heeft gekend - duidelijk moeten zijn op welke losse schroeven zijn artistieke vrijheid komt te staan wanneer hij ook maar enigszins de krachten bevordert van hen, die elders op zo evidente wijze de kunst verkrachten door haar aan verschrikkelijke banden te leggen. De huidige Sovjet-‘kunst’ is er een die niet aflaat ‘de krachten van de vrede’ te doen zegevieren in haar voortbrengselen, maar zodanig dat zij met kunst niets meer van doen heeft. Onze onrust en onlust kan nog - in vrij-

[p. 60]

heid - iedere artistieke gestalte krijgen die wij er zelf aan willen geven. Ook ons verlangen naar waarachtige vrede. Maar als wij ooit zouden gedwongen worden ‘vredes-hymnen’ of ‘progressieve dithyramben’ te schrijven, zou de onrust en onlust van onze diepste artistieke overtuiging - het bezit van de vrijheid van conceptie - minstens even verschrikkelijk zijn als de onrust en onlust die ons heden dag aan dag bekruipt en ons doet begrijpen wat er aantrekkelijk is aan iedere oproep om de vrede te bevorderen.

Het is défaitistisch om met een variatie op een bekende pastiche uit te roepen: ‘Wie tekent wordt zalig; wie niet tekent gaat verloren’. Maar positieve bijdragen tot de wereldvrede kunnen door kunstenaars ook anders worden geleverd dan door het ondertekenen van manifesten, voor propagandistische doeleinden aangewend door diegenen die - in de ogen van de meerderheid der Nederlandse vrije kunstenaars - de voornaamste belagers van de vrede zijn.

M.v.d P.