Roeping. Jaargang 28

[p. 43]

Frans Babylon
In memoriam
Leon van Kelpenaar
Heimwee naar zijn oorsprong

Ik zou nu willen doodgaan in die beek tussen de vissen schuiven naar de kreek en daar voor hem vouwen mijn handenpaar.

Leo van Baexem en Leon van Kelpenaar, de twee pseudoniemen die mijn broer gebruikt heeft, suggereren voor verwanten en vertrouwden wel duidelijk zijn groot respect voor de zogenaamde banden des bloeds. Reeds als knapelijk student van het Klein Seminarie te Sint Michielsgestel was hij zich erg bewust van zijn geërfde bindingen met onze boerse voorgeslachten. Typisch is, dat hij toen al zocht naar de oorsprongen van vader's familie en aan haar stamcentrum in het Limburgse Baexem zijn eerste schuilnaam, aan vader's geboorteplaats Kelpen bij Roermond zijn later officiëel gebruikt pseudoniem ontleende.

Toch bezat hij allerminst heemkundige interesses en wanneer ik in zijn gezelschap critiek leverde op bepaalde uitingen van regionalisme dan vulde hij die zelfs gnuivend en ironisch aan. Voor medewerking aan min of meer gewestelijk-gerichte bladen voelde hij als dichter dan ook niets.

Zijn gebiologeerd-zijn door zijn afstamming heeft veel diepere oorzaken, welke hoogstens gedeeltelijk verklaard kunnen worden, daar zij voornamelijk van intuïtieve en onderbewuste aard zijn. Ik zelf geloof (tot heden toe) dat het vooral uit zijn drang tot zelfkennis was, dat hij voortdurend speurde naar de gegevens van zijn afstamming, tot in de laatste weken vóór zijn dood.

Nog half Augustus, tijdens zijn vacantie hij een tante in Roermond, won hij informaties in en bezocht op een middag de vaak-genoemde familiekapel, met de naam van vader's geslacht, op de Duits-Limburgse grens bij Swalmen. En weer thuis bracht hij nauwkeurig verslag uit tegenover vader.

Ik zou dit niet gememoreerd hebben, als ik het niet zo typisch vond voor zijn innerlijke gehechtheid aan de familiale bindingen en tradities. Hij miste elke drang om zich in opstandige avonturen daarvan los te scheuren, al hekelde hij vaak scherp de typisch familiale gebreken en formalismen. Ik had het gevoel, dat hij een respect afdwingende boerse trouw bezat tegenover de voorvaderen des bloeds en wilde hem daarom nooit tot deelname aan mijn eigen omzwervingen verleiden. In zijn bijzijn was ik altijd bang om hem te kwetsen in gehechtheden en illusies, die ik verloren had (of waande). Voor mij bleef hij steeds het bijzonder kwetsbare behouden van de door God uitverkoren seminarieknaap, die ik aanvankelijk in mijn volwassenwording egocentrisch veronachtzaamde en pas aarzelend poogde te benaderen, toen hij allerlei twijfels en moeilijkheden omtrent zijn roeping opkropte en me, gedurende clandestiene wandelingen in de buurt van het seminarie, dat hem bedrukte, soms schuw en tegelijk zelfbewust zijn vroegste dichtproeven liet lezen: knap geversificeerde gelegenheidsverzen vol onbestemd heimwee en niet minder keurig-classicistische stemmingspoëzie: vol morbide herfstelijkheid en kwijnerig zelfbeklag. Het in ‘De Nieuwe Eeuw’ opgenomen ‘Voorherfst’ en het in ‘Nieuwe Stemmen’ bekroonde ‘Najaarssonnet’ zijn daarvan misschien wel de meest geslaagde en rijpe voorbeelden. Voor mijn gevoel zijn al die seminarieverzen doortrokken van de voor hem steeds bedrukkender sfeer in het isolement, dat hij wilde ontvluchten, omdat hij de opleiding voor de gemiddelde massa der studenten te pijnlijk vernederend vond voor zijn strenge streven naar individuele zelfontwikkeling. Toch twijfelde ik zelf nooit aan zijn roeping, maar had van jongsafaan een monnik in hem vermoed. En ook toen ik hem na een langdurig verblijf in Frankrijk terug zag als student van de R.K. Universiteit te Nijmegen behield hij voor mij dat ondefiniëerbaar serene, dat vele toekomstige priesters eigen is. Geleidelijk werd onze omgang, vooral via de literatuur, vertrouwelijker, maar ik bleef hem toch slechts aarzelend en met vele reserves benaderen als een bovennatuurlijk uitverkorene. Hij zelf hield zich trouwens ook tamelijk gesloten tegenover mij en wij konden beter urenlang zwijgend door de vertrouwde jeugdlandschappen rond Deurne wandelen of thuis elkanders verzen verbeteren dan echt openhartig discussiëren. In al zijn doen en laten was hij meer verstande-

[p. 44]

lijk en emotioneel geremd dan ik en maakte op mij veelal een krampachtig bedwongen indruk. Maar wat hij uitte was zo critisch verscherpt en volstrekt eerlijk, dat je het ernstig moèst nemen, zij het vaak met critiek of tegenspraak. Veeleisend van zichzelf en daarom zo critisch jegens anderen streefde hij zo zuiver mogelijk naar een persoonlijke zelfverwezenlijking, waarin zowel alle lichamelijke als geestelijke vermogens geëxploreerd konden worden overeenkomstig zijn ideaal van vitale Christelijkheid: bevrijd uit het verstarrend lichaam- en geest-dualisme en uit velerlei formalismen, uit zijn zogenaamde vrome jeugd van misdienaartje spelen.

Dit ideaal begreep ik in wezen als een projectie van zijn drang tot behoud zijner knapelijke onschuld en geestelijke noblesse.

Vanuit de wereldvreemde seminariesfeer abrupt overgeplaatst in het minder geïsoleerd studentenmilieu realiseerde hij zich echter, naarmate hij volwassen werd, duidelijker allerlei gevaren, die zijn dogma's en idealen konden aantasten. Hij probeerde die (levenloochenende) invloeden van zonden, conventies, verleugeningen en burgerpractijken in het begin scherp te bestrijden vanuit een schijnbaar-arrogante afweerhouding, die veel pijnen en scrupules verborg. Innerlijk weerloos en onzeker leed hij toen veelal aan overspannenheid en pessimisme. Karakteristiek voor deze overgangsphase van jeugd naar volwassenwording, van dromen naar realisaties - en dat in het klimaat der familie - vind ik het in ‘De Linie’ gepubliceerd sonnet ‘Winternacht’ voor onze jong-gestorven broer Pieter, wiens bovennatunrlijke vertrouwdheid als het ware aangegrepen wordt als beveiligende steun in deze geestelijk moeilijke en bedreigde doortocht vanuit de omsloten tuin der jeugd naar het nieuw domein:

‘Valblaren suizelen in de rozestruiken.
Ook zij kunnen hun noodlot niet ontduiken.
Maar waar bevindt zich dan mijn nieuw domein?’ (1ste versie)

Hij wilde dat vinden zonder een van zijn intieme, Katholieke zekerheden te verliezen. En deze normale strijd van elke gaaf gebleven Katholieke jongeling was in zijn geval gecompliceerd door het besef van zijn tweezijdige roeping; die van het priester- en dichterschap. Zijn voornaamste probleem, vermoedde ik steeds, was om die twee zonder innerlijke schade met elkaar te verzoenen tot een eenheid van spirituele en dionysische constanten.

Ik geloof dat dit voor hem de eerste voorwaarde tot waarachtige levenskunst was. Hij gaf daarvan suggesties in zijn dagelijkse leven: zijn tegelijk warmbloedig charmerende en schromende omgang met vriendinnen en meisjes, zijn innerlijk verfijnde levensaanvaarding, zoals hij die bewees tijdens feesten en fuifjes; zijn kuise afweer van het zondige dat hem boeide, en pijn deed.

Ook verschillende van zijn - mijns inziens - beste en meest karkteristieke verzen (‘De verslagen prinses’, ‘Terugkeer’, ‘Voor Jos Nas’, ‘Physicales’, ‘In de jimmy’) vertonen die bestreefde harmonie van engelsheid en diersheid, van geest en zinnen, in hun klassieke structuur, serene helderheid en kuis sensualisme.

Een der meest ontroerende vind ik ‘In de jimmy’, omdat daarin zo plastisch en, schrijnend de angsten van het meisje-in-gevaren verbeeld zijn. Het behoorde trouwens tot de weinige verzen, die hij (voorlopig?) behouden en publiceren wilde en die ik stuk voor stuk genummerd teruggevonden heb in de portefeuille in zijn jas langs het kanaal.

Leo schreef allerminst om de verzen zelf. Hij beschouwde die, geloof ik, vooral als resultaten van zijn vorderingen in de levenskunst. Suggestief in dit verband vind ik in een studie over de door hem intens bestudeerde Maurice Gilliams een teken bij de passus:

‘Door de belijdenis vindt hij de zin van zijn geschokt bestaan in een geschokte wereld.’

Hij wilde eigenlijk een schoon, God welgevallig en harmonieus gedicht van zijn leven maken. Zijn dichterlijke beljdenissen zijn meestal weinig direct-lyrisch, maar vooral contemplatief-verkoeld en plastisch-verhuld. Daarom echter niet minder persoonlijk en indringend dan de meer dweperig ontboezemende van andere poëten. Hij bezat het belangrijk geduld om de poëtische substantie innerlijk te laten ontwikkelen tot een vers, wat hij, na de vormgeving op papier, nog talrijke keren consciëntieus bewerkte om het als ‘vorm’ te perfectioneren en als ‘zelfexpressie’ te verscherpen. Een uiterlijk anecdotisch vers als ‘Vader en Zoon’ is zelfs aangrijpend in die schijnbaar ijzig-nuchtere bezinnig omtrent de meest intieme conflictverhouding en Leo's onderbewuste heimwee

[p. 45]

naar zijn oorsprong. Hij voelde zich aan het voorgeslacht gebonden en ook al maakte hij voor elke vacantie reisplannen, eenmaal weer terug in het ouderlijk huis maakte hij slechts omzwervingen in de buurt. Als hij niet thuis in zich zelf gekeerd ergens afzijdig zat te lezen of te luisteren naar klassieke muziek, dan was hij meestal bij een vriend, in de Helmondse Leeszaal, bij een boerenfamilie of een vriendin. En zelfs met tegenzin ging hij vaak met vader vissen in de vertrouwde kanalen en wieken van de altijd suizende Peelvlakten.

Alles wat hij aan pijnen, twijfels en moeilijkheden verkropt had, loste zich dan op in een overgave aan onbestemde dromen en elementair natuurgenot, terwijl hij zich kalm wijdde aan het patriarchaal visritueel. Tussendoor las hij in Gide, Joyce en Emily Dickenson; auteurs, die hem het laatste half jaar beïnvloed hebben.

Zijn nieuwe overwegingen en ervaringen schreef hij, sterk verstandelijk samengevat, rustig pijprokend aan zijn beste vrienden in brieven met dat fraai gestyleerd, tegelijk soepel en solied handschrift. Nog tijdens zijn vacantie te Roermond stuurde hij Jos Nas een brief met o.m. de volgende passage:

‘En ik kan me hier eenzaam en gelukkig voelen, als 'n aankomend dichter naar de spelregels van wind en zon en wolken raden en de regendruppels zien drogen in de late middagzon. En ginds ver rijden zongebruinde jongens en meisjes op de fiets naar Zuid-Limburg, de jurken fladderend bij tegenwind, net als hun haar’.

Hij was in een phase van heldere doelbewustheid en intense levenshonger. Een pas ontstaan contact met Henri Bruning en diens groot, weldadig gezin was heilzaam aan het worden. In mijn huiselijke oase van huwelijksintimiteit kwam hij vaak en toonde zich geleidelijk ontvankelijker. Ook zinnelijk voelde hij zich openbloeien en tijdens het feestelijk samenzijn na de geboorte van mijn dochtertje maakte hij met mij plannen om het leven te gaan vieren in een druivenoogst van Bourgogne, zoals ik gedaan had. Tegelijk echter deed hij me innerlijk wat afwezig aan, wat me toen irriteerde. Hij reageerde nauwelijks op recente publicaties, maar was voor het eerst heel receptief en aanvaardend. Rijper. Voor het afscheid bij mijn huisje draalde hij en antwoordde, toen ik zijn levensdurf wilde stimuleren, dat hij misschien nog wel monnik zou worden. Toen reed hij langzaam wuivend weg in de maanlichtnevels, van plan wat reisgeld te verdienen voor de druivenoogst. Overmoedig moet hij, een paar dagen later, de boerenvrouw haar bezwaren tegen zijn zwembedoelingen afgewezen hebben.

‘Groots en meeslepend wil ik leven;

hoort ge dat vader, moeder, wereld, knekelhuis?’

In het kanaal van vader's jeugd en de onze werd zijn zelfvertrouwen gebroken, zijn hunkering onvoorzien vervuld.

Niet lang daarna vond ik hem terug in een onbenaderbare voltooidheid. Zijn lichaam op de baar veel langer, volwassener en waardiger dan ik het ooit tevoren kende.

Zijn gezicht ingetogen en ernstig van zijn verdedigde sereniteit.

DEURNE, September 1951.