Roeping. Jaargang 26

[p. 263]

Kroniek

Herfsttij van het humanisme
Mies Bouhuys: Ariadne op Naxos (Daamen's Uitg. Mij., 's-Gravenhage)
Michel van der Plas: Dance for you, Helikon no. 40 (A.A.M. Stols, 's-Gravenhage).

De toekenning van de Reina Prinsen Geerligs-prijs (1948) aan het minderjarig pleegkind der Amsterdamse school Mies Bouhuys heeft onder de letterkundige opzieners nogal beroering verwekt. Op zich is dit geen ongewoon verschijnsel, en blijkbaar betekent het een even succesvolle reclame als het behalen van een dichtersprijs. In één maand toch, zoals de uitgever vermeldt, waren achtereenvolgens 500 en 1000 exemplaren van de bundel verkocht, hetgeen een derde oplage van 1000 exemplaren nodig maakte.

Eerlijk gezegd geef ik deze informaties met tegenzin, omdat ik ervan overtuigd ben dat de dichteres zich overschat weet. Wanneer zij spreekt van haar ‘haperend instrument’ en in de volgende regels daarvan onmiddellijk het bewijs levert door om één snaar te vragen,

die niet zal zwijgen,
noch op den tijd vergaat,
om alle woorden aan te rijgen, (12)

is dit geen pose à la Ten Kate of Bilderdijk. Daarvoor is haar toon te eerlijk. Inmiddels had zij dit rumoer rond haar debuut kunnen voorkomen door niet Ed. Hoornik en Gerard den Brabander te vernoemen, aan wie zij resp. de bundel en een vers opdraagt. Het verzwijgen van deze auteurs zou te meer gerechtvaardigd zijn, daar Mies Bouhuys zich een eigen-zinnig leerling van hen toont, niet zozeer wat haar vormgeving als wat haar geest betreft. In plaats van een drieste zelferkenning is het een gebroken-zijn, een zelfvernedering die ons uit haar verzen toeklinkt. Herfsttij van het humanisme zou ik haar gesteldheid willen duiden.

[p. 264]

Dit herfsttij van het humanisme spreekt zich evenwel uit in één moment o.a. verwoord in deze versregel:

Weerloos welkt, wat zich willoos biedt, (14)

Het is het leven zelf - maar niet zoals de vitalisten dit verkrachten - dat zich op de van nature christelijke ziel wreekt. Alleen de dionysische levensroes legt daaraan moedwillig het zwijgen op. Telkens opnieuw beveelt de even dartele als onbarmhartige daemon zijn aanbidders als een andere Theseus Ariadne op het woeste strand van Naxos achter te laten. Ten prooi aan haar wanhoop, resten slechts nacht, storm en regen. Deze drie woorden, eindeloos en obsederend herhaald, bepalen bij alle gebrekkige vormgeving de toon van deze verzen. Poëtisch gezien is dit geen geringe verdienste.

Ik wil vergeten hoe het was
eens, in een andere nacht. (29)

houdt de dichteres zichzelve voor, en geschreven aan de rand van de wanhoop, vormt het vers waarin deze regels voorkomen, wel de meest zuivere en moderne travestie van Ariadne's mythe. Te groot was de ontgoocheling:

Kinderen, bloemen en kleuren
werden onwerkelijkheid. (9)

Wat bleef nog over dan nacht, storm en regen als droeve gezellinnen te aanvaarden:

Regen over de stad,
dit werd mijn zingen. (11)

En:

Nu wat de speelgenoot bedacht
vervaagd is op de wind,
zoek ik een schuilplaats bij de nacht
als een bang kind. (30)

Onwillekeurig roept deze bekentenis de slotregel op, waarmee Vergilius' Aeneïs wegreutelt: ‘Vita cum gemitu fugit indignata sub umbras - Verontwaardigd en weeklagend

[p. 265]

vlucht het leven weg onder de schaduwen’. Is het om er als het kind van een nieuwe area uit te voorschijn te treden? Het zou de verhoring zijn van hetgeen zij in eenvoud vraagt:

Geef mij de vrede voor mijn hart
dat zingen wil. (30)

Herfsttij van het humanisme kan men ook de gesteldheid noemen die uit ‘Dance for you’ spreekt van Michel v.d. Plas, eveneens een nog zeer jong talent. Alleen is zijn palet rijker en biedt hij wijder perspectief. Dit vergezicht is inmiddels eschatologisch. Reeds het lange vers ‘The greatest show you ever saw’ - zijn voorliefde voor het Engels-Amerikaans mag kenmerkend heten voor de generatie welke hij vertegenwoordigt - geeft hem in dit opzicht ten volle. Het is een confrontatie van de desperate en ontwrichte na-oorlogse jeugd met de slotwoorden van ‘Het Boek der Openbaring’, aldus geparaphraseerd:

Amen, Heer Jezus, Amen, Amen.
Amen. Kom spoedig, kom toch spoedig,
Kom in het licht.
En die Gij vindt op deze berg,
en die U wachten deze nacht,
koester hen zacht
en laat hen vrij
want op Uw heil vertrouwen wij. (9)

Even schril van toon als ongebonden van vorm staat dit inleidend gedicht (met zeer zwakke plekken als o.a. boven geciteerde regels) wel ver af van de drie-en-dertig sonnetten die volgen, al is het rhythme hiervan even vrij als dat van Rilke. Trouwens de sfeer van droom en weemoed waaruit Michel v.d. Plas dicht, herinnert eveneens aan Rilke, met dit verschil dat eerstgenoemde in zijn woordkeus meer concreet dan abstract is. Vaak is dit concrete bij hem op het zakelijke af:

[p. 266]

 

Nu, roken wij weer bij een glas vermouth

 

en praten zacht en geven v.u.c. een kans

 

en elly en de u.n.o., maar het doet

 

ons niets en wij vervelen ons althans. (17)

Deze zakelijkheid - waaraan ik nooit mijn hart heb kunnen verpanden - is iets anders dan realiteitsbesef. De Criteriumgroep heeft haar ooit gedefinieerd als romantisch-realisme. maar de romantiek won het daarbij toch van het realisme dat de zin der dingen openlegt. Veeleer verschrompelde dit en riep als reactie een vlucht uit de werkelijkheid op, bij Michel v.d. Plas nog geïnstigeerd door de ontmenselijking van deze tijd, gevolg van een ‘humanisme séparé de l'Incarnation’. Hij dicht:

mensenbroeders die arm zijt zoals ik,
die moe zijt zoals ik, wij zijn dezelfden,
goudzoekers van de Tijd, en wat wij delfden
ontnamen Anderen ons, elk ogenblik - (23)

Wel heel anders reageerde na de vorige wereldoorlog G. Bruning, toen hij schreef: ‘Delven wij waar wij staan, want waar wij staan is Klondyke’. In plaats daarvan heeft de dichter van‘Dance for you’ slechts zijn hoop gesteld op het einde der tijden:

En als de dag komt waar de heilsoldaat
haast jubelend van zong, zal ik als hij,
zo wonderlijk bereid, zo stil, zo vrij
uitzien naar waar de Heer op wolken staat? (25)

Krijgt de vlucht uit de werkelijkheid bij Michel v.d. Plas dus een eschatologisch karakter, dit karakter is eerder negatief dan positief d.w.z. meer een uitzien naar verlossing uit deze tijd dan wel een hunkering naar Christus' eindvictorie. Een sterker Katholiek vertrouwen zou men hem in dit opzicht toewensen, ook... tot wederopbouw van deze, onze tijd. Juist als dichter kan hij met zijn veelbelovend talent daartoe een belangrijke bijdrage leveren. Van nature bezit hij een lichte, bijna vrouwelijke toon, welke een enkele maal

[p. 267]

sentimenteel wordt. Wil die zich handhaven en aan innerlijke kracht winnen, dan zal ook Michel v.d. Plas het kind in zich moeten terugvinden. Als christen kan hij daar niet aan wanhopen, ondanks de verschrikkingen van deze tijd. Tot besluit schrijf ik een vers over dat hem als mens en dichter moge karakteriseren:

Tussen de kinderen die het strand langsrennen
en schreeuwend spelen en een grote vlag
meedragen, moet ik weer één kind herkennen
aan zijn droomogen, aan zijn stille lach:
de jongen die ik nooit meer zal ontwennen,
die leefde op een anders lichte dag
dan deze, en die, vluchtend voor de stemmen,
verwonderd naar het spel der golven zag.

Hij staat er nog tussen zijn speelgenoten,
zij roepen hem, maar peinzend blijft hij staren
naar verre zeilen van de verre boten.
Als ik hem aan wil spreken over jaren,
die ondanks nog zijn beeld bewaren,
is hij reeds heen. - Ik heb hem zelf verstoten.

Jacques Benoit