Roeping. Jaargang 24

[p. 385]

Dr M. Bruna
De toekomst der wetenschap

Een vorig geslacht kon zich nog de luxe permitteren van hooggestemde verwachtingen over de toekomst ener beschaving, wier wetenschap en techniek steeds verderen voortgang maakten. Dat echter onze moderne techniek zeker niet alleen zegeningen bracht en brengen zal, wordt nu wel in zeer brede kringen aanvaard. Ook een opgeschroefde reclame voor moderne fabrieksproducten kan niet voorkomen, dat alom twijfel oprijst aan de macht van materiëlen vooruitgang om de wereld uit een moeras te redden.

Is er misschien groter verwachting gewettigd op het terrein der wetenschap? Hier toch bevinden we ons dadelijk in een zuiverder atmosfeer. Onze beschaving twijfelt aan haar eigen waarde, en demonstreert daardoor het bestaan van eigen kwalen. Kan dan niet uit den vruchtbaren bodem van den geest het gewas opschieten dat de zo lang gezochte medicijn bevat?

Het is deze vraag die wordt besproken in een studie van Prof. Dr. Raymond Charmet over ‘De Toekomst der Wetenschap’ (Ned. Vert. bij A.A.M. Stols, 's-Gravenhage 1946). Het is een scherpzinnige analyse van een eeuw wetenschappelijk denken - diezelfde eeuw, aan het begin waarvan Ernest Renan's ‘l'Avenir de la Science’ zulk een overtuigd ‘Credo’ in de macht der wetenschap deed horen. ‘De wetenschap is mijn religie’ verklaarde deze Franse denker. Van eenzelfde rationalistisch geloof getuigde het woord van Victor Hugo dat ‘hij die een school opent een gevangenis sluit’.

Zo was toen de heilsverwachting bij velen. Wij staan nu toch wel wat verstomd over zoveel zelfverzekerdheid, vooral ook omdat de ‘profetieën’ van deze priesters der Rede zo slecht uitkomen. Er is thans wel vrijwel niemand meer, die meent dat vooruitgang van wetenschap automatisch de hele beschaving doet opbloeien. Daarvoor is, bij alle wetenschappelijkheid, onze wereld toch wel te deerlijk gewond...

Neen, de wetenschap durft de verantwoording voor dat,

[p. 386]

wat zij zelf hielp vernielen, niet meer pochende aanvaarden. En daarom ook bevat het denken der geleerden in den grond soms een soort vertwijfeling, of minstens een soort vermoeidheid. Als er bijvoorbeeld een nog werkzamer atoomsplitsing werd gevonden zou - afgezien van den angst om mogelijke gevolgen - dit feit ons niet eens zo heel veel meer ‘doen’. Wetenschappelijk denken dreigt inderdaad ‘oud’ te worden. Niet alleen omdat hooggespannen verwachtingen, die zich in de materiële sfeer bewogen, wel ontgoocheld moesten worden omdat de diepste menselijke verlangens hoger reiken, maar ook omdat de beschaafde mens zich ontgoocheld begint te voelen na het falen der wetenschap juist tegenover de hoogste vragen, die zijn geest blijven bezig houden.

Charmet zegt het zeer goed met deze woorden: ‘Evenals in het antieke Griekenland de harmonie van Athene op een gegeven ogenblik vermoeide, evenals in de Middeleeuwen de schone zekerheid van de theologie, door de doctores in syllogismen gevat, tenslotte ijdel scheen, zo heeft ook de moderne wereld langzamerhand genoeg gekregen van die grote en onbeperkte gedachtenconstructies, die de wetenschap meende te kunnen opslaan over het Oneindige, om er een paleis uit te bouwen, dat een geriefelijke woning zou zijn’.

Hierin ligt op frappante wijze de psychologische reden voor de moderne geestesmoeheid aangeduid. De wetenschap meende door haar constructies het Oneindige te gaan overspannen; tijdens den bouw leek het een paleis te worden, maar er ontstond een min of meer geriefelijk huis. En tenslotte zijn het alleen nog maar de pedanten, die zich in de ontstane woning werkelijk helemaal thuis voelen.

* * *

Velen hebben ook gemeend dat, wat de gewone wetenschappen niet kunnen bereiken, toch wordt geschonken door de wijsbegeerte. Dit is ongetwijfeld juist - maar in zekeren zin! De wijsbegeerte schept orde en doorzicht in de wetenschappelijke gegevens, en toont diepere oorzaken aan. Daarom biedt zij, vooral aan meer synthetisch denkende geesten, een voldoening die van hoog gehalte mag heten. Maar is hier

[p. 387]

in wezen de ontoereikendheid overwonnen? De vraag stellen is haar beantwoorden. Als wij zoeken naar de diepste oorzaken der moderne geestesmoeheid, beklagen we elken philosoof die meent voor zichzelf dit probleem overbodig te hebben gemaakt. Hij kent zijn eigen kwaal niet!

Van tegenovergestelden aard is de sprong die dienaren der wetenschap hebben gedaan om uit de impasse te komen, toen zij plotseling alle heil verwachtten van het primitieve en spontane. Zo deed reeds Renan: een der eersten die dat monstrum fokte van een primitiviteit die niet primitief, en een spontaneïteit die niet spontaan was! Hier maakt men tot ‘stelsel’ een vitaal oerverschijnsel, dat niet nader benoemd en niet geanalyseerd kan worden, op straffe van voor ons zijn innerlijke kracht te verliezen.

Een andere weg uit de impasse werd zoals Charmet beschrijft na 1920 gezocht door het ‘Surrealisme’, dat doelbewust ontbinding van orde zocht, om aan het knellende van de orde te ontkomen. Hier was tenminste geen idyllische zelfmisleiding, als bij de pseudo-primitieven; maar het is zeker een grote verziektheid, als men bewust geesten tracht te ontketenen, die niets anders dan verstoring van orde en harmonie kunnen presteren. Het herinnert - zouden wij willen zeggen - aan een zonde tegen den Heiligen Geest.

Natuurlijk zijn hiermee sommige dezer geestesuitingen te scherp gewraakt. Maar het feit blijft dat vele dezer uitingen die zich als ‘modern’ aandienden of thans aandienen beschouwd moeten worden als vruchten van een decadentie, die uit moeheid en verziektheid voortkomt. Daarom ook zijn zij na enkele jaren meestal reeds in het vergeetboek geraakt.

* * *

Charmet komt aan het slot van zijn studie tot de conclusie, dat een werk van wederopbouw alleen op een vernieuwde wijsbegeerte kan worden gebaseerd. Op een wijsbegeerte, die vastmaakt in plaats van los te maken, die zich onderwerpt aan het geheel in plaats van een gedeelte te beheersen, die de kwaliteit zoekt in plaats van de kwantiteit te verdelen.

Wij zijn het met deze conclusie ten dele eens, nl. in zover

[p. 388]

als zij de voorwaarden aangeeft voor een genezing van het denken alleen. Maar zij spreekt niet over een harmonisch verband van zielekrachten, dat zelf weer nodig is om ook het denken gezond te laten zijn!

In de laatste regels evenwel worden ook deze laatste en hoogste voorwaarden omlijnd. Onze wereld is tot geestelijke armoede vervallen; maar uit de armoede wordt, zoals Plato reeds erkende, de liefde geboren. Uit de diepte van den afgrond waarin zij ligt, tussen de brokstukken van haar eigen idolen, kan zij de antieke deugden veroveren: ‘neiging tot het eeuwige, ernstig besef van den dood, zoeken naar de kwaliteit, rustig en wijs verstand’. Uit den terugkeer tot deze waarden zal - aldus Charmet - onze wereld kunnen komen tot dien eenvoud en rijkdom, waarin men ook weer boven de mensen zal zien uitschieten ‘den onfeilbaren pijl, die niet kan missen, naar God’.

Het doet weldadig aan zulke woorden te lezen in een tijd, waarin de president van de officiële culturele Wereldorganisatie verkondigt dat geloof aan wonderen en dogma's dient te worden verbannen... Wij beamen ze ook, maar niet zonder enige kanttekeningen.

Charmet bewandelt in zijn slotbeschouwing een typisch ‘humanistischen’ weg. Wij moeten de geestelijke gezondheid terugwinnen, en als deze er weer is zal ook het geloof weer opbloeien - zo zegt hij, schrijvende in de schaduw van Chartres' kathedraal. Maar de historie van de eeuw, waarin dit meesterwerk ontstond, wijst op een andere volgorde. Toen bloeiden harmonie en rijkdom van den geest juist op uit de levende kracht van Geloof en Liefde. Want pas bij een radicale genezing der ziel kunnen ook alle uitingen ervan gezond worden.

Om wanbegrip te voorkomen zij hier gezegd dat Wetenschap en Godsdienst, Rede en Geloof twee verschillende gebieden bestrijken, en dat beiden er onder lijden wanneer men de grens hiertussen niet nauwkeurig handhaaft. Maar de levende mens is één! Daarom zal een streven naar gezondwording der wetenschap uit eigen kracht wel kunnen helpen om den weg te vinden, die tot hogere Wijsheid voert. Maar ook

[p. 389]

zal op den duur een genezing der wetenschap van haar diepste kwalen niet mogelijk zijn, als niet het Christendom weer een levende kracht in ons midden wordt, en den gehelen mens de gezondheid teruggeeft.

Tenslotte geldt ook hier, dat men eerst het Hoogste moet zoeken. Het overige zal, verondersteld de toewijding aan een gegeven taak, worden toegeworpen.

* * *

Het besproken boek sluit met een korte studie van de hand van den Nobelprijswinnaar Prof. Dr. Louis de Broglie over de toekomst der Natuurwetenschap. Ook deze wijst terecht op de grote waarde van wijsgerig denken voor onzen tijd, en zelfs voor de positieve wetenschap. Zo klinkt uit dit gehele werk een waardig en waardevol geluid, dat in breden kring verdient te worden gehoord. Ook al is er reden voor enige kanttekeningen.