Roeping. Jaargang 1

[p. 208]

Over rythmiek en voordracht in de toonkunst.

III.

De groote moeilijkheid bij het analyseeren van een melodie (of gedeelte daarvan) is het vinden van den toon, die het begin van de thesis is. 't Spreekt vanzelf, dat door het verkeerd verdeelen van een zin in arsis en thesis, het rythmisch karakter geheel kan veranderen. Immers in zoo'n geval zou een zindeel, dat bewegelijk en toenemend in kracht moet zijn, rustig en afnemend in sterkte worden en omgekeerd.

In een motief van 2 of 3 tonen is het tamelijk gemakkelijk de scheiding van arsis en thesis aan te geven, daar de thesis altijd op een zwaar maatdeel begint en in een dergelijk geval in een zin maar één zwaar maatdeel zal voorkomen. Is de zin of melodie echter uitgebreider, dan hebben wij uit te maken of wij te doen hebben met:

a.	een uitgebreide arsis en enkelvoudige thesis.
b.	een enkelvoudige arsis en uitgebreide thesis.
c.	een uitgebreide arsis en uitgebreide thesis.

Sommigen verdeelen een melodie zooveel mogelijk in twee aan elkaar gelijke deelen. Dit gaat echter alleen maar op, wanneer men te doen heeft met tonen van gelijken tijdduur en is in sommige gevallen nog absoluut niet juist.

Meestal blijkt het, dat 't onmogelijk is een melodie of zin in twee aan elkaar gelijke deelen te verdeelen, vooral ook omdat de thesis op 't zware maatdeel moet beginnen en dus moet men anders te werk gaan.

Evenals in de woordkunst een woord of zin eindigen kan op een betoonde of onbetoonde lettergreep, zoo kan ook het einde van een muziekzin of melodie voorkomen op een zwaar of licht maatdeel. Eindigt de zin op een zwaar maatdeel, dan noemt men dien uitgang mannelijk, is het einde op een licht maatdeel, dan heeft men te doen met een vrouwelijken uitgang. Hierbij moet nog opgemerkt worden, dat het eindigen van de melodie op een mannelijken of vrouwelijken uitgang zoo te verstaan is, dat de zware of lichte tijd, waarop de laatste toon van een melodie begint, beslist over het karakter van den uitgang. Het doet er dus niets aan af, of die laatste toon kort of lang is en of hij als laatste tijd een licht maatdeel heeft; het begin van den toon beslist over het karakter van den uitgang.

Hierbij eenige voorbeelden:

[p. 209]

Men ziet hier, dat zoowel in A. als in B. de allerlaatste tijd op den 2e tel der maat valt, maar, omdat in A. de laatste toon reeds begonnen was op den eersten tel en verder tot en met den tweeden tijd vastgehouden werd, terwijl in B. de laatste toon niet alleen eindigt, maar ook begint op den tweeden tijd dat er dus ook wel degelijk verschil bestaat tusschen deze zinnetjes.

De uitgang is van zeer veel belang bij het verdeelen van een zin in arsis en thesis.

Bij zeer eenvoudige zinnetjes bestaande uit twee tonen, waarvan de eene arsis en de andere thesis is b.v.

of

is de verdeeling niet moeilijk, maar nu stuiten wij op een andere moeilijkheid nm. deze: dat de arsis altijd bewegelijker is en meer kracht noodig heeft dan de thesis, die rustiger is en waarvan de kracht altijd meer een uitvloeisel is van de kracht van de arsis.

En nu is het eigenaardig dat de laatste toon van een kleineren of grooteren zin nooit de sterkste zijn kan. (Dit kan alleen maar bij een bijzonder-gewilde manier van accentueeren, het pathetisch accent, waarover wij nu nog niet spreken).

In bovengenoemde voorbeeldjes moet dus de arsis sterker zijn dan de thesis.

Iets anders zou het zijn, wanneer dezelfde voorbeeldjes een vrouwelijken uitgang zouden hebben b.v.:

of

Hier zou de sterkste toon op den begintoon van de thesis vallen. Men ziet dus, dat de kracht van den toon niets te doen heeft met het karakter van arsis en thesis apart, maar voortkomt uit een combinatie van deze twee. Als algemeene regel mag men aannemen, dat:

a. bij een vrouwelijke uitgang het hoofdaccent van een zin valt op het laatste zware maatdeel; b.v.

of

b. bij een mannelijken uitgang het hoofdaccent van een zin valt op het vóórlaatste zware maatdeel: b.v.

1

2

[p. 210]

In Voorbeeld 2, eindigt de zin op een mannelijken uitgang (de laatste toon begint op een zwaar maatdeel).

De scheiding tusschen arsis en thesis valt dus tusschen de 2e en 3e toon en het hoofdaccent valt op den 3e toon.

Voorbeeld 1 kan op twee manieren opgevat worden, n.m. het kan beschouwd worden als één zin en dan zijn de 3 eerste tonen arsis en de rest thesis en valt het hoofdaccent op den vierden toon.

Beschouwt men het als twee zinnen, dan moet het hoofdaccent vallen op den tweeden.

3

In voorbeeld I eindigt de zin op een mannelijken uitgang (de laatste toon begint op een zwaar maatdeel).

De scheiding tusschen arsis en thesis valt dus tusschen den tweeden en den derden toon en het hoofdaccent op den derden. Wij hebben hier dus te doen met een enkelvoudige arsis en een uitgebreide thesis.

In voorbeeld II (eveneens mannelijke uitgang) is het hoofdaccent op den tweeden toon, omdat het hoofdaccent moet komen op 't voorlaatste zware maatdeel (in dit geval den derden tijd der maat, die zwaarder is, dan de tweede of de vierde).

In voorbeeld III kan men twee opvattingen hebben n.m.

beschouwt men deze zin, als bestaande uit twee, dan valt het hoofdaccent op den 4en tijd der maat,

beschouwt men deze zin als een geheel, dan moet het hoofdaccent vallen op den 4en toon.

Men denke er dus wel aan, dat de laatste toon nooit het hoofdaccent heeft, als de componist dat niet uitdrukkelijk aangeeft.

Over het verder verband tusschen hoofdaccent en arsis en thesis in een volgend artikel meer.

Nijmegen.

WILLEM VAN KALMTHOUT.