Reve Jaarboek 1

[p. 40]

Anneke Reitsma
‘Nu weet ik, wie gij zijt...’
Over de poëzie van Gerard Reve

Gerard (Kornelis van het) Reve, ‘onze grote vertolker van het menselijk levensverhaal’ (zoals de door hemzelf geschreven aanbeveling op de achterzijde van Lieve jongens luidt), laat de laatste tijd veelvuldig van zich horen én spreken.

Via herdrukken, een opgedoken archief^1. en de publikatie van een groot aantal brieven^2. bepaalt hij lezers en critici opnieuw bij de centrale thema's van zijn werk niet alleen, maar vooral ook bij de onontkoombaarheid van zijn schrijverschap. In een van zijn vroege brieven aan Josine M. - gedateerd op 29 maart 1963, wanneer de geruchtmakende toekenning van de P.C. Hooft-prijs nog ver verwijderd lijkt - schrijft Reve: ‘Ik heb geen flauw idee, of mijn werk enige betekenis heeft, en dat kan ook niemand vaststellen, maar wel weet ik, dat ik het schrijven moet. Dat ik moet werken, omdat schrijven voor mij leven, dat wil zeggen me ontwikkelen en mijzelf rekenschap geven, betekent.’

De favoriete uitingsvorm waarvan Reve zich in dit ontwikkelingsproces bedient, is het proza: brieven, verhalen, romans en - door de nood ingegeven - enkele pleidooien.^3. Van poëzie moet hij aanvankelijk niets hebben: ‘Poëzie is een voze en onwaarachtige kunst’, zo merkte hij ooit eens tegenover de dichteres Hanny Michaelis op. En in de tijd dat Reve redacteur is van Tirade houdt hij zich, als gedichten ter tafel komen, het liefst afzijdig onder het motto: ‘dat is mijn afdeling niet.’ Toch begint Reve vanaf 1962 in ditzelfde tijdschrift (door hemzelf vaak spottend ‘Tiraadje’ genoemd) een aantal gedichten te publiceren, die naderhand onder de titel ‘Geestelijke liederen’ in Nader tot U worden opgenomen. Wat heeft de prozaïst doen bekeren?

In een gesprek met d'Oliviera heeft Reve op deze vraag al jaren geleden

1. Gerard Reve, Archief Reve 1931-1960, Baarn, 1981, en: Archief Reve 1961-1980, Baarn, 1982. Beide delen werden geredigeerd door Pierre H. Dubois en geannoteerd door Sjaak Hubregtse; ze bevatten verhalen, gedichten, kritisch proza en brieven.

2. Ik doel hier met name op: Gerard Reve, Brieven aan Josine M. 1959-1975, Amsterdam, 1981.

3. Gerard Kornelis van het Reve, Vier pleidooien, Amsterdam, 1971. Thans opnieuw uitgegeven in: Gerard Reve, Een eigen huis, Amsterdam, 1979. In deze verzamelbundel zijn tevens vrijwel alle gedichten opgenomen die destijds als afzonderlijke uitgave onder de titel Het zingend hart verschenen (Amsterdam, 1973).

[p. 41]

een antwoord gegeven, dat in de literaire kritiek naar mijn idee onvoldoende aandacht heeft gekregen: ‘Ik heb geen verstand van poëzie, echt niet hoor, maar ik moest opeens iets onder woorden brengen en ik merkte dat het alleen maar in die eigenaardige, hortende bezwerende vorm kon, die naar mijn eigen idee zelfs niet eens zo gek gelukt is. Een heel rare, ja anti-esthetische vorm die wel werkt (...).Ja, kennelijk is er een bepaalde gemoedstoestand die zich alleen maar in een gedicht laat neerleggen. En het is mijn wantrouwen geweest tegen de vage esthetiserende artistieke activiteit die mij weerhouden heeft om dat te doen. Kijk, het is ook een gevaarlijk métier (...), het is rijmelarij, het is onzin, of het is poëzie. Grensgebieden bestaan er niet.’^4.

Er zijn in dit antwoord een inhoudelijk en een formeel argument te onderscheiden, die op elkaar worden betrokken. En nu zou ik graag willen weten hóe deze twee zich tot elkaar verhouden. Waarin is dat onbepaalde ‘iets’ of die ‘bepaalde gemoedstoestand’ gelegen die zich alleen maar in een gedicht lieten neerleggen? Ik wil aan de hand van een aantal voorbeelden proberen duidelijk te maken dat het de inhoud van Reve's godsbegrip is geweest die hem tot de compacte en ‘genadeloze’ vorm van de poëzie gedwongen en bekeerd heeft.

4. H.U. Jessurun d'Oliviera: ‘Gerard Kornelis van het Reve’. In: Scheppen riep hij gaat van Au; 10 interviews, Amsterdam, 1965 (2), p. 160-161.

Almachtig en weerloos

Over zijn godsdienstige opvattingen heeft Reve ons uitvoerig en in tal van vormen voorgelicht. Titels als Op weg naar het einde, Nader tot U en het meer recente Moeder en zoon (dat in zijn geheel aan Reve's overgang naar het katholicisme is gewijd) maken onmiskenbaar duidelijk dat in zijn werk een religieuze dimensie aanwezig is. Het meest orthodoxe deel van politiek Nederland dacht daar in de late jaren zestig echter anders over en beschuldigde Reve officieel van godslastering. Een zich tot in hogere instanties voortslepend proces was het gevolg.

In zijn magistrale ‘Pleitrede voor het Hof’ neemt Reve zijn eigen verdediging ter hand en trakteert hij de ‘Edelgrootachtbare Heren’ op een college godsdienstgeschiedenis en literaire exegese. Men leze het volgende ‘Wiegelied’^5. - één van de in Nader tot U opgenomen gedichten - waarin met gebruikmaking van bijbelse motieven een tweeledige godsvoorstelling tot uiting komt:

5. Gerard Kornelis van het Reve: ‘Wiegelied’. In: Nader tot U, Amsterdam, 1966, p. 146.

[p. 42]

Wiegelied

 

Ik ging nuchter naar bed, en kon niet slapen.

 

Toen ik tenslotte sliep, dreunde het huis

 

en worstelde ik met iemand.

 

Niet tot de ochtend: toen ik weer wakker werd, was het

 

nog nacht.

 

Ook wist ik niets meer van een zegen.

Naar aanleiding hiervan merkt Reve in zijn pleidooi op: ‘Een heel oud, bijbels beeld, waarbij men onmiddellijk denkt aan Jacob, die een gehele nacht strijd met iemand die in sommige vertalingen een engel, in andere een man, en in weer andere een mens wordt genoemd. Er is veel duisters in deze bijbelplaats, maar één van de geldige betekenissen moet toch zijn, dat Jacob hier met God strijdt als met een immanent, onbewust want de nachtzijde van de ziel vertolkend Wezen, dat van Meester Slaaf moet worden om ten slotte, als Broeder, Jacob te zegenen. U ziet, hoe weinig “gevaarlijke nieuwigheid” mijn ideeën, ondanks al mijn inspanning, blijken te bevatten.’^6.

Ziehier, in enkele regels neergezet, de essentie van Reve's godsbegrip: de God naar wiens beeld wij geschapen zijn (van wie wij dus niét wezenlijk verschillen) verenigt verscheidene, in eerste instantie tegenstrijdige, aspecten in zich. Hij is meester en slaaf, almachtig en weerloos, eenzaam én zichzelf genoeg. Nergens komt deze tweeledigheid wellicht duidelijker tot uitdrukking (en het is met opzet dat ik hier de term ‘dualisme’ vermijd) dan in het gedicht ‘Herkenning’^7., dat Reve tot de ‘enkele tientallen regels’ in zijn werk rekent, waarvan hij, soms, durft ‘te geloven dat, bij het neerschrijven ervan, de Geest mijn hand heeft geleid, zoals bij de eerste schrijflessen de hand van de schoolmeester die van het kind’.^8. Ik citeer het gedicht hier in zijn geheel, om de eerder gesignaleerde samenhang tussen ‘vorm’ en ‘inhoud’ nader op het spoor te komen:

6. Gerard Reve: ‘Pleitrede voor het Hof. In: Een eigen huis, p. 198.

7. Gerard Kornelis van het Reve: ‘Herkenning’. In: Nader tot U. Het gedicht komt op twee plaatsen in de bundel voor: op p. 125 (als slot van de ‘Brief uit het huis genaamd “Het Gras”’) en op p. 156 (als afzonderlijk gedicht in de afdeling ‘Geestelijke liederen’).

8. Gerard Reve: ‘Pleitrede voor het Hof’. In: Een eigen huis, p. 201.

[p. 43]

Herkenning

 

Nu weet ik, wie gij zijt,

 

de Jongen die ik eenzaam zag te Woudsend en daarna,

 

nog op dezelfde dag, in een kafee te Heeg.

 

Ik hoor mijn Moeders stem.

 

O Dood, die waarheid zijt: nader tot U.

Binnen de context van de ‘Geestelijke liederen’ kunnen we vermoeden dat de ‘gij’ die in de eerste versregel rechtstreeks wordt aangesproken op de een of andere wijze met Reve's God moet worden verbonden. Toch is het merkwaardig - Reve's zorgvuldig gebruik van beginkapitalen kennende - dat dit personage niét, bij wijze van een eerste signaal, met een hoofdletter geschreven is; dat gebeurt pas in de tweede versregel, waar de ‘Jongen’ geïntroduceerd wordt.

Het lijkt me voor de interpretatie van dit gedicht van groot belang om de verhouding na te gaan tussen de ‘gij’ en de ‘Jongen’, die tezelfdertijd van elkaar onderscheiden én met elkaar verbonden zijn (in grammaticaal opzicht immers vormen de verzen twee en drie een bijvoeglijke bepaling bij de ‘gij’). Weer is het Reve zelf die elders een antwoord geeft.

Op 12 oktober 1966 schrijft hij in een brief (en het is geen wonder dat deze problematiek hem dan bezighoudt: enkele weken daarna zou hij in beroep gaan tegen het eerder uitgesproken vonnis van de rechtbank): ‘Hoewel ik niets weet, weet ik alles: ik moet verliefd zijn geweest op een jongen, vermoedelijk een paar jaar ouder dan ik, en die verliefdheid onbevangen hebben geuit, waarop de jongen mijn toenadering met grote bruutheid moet hebben afgewezen, mij moet hebben geslagen, en vooral, vernederd. Iedereen mag dit verhaal dwaas en willekeurig vinden - ik weet dat het de waarheid moet zijn. Die jongen heb ik sedertdien moeten zoeken - de Eeuwig Wijkende, die in mijn werk voorkomt als de Meedogenloze Jongen, als de Dood, & soms als God.’^9. We komen ze alle drie in ‘Herkenning’ tegen.

Het lijkt me dat we de verhouding tussen de ‘gij’ en de ‘Jongen’ nu als volgt kunnen zien: God kent vele verschijningen en gedaanten, al

9. Gerard Reve, Brieven aan Josine M. 1959-1975, p. 181.

[p. 44]

worden die zelden ‘herkend’. De ‘Jongen’ vertegenwoordigt hier één van de aspecten van de ‘gij’ en het effect hiervan is dat de rollen worden omgedraaid. God daalt als het ware af en wordt in een kleine letter gezet, terwijl het meest gewone - een jongen van de straat - metafysische dimensies krijgt. Zij zijn elkaar verwant.

‘God is erg eenzaam’

Ook de ik-figuur en de ‘Jongen’ lijken op elkaar, zo blijkt uit de tweede versregel: ‘de Jongen die ik eenzaam zag te Woudsend en daarna...’ - Wie is hier eenzaam?

Grammaticaal gezien vervult ‘eenzaam’ hier de rol van een bepaling van gesteldheid, waarvan het voornaamste kenmerk een dubbele verbinding is. Aangenomen dat de bepaling zowel op het onderwerp als het gezegde betrokken moet worden - de meest voorkomende combinatie -, dan is de interpretatieve consequentie hiervan dat de eenzaamheid van de ik-figuur gevolgen heeft voor zijn wijze van zien. Elke gemoedstoestand beïnvloedt ons waarnemend vermogen, in dit geval het ‘zien’.

Binnen de context van ‘Herkenning’ ligt het nu voor de hand dat deze ‘gekleurde’ zienswijze ook van invloed is op het signalement van de ‘Jongen’ en inderdaad: de meerduidigheid van de grammaticale constructie laat evenzeer een verbinding tussen het gezegde en het lijdend voorwerp toe, in welke lezing ‘eenzaam’ mede van toepassing op de ‘Jongen’ is.

Ik vind het in dit verband aardig om met instemming de woorden van Apollonius Dyscolus te citeren, in het jaar 150 van onze jaartelling gezegd: ‘De grammatica dient om de dichters beter te kunnen begrijpen.’^10. Op strikt grammaticale gronden immers valt omtrent de eenzaamheid van de ‘ik’ óf de ‘Jongen’ geen enkel uitsluitsel te geven^11. en deze onbeslistheid - of beter: deze syntactische ambiguïteit - is exact in overeenstemming met Reve's godsbegrip, waarbinnen een eenduidige keuze voor de verlatenheid van God óf mensen fundamenteel onmogelijk is. God is even verlaten en hulpbehoevend als de mensen dat zijn. ‘Voor jou is God een erg abstracte objectiviteit’, zo schrijft Reve in één van zijn brieven, ‘ver buiten je, & van jou geheel onafhankelijk (...). Mijn ideeën zijn anders: God is, in mijn visie, almachtig & toch

10. Ik werd op deze uitspraak opmerkzaam gemaakt door Frida Balk-Smit Duyzent-kunst in haar artikel: ‘De macht van het woord’. In: De Gids, 1980, nr. 3/4, p. 158.

11. In de traditionele grammatica wordt de bepaling van gesteldheid wel onderscheiden in twee soorten: de (vrije) predikatieve toevoeging en de resultatieve werkwoordsbepaling, welke tweegeleding in overeenstemming is met de hier gehanteerde syntactische ambiguïteit. De predikatieve toevoeging impliceert het aspect van gelijktijdigheid bij de handeling (dit is het geval wanneer we ‘eenzaam’ verbonden zien met ‘ik’ en ‘zag’). De resultatieve werkwoordsbepaling sluit het aspect ‘volgens’ of ‘tengevolge van’ de handeling in (dit is het geval wanneer we ‘eenzaam’ verbinden met ‘zag’ en ‘de Jongen’.) Zie: Dr. M.C. van den Toorn, Nederlandse Grammatica, Groningen, 1974 (2), p. 44 e.v.

[p. 45]

weerloos, en diep afhankelijk van onze hulp en liefde.’^12. De uiterste consequentie van deze gedachtengang staat expliciet in Op weg naar het einde verwoord: ‘God is erg eenzaam, bedenk ik bijna in tranen. Maar zulke dingen kun je beter voor je houden.’^13. In ‘Herkenning’ heeft Reve zijn mond niet gehouden: de God wie niets menselijks vreemd is, verschijnt eenzaam in de gedaante van een Jongen en wordt vervolgens - geheel in overeenstemming met diens menselijk karakter - in de meest profane lokaties gesitueerd, ergens te Woudsend ‘en daarna, / nog op dezelfde dag, in een kafee te Heeg.’

Ik wil er nog op wijzen dat in deze versregels nergens van een concrete ontmoeting sprake is: de ‘Jongen’ - ‘de Eeuwig Wijkende’ - blijft op een afstand, hij wordt alleen ‘herkend’ en gezien. Zonder het oog van de ik-figuur zouden wij van zijn bestaan niet weten. ‘God kan zonder mij niet bestaan’, zegt Reve. ‘Hem kennen is natuurlijk onmogelijk (...), maar Hem ervaren komt wel voor, & dan heeft Hij natuurlijk gedaanten, & personifieert Hij zich soms.’^14. Dit ervaren komt tot stand via verschillende zintuiglijke vermogens: behalve het zien is ook het horen in het geding: ‘Ik hoor mijn Moeders stem.’

Het lijkt me dat in deze ‘Moeder’ verschillende gestalten samenvloeien. Met name uit de roman Moeder en zoon wordt duidelijk dat de Amsterdamse vrouw die Reve's moeder is (en die in de slotpassage van De avonden zo'n onvergetelijke rol speelt door bij vergissing vruchtensap te kopen in plaats van wijn, ‘de lieve, de goede’ -), in tal van opzichten verbonden kan worden met Maria, door Reve ook wel ‘de Troosteres der bedroefden’ genoemd. Haar aanwezigheid in het gedicht ‘Herkenning’ kan dan ook geen toevallige zijn.

Reve's godsvoorstelling neemt met de klassieke drieëenheid van Vader, Zoon en Geest geen genoegen, - er wordt een ‘vierde persoon’ geïntroduceerd. In het prozafragment dat direct aan ‘Herkenning’ voorafgaat, staat te lezen: ‘De Drie waren tezamen de ongeschapen Ene, van Wie ze de openbaring waren. Tot zo ver was alles duidelijk genoeg. Maar was er eigenlijk niet nog een vierde? Ja, dat was zo. Ja zeker, er was een Vierde, die de Drie en de Ene in alle eeuwigheid verbond, die stil was en woordloos, maar die alles vervulde, en die ik ergens gezien had, laat op een middag, maar waar?’^15.

12. Gerard Reve, Brieven aan Josine M. 1959-1975, p. 131.

13. Gerard Kornelis van het Reve, Op weg naar het einde, Amsterdam, 1969, p. 68.

14. Gerard Reve, Brieven aan Josine M. 1959-1975, p. 155.

15. Gerard Kornelis van het Reve, Nader tot U, p. 124.

[p. 46]

Deze ‘Vierde Persoon’, die in Reve's werk naderhand in tal van variaties wordt aangesproken en benoemd, is de Matrona, die het hoogste - want schuldeloze - aspect van Gods aanwezigheid belichaamt. Van de God die Meester én Slaaf is, almachtig én weerloos, verschilt Zij in haar uitsluitende goedheid. Zij staat boven de dingen en boven de tijd en vertegenwoordigt uit dien hoofde het meest bindende element tussen hemel en aarde, leven en dood: ‘O Dood, die waarheid zijt: nader tot U.’

Symboliek of projectie?

Ik heb in het voorgaande, aan de hand van een enkel voorbeeld, de hoofdlijnen trachten te schetsen van Reve's godsbegrip. Natuurlijk is het niet zo dat de overige ‘revistische’ elementen - als alcohol en seksualiteit - in zijn poëzie afwezig zijn. Dat kan ook moeilijk anders, daar deze op hun beurt deel uitmaken van de allesbeheersende thema's: Liefde en Dood. In het gedicht ‘Scheppend kunstenaar’^16., opgenomen in de in 1973 verschenen bundel Het zingend hart, zegt Reve het zo:

Naarmate ik ouder word,
wordt, wat ik schrijf, hoewel fraaier verwoord,
steeds enkelvoudiger van inhoud:
Liefde (of geen liefde),
en ouder worden,
en dan de Dood.

Zo enkelvoudig zijn deze woorden dat zij ook in proza aannemelijk en aanvaardbaar zouden zijn geweest. Het gedicht laat zich ook heel goed als zodanig lezen. Het onbepaalde ‘iets’ echter dat Reve destijds tot een andere vorm van schrijven dwong, is in het fundamenteel paradoxale karakter van zijn godsbegrip gelegen. De God van Reve is opgebouwd uit karakteristieken die zich op het vlak der logica niét met elkaar verdragen: Heerser en Onderworpene, Meester en Slaaf, Almachtig en Weerloos, Liefde vol en Schuldig.

16. Gerard Reve, Een eigen huis, p. 151.

[p. 47]

Ondanks al deze innerlijke tegenstrijdigheden, in één en dezelfde figuur verenigd, is de term ‘dualisme’ hier niet op zijn plaats. Integendeel: dank zij het feit dat deze God zich in alles en iedereen openbaren kan - in een Ezel desnoods, met wie de ik-figuur gemeenschap heeft (dat wil zeggen: op het niveau van de taal en via een beeld) - wordt elke scheiding opgeheven tussen hoog en laag, lichaam en geest. Dat is geen godslastering, maar een oud en authentiek monistisch verlangen. Een eenvoudig geval van projectie (zoals Reve's tegenstanders wel hebben beweerd)?

Ik laat nog eenmaal Reve zelf als commentator aan het woord, waar hij schrijft: ‘Ik vrees, dat symboolblinde mensen niet te veranderen zijn. Ik kan alle dingen als symbool zien - hoe kan men ze ooit anders beschouwen? (...) Hier ligt evenveel wijsheid als ijdel misverstand, maar, onder ideale omstandigheden, projekteert de waarlijk mystiek bewogen mens in het ding datgene, dat er reeds door God in is gesymboliseerd, & komen de van God gegeven betekenis & de menselijke projeksie overeen.’^17.

Poëzie is bij uitstek de kunstvorm van het symbool, - ik geloof niet dat ik hiermee iets nieuws beweer. Waar het in dit verband om gaat, is dat in het symbool - het per definitie meerduidige, waar ding en beeld tezamen komen - de tegenstrijdigheden kunnen bestaan.

Zo beschouwd is poëzie ook bij uitstek de kunstvorm van de paradox, waarbinnen tegenstellingen niet worden opgeheven, maar in en door de vorm tot een zekere verzoening worden gebracht. In het gedicht ‘Herkenning’ kon op deze wijze, dank zij de ambiguïteit van de grammaticale constructie, uiting worden gegeven aan het mogelijk paradoxale feit dat God even eenzaam is als de mensen. En zo kon Hij ook, zonder enig verklarend commentaar, verschijnen in de zicht- en tastbare gedaante van een Jongen, die zich te Woudsend of in een kafee te Heeg bevindt.

Want dat is, bij alle toelichting via brieven, pleidooien of anderszins, opmerkelijk: geen redenering komt - rationeel gezien - tot een bevredigend en afgerond ‘verklarend’ einde, waar het Reve's godsbegrip betreft. Regelmatig besluit Reve zijn overwegingen dan ook met opmerkingen als: ‘Laat ik het hier maar bij laten’, of: ‘Het is zeer onbegrijpelijk maar toch is het zo’ en ook - in de ironie hem eigen -

17. Gerard Reve, Brieven aan Josine M. 1959-1975, p. 220-221.

[p. 48]

‘Laten we maar niet tobben’.

Onze tijd, met al haar rechtsbescherming en openbaarheid behoort - zo denk ik wel eens somber - tot de meest onverdraagzame uit de geschiedenis. Er valt dus nog wel het één en ander af te ‘tobben’.

Zolang er echter poëzie geschreven wordt - ik bedoel: poëzie die ergens over gaat en wortels heeft (door Leo Vroman het ‘liefkozend gebaar langs de waarheid’ genoemd) - is er nog hoop. Hoop voor de twijfel, en de tegenstrijdigheid die in niets dan het beeld gestalte krijgt.

In zijn ‘Treurzang op Goede Vrijdag’ schrijft Reve, met een knipoog naar Bloem: ‘Maar toon mij toch, als oogst van dit rampzalig leven, / één regel, die de moeite waard en leesbaar was.’^18. Deze regels heb ik gelezen: ‘Nu weet ik, wi[e] gij zijt’ en: ‘“Het is gezien,” mompelde hij, “het is niet onopgemerkt [geble]ven”.’^19.

Dit artikel is eerder gepubliceerd in Ons Erfdeel jrg. 25 nr. 3 (mei/juni 1982) p. 428-431.

18. Gerard Reve, Een eigen huis, p. 140.

19. Gerard Reve, De avonden, Amsterdam, 1977 (27), p. 222.