De Revisor. Jaargang 2015

[p. 61]

Wim Noordhoek
Alle trams rijden naar de hemel

‘Wie hier uit het raam gekeken heeft blijft dat altijd doen, zei de conducteur, alsof hij mijn gedachten raadde. Daar is niets tegen.’ Wim Noordhoek (1943), sinds 1966 een vaste waarde bij de vpro en auteur van het Avondlog, portretteert een laatste tramrit als de eerste, met opvallend oude elementen, en een wijze conducteur, die ook de woorden uit de titel uitspreekt. Misschien is het, zoals ‘Tantes’, zijn bijdrage aan literair tijdschrift Terras 7, eind 2014, een herinnering, maar het is nog veel meer dan dat.
Noordhoek roept een geïsoleerde wereld op, beschut in beweging in de nacht, waar de hemel inderdaad niet ver lijkt, en de metafysica van de tram tot in detail besproken kan worden. Een wereld die ten einde loopt.

In slaap gevallen in de tram was ik. De conducteur maakte me wakker.

Om me heen kijkend bemerkte ik dat ik de enige overgebleven passagier was. Op de tegenoverliggende bank stonden mijn rugzak en plastic tassen. Ik was bijna thuis, twee maanden had ik rondgezworven.

Ik kon altijd bij mijn ouders slapen.

De tram zag eruit als een café, bekleed met gevernist hout. Het verlichte spiegelpaleis stond stil te wachten tussen donkere gebouwen.

Ik kon mezelf onderscheiden, maar in contour, mijn gezicht lag in het donker. Het was een heel oude tram. De gloeilampen, in porseleinen armaturen, brandden op halve sterkte.

Heeft u een slaapadres? vroeg de conducteur en hij keek mij vorsend aan van onder zijn pet.

Ja, zei ik.

De conducteur legde een hand op mijn schouder.

Mijn verantwoordelijkheid, zei de conducteur. U denkt misschien waar bemoeit hij zich mee. Ik ben verantwoordelijk voor mijn passagiers, daarom weet ik graag de bestemmingen.

De tram, het was alleen een motorwagen, reed nu de Toren-

[p. 62]

straat in. Alleen een enkele etalage wierp hel licht op een stuk trottoir.

junghans, in den klokkenwinkel, las ik. Verderop onderscheidde ik de uitschroefbare houten schedel in de hoedenwinkel en het bordje uw oude herenhoed weer nieuw. De tram reed hard. Het geluid ketste tegen de gevels. Haltes werden bruusk overgeslagen. Achter de ruiten reden nog oneindig veel trams.

Naar huis, dat willen we allemaal om deze tijd, zei de conducteur. Maar dit is de laatste rit. En je weet hopelijk wat dat betekent. Hierna gaan we alleen nog naar de remise. Je kunt zover mee, als je wilt. Je kunt ook hier ergens afstappen, maar in de stad is alles dicht en treinen gaan er niet meer. We stonden nu stil bij de vaste halte Conradkade.

Ik ken u, zei ik. Van vroeger. Van het eindpunt, het tramhuisje bij Meer en Bos. Mijn ouders wonen daar om de hoek. Kan zijn, zei de conducteur. Wij rijden op verschillende lijnen, het ene eindpunt of het andere maakt ons weinig uit. Je ziet er slecht uit. Wat heb je uitgespookt?

Terwijl hij me aankeek wreef de conducteur steeds de duim van zijn rechterhand tegen zijn wijs- en middelvinger. Oplettend, als luisterde hij naar muziek.

Ik ga bij mijn ouders slapen. Ik kom net terug van vakantie.

Ik noemde mijn ouderlijk adres.

Remise Lijsterbesstraat dan maar? vroeg hij.

Graag.

Mijn zegen heb je, zei de conducteur. De conducteur is de kapitein op het schip. En alle trams rijden naar de hemel.

Hij gaf een ruk aan het leren bellenkoord dat door heel de wagen was gespannen. De onzichtbare wagenvoerder beantwoordde het signaal met zijn voetbel, haalde met een zware klak zijn snelheidsregelaar om en de wagen reed weer.

Het klonk als het begin van een orgelconcert.

[p. 63]

De stad lag donker en leeg. Buiten woei het, waardoor straatlantaarns heen en weer zwiepten en grillige schaduwen rondslingerden, die snelle dieren of vluchtende vrouwen in lange rokken konden zijn.

Waarheen was ik op weg geweest? Naar huis. De tram was er om je naar de stad te rijden en dan weer terug naar huis.

Ja, zei de conducteur. Volwassen mannen zien we op de laatste rit meer dan kinderen. Mannen die van huis zijn weggelopen en dat willen verbergen met al te volwassen gepraat over trams van vroeger. Ik vind het zelf pijnlijk, dat sentimentele.

Nou, zei ik. Lijn 2 was voor mij anders een levensnoodzaak. Zonder lijn 2 was ik nooit ergens gekomen. Als je maar lang genoeg in de verte staarde kwam er altijd wel een.

Ach kom, zei de conducteur. Je kunt zonder trams, je kunt zonder ouders, zonder vrouw, zonder kinderen. Maar waar ligt de grens van het zonder kunnen? Dat merk je als het te laat is. Ik heb je wel door, je bent van huis weggelopen. Leer mij ze kennen, de weglopers. Ze verkijken zich op de tram. Ze denken dat die ergens heen gaat.

Trams zijn belangrijker dan ouders, zei ik.

O nee. De ouders zijn er eerst, dan komen de trams.

U weet er kennelijk van, zei ik. Zegt u mij eens, komt het nou veel voor, dat weglopen?

Zeker, maar er zijn er weinig die volhouden. De tram nemen, ja, alleen, dat durven ze dan opeens. Met een tramkaart van hun moeder, gepikt van de keukentafel. Maar al na twee, drie haltes zakt de moed ze in de schoenen. Ze barsten in snikken uit, zo oud als ze zijn. Ze voelen opeens wat het betekent om dood alleen in het uitspansel te hangen, tussen de sterren.

Ik keek op mijn horloge. De secondewijzer liep. Twee voor twee. Even hield ik het aan mijn oor. Het loopwerk tikte hoorbaar.

Ik keek naar buiten.

Met gierende uithalen nam de motorwagen de krappe boch-

[p. 64]

ten naar de Hogewal. De ramen stonden nog open, maar na een warme dag was de nachtkou ingevallen.

Er zit een kwade, zieke windgeest in deze stad, dacht ik. Die alles aantast, zand tussen je tanden blaast en kou op je ogen. Sinds Den Haag ben ik kouwelijk. Goed dat ik hier ben weggegaan.

We reden langs de lege, helverlichte ijssalon Florencia. Links herkende ik het opschrift reclame roberti.

Wie hier uit het raam gekeken heeft blijft dat altijd doen, zei de conducteur, alsof hij mijn gedachten raadde. Daar is niets tegen.

Maar ik wilde van dit uitzicht af en keek omlaag. Een ogenblik verwachtte ik blote knieën.

Maar er was een spijkerbroek, die, na een tijdje staren, een blauwe golfslag opwekte. Dat moest van de uitputting zijn, het halfslapen op een treinvloer.

Ik wreef over mijn rechterschouder, waarin een zeurende pijn had postgevat. Maar meteen schoot de pijn in mijn knie.

Ik tastte in de zakken van mijn jack, maar ze waren leeg. Was ik beroofd? Wat er ook gebeurd was, ik had het er heelhuids van afgebracht.

Koude nachtlucht streek langs mijn verhitte gezicht. Ik las: niet spreken met de bestuurder, vlug in- en uitstappen. De letters golfden onrustig en leken te fluoresceren. Dat kwam van het staren, dacht ik. Verder leek alles in orde. Alleen de zittingen.

De conducteur zag me kijken.

Die zittingen...

Horen groen te zijn, zei ik.

Ik weet het. Maar dat was niet meer te krijgen. We doen ons best.

Ik wreef over mijn pijnlijke handen. Ik behoor niet tot de slachtoffers, zei ik bij mezelf. Ik ben een overlevende. Er kan me niks gebeuren.

[p. 65]

Met dichte ogen zag ik het kiezelcement van de portieken aan de Mient. Hoe het ook was, dacht ik, het verleden is veilig.

De tram raasde voort. De motorwagen, ingericht met gevernist hout en sterk geurend koper was feilloos. De geur van ozon zou er nooit meer uit gaan. Ik las verder: No 610 26 zitplaatsen. verboden te spuwen, te rooken, of den wagen binnen te gaan met een brandende pijp, sigaar of sigarette.

Een rare tijd om door de stad te rijden.

Ach met die museumritten wordt het wel eens laat. We doen het ook voor ons eigen plezier.

De conducteur keek me vriendelijk aan.

Mag ik de bestuurder iets vragen?

Je kunt het proberen.

Ik liep naar voren, me vastgrijpend aan de lussen, en kwam op het voorbalkon van de motorwagen. Daar was het gordijntje achter de rug van de bestuurder.

Ik zag hoe een geüniformeerde arm naar de glimmende koperen remhendel greep, rechts van het gordijntje. Op het uiteinde, jawel, daar zat het wollen kousje. De hendel werd meerdere keren omgehaald, waarbij de pal tegen het tandrad tikkelde. De wagen hield in en kwam tot stilstand bij de Koninklijke Stallen, hoek Mauritskade.

Nu zag ik de bestuurder. Een bedaarde man, die achter het gordijntje vandaan kwam. Met een wisselijzer klom hij naar buiten om een wissel te verzetten. Na de zware klak hees hij zich weer aan boord.

Mag ik u iets vragen?

Liever niet. De hele dag praat iedereen tegen me. Ik ben moe. Ik wil naar huis.

Ik zei dat ik me herinnerde dat veel bestuurders hun eigen, door hun vrouw gebreide kousje hadden, voor op de remhendel.

Kan zijn.

En daar was het zadel, dat leek op een fietszadel. De vreemde

[p. 66]

zitmogelijkheid voor de wagenvoerder. Het kon tegen een van de twee staande koperen buizen achter diens rug bevestigd worden. Nu lag het ongebruikt in een hoek van het voorbalkon.

Dat zadel.

O dat. Wordt zelden gebruikt. Je zit te ver van de rem. Dat remt niet makkelijk, zei de bestuurder. En kom liever niet aan het koper. Je kunt blijven poetsen.

Besturen kun je het niet noemen, wat u doet.

Nee.

Norse mannen waren het, wagenvoerders, meer niet. Alles, rails, route, haltes en bovenleiding, lag vast. Alleen wissels moesten soms worden omgezet.

Ik liep terug naar het achterbalkon, naar de conducteur.

Steden waar geen trams meer rijden bieden geen uitweg, dacht ik.

Heel helder kreeg ik een stuk rails, een wissel voor ogen, achtergebleven tussen oud plaveisel. Asfalt was er slordig overheen gestort, er lagen stenen los.

Sterren blonken en het was twee minuten voor twee. Ik zag Den Haag uit zwart papier geknipt, de volle maan boven de Paleistuin. Alles hier leek op het bekende, maar was het op een scherpe manier niet.

Hier reed vroeger een tram, maar nu niet meer.