De Revisor. Jaargang 36

[p. 56]

Piet Gerbrandy
Nee

Wat is vrijer dan water? Wat onvoorspelbaarder dan de wind? Wie zegt mij hoe mijn liefde zal verlopen? Woorden noch noten, zinnen noch melodieën hebben het vermogen de wind, de liefde en het water in al hun nuances weer te geven. Het enige wat zij kunnen is er een verhaal naast plaatsen, dat op zijn best de grilligheid van natuurverschijnselen oproept. Maar zoals de seksualiteit en het weer begrensd worden door onverbiddelijke natuurwetten, hebben taal en muziek op straffe van onverteerbaarheid rekening te houden met grammatica, gangbare betekenis, fysieke limieten en hardnekkige conventies. De kunst wil en moet vrij zijn, maar is gebonden aan de beperkingen van haar eigen materie. Dat is tegelijkertijd een zegen, want waar alles mogelijk is, verliest vrijheid haar zin.

Sinds Shelley, Nietzsche en Sartre zijn we in de westerse wereld op zoek naar onze authenticiteit en willen we onze levens autonoom gestalte geven, los van knellende normen en waarden, los van op sterven na dode ‘oude vormen en gedachten’, om een inmiddels hoogbejaarde schlager aan te halen. Het afscheid van de maatschappelijke en artistieke conventies is voor kunstenaars, ‘omroepers van oproer’ en intellectuelen al ruim een eeuw een soms verstikkende verplichting, die naast veel verfrissende projecten en theorieën ook veel gemakzuchtige en vooral overbodige herrie heeft voortgebracht. Erger is, dat het streven naar creatieve autonomie inmiddels totaal vercommercialiseerd is. Bob Dylan en de Sex Pistols willen je graag blijven schokken, maar dan moet je wel bereid zijn daar een paar tientjes voor neer te tellen. Een Damien Hirst doet algauw enkele tonnen. Damesbladen leggen uit hoe je je eigen persoonlijke lifestyle kunt ontwikkelen, reisbureaus grossieren in unieke avonturen en voor een mystieke ervaring huur je de dalai lama in, een politiek onnozele despoot die zichzelf heel grappig vindt. Het is allemaal van een hopeloze treurnis die je cynisch en zelfs postmodern zou kunnen stemmen. Hoe moet je hier als componist, schrijver of filmer op reageren? Mokkend op een zolderkamer meesterwerken scheppen die geen mens interesseren? Er een slaatje uit slaan? Tegen de klippen op laten zien dat het ook anders kan?

Het probleem schuilt in de fatale verwevenheid van democratische vrijheden en

[p. 57]

commercieel succes. Hoe meer de mens de kans krijgt zich te ontplooien, des te schrijnender komen zijn hebzucht, wellust en geldingsdrang tot uitdrukking. En zijn eenvormigheid. Ongebreideld rondneuken willen we, onbeperkt spareribs eten voor een zo laag mogelijk vast bedrag, straffeloos in felgekleurd uniform schreeuwen dat de andere partij dood moet. Maar wel met recht op korting, vakantie en pensioen, want dat heeft iedereen.

Overdrijf ik? Maak ik mij schuldig aan retorisch effectbejag teneinde aannemelijk te maken dat ik zelf superieur afstand heb weten te bewaren van alles wat onze samenleving ziek en lelijk maakt? In een indirect van overheidswege gesubsidieerd blad? Wellicht. Dat we onze trouwe planeet uitputten staat intussen buiten kijf, en het lijkt me moeilijk te loochenen dat geëmancipeerde domheid het openbaar bestuur dreigt over te nemen, voorzover dat niet al is gebeurd. Kapitaal en openheid zijn een sinister pact aangegaan dat de wereld opzadelt met zwerfafval, persvrijheid, Mexicaanse griep, mensenrechten en internationaal terrorisme. Het goede en het kwade gaan gelijk op.

Om het kwaad te bestrijden zetten overheden technologie in, waaraan door derden grof verdiend wordt. Wie het waagt zich op te winden over het militair-industrieel complex wordt lacherig weggezet als pacifistisch fossiel dat overal complotten ontwaart, maar wapens verkopen is lucratiever dan ooit. Veiligheid in de openbare ruimte impliceert de alomtegenwoordigheid van tolpoortjes, camera's en kale kleerkasten. Een minister van christelijken huize bepaalt wat wij mogen roken, drinken en eten, de verzekeraar controleert of we ons daaraan houden, Interpol gaat na wie we bellen en mailen en welke dubieuze sites we bezoeken. Ik ben vrij, inderdaad, maar bevind mij in een glazen huis. Zodra ik daaruit wil, verlies ik al mijn privileges.

Wat te doen? Meegeven en genieten van wat kan? Mijn oren dichtstoppen met was en zwelgen in de illusie dat het bederf althans mij nog niet heeft aangeraakt? Marchanderen, schipperen, polderen? Of geloven dat het allemaal vanzelf weer goed komt, omdat de afgelopen vijf millennia gebleken is dat de mensheid over een verbluffende veerkracht en vindingrijkheid beschikt, die zelfs onder de zwartste omstandigheden schoonheid en morele kracht weet op te brengen? Ik weet het niet.

Thomas Vaessens, hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde te Amsterdam, heeft dit voorjaar een pleidooi voor literair engagement gehouden (De revanche van de roman, 2009). Hoon en meewarigheid vanuit de literaire wereld vielen hem ten deel, in zoverre terecht dat hij juist datgene wat literatuur literair maakt - vorm, stijl, meerduidigheid - lijkt op te offeren aan de eis van maatschappelijke relevan-

[p. 58]

tie. Dat hij in een tijd van globale teringzooi de hoop uitspreekt dat schrijvers zich mengen in het debat daarover, is echter te prijzen, al lijkt de kans dat zijn boek een revolutie zal bewerkstelligen niet groot.

Ook dichter en criticus Erik Jan Harmens wil graag laten merken dat zijn branche niet volslagen perifeer is geworden, hetgeen hij in de inleiding van zijn recente bloemlezing Ik ben een bijl (2009) met verve voor het voetlicht brengt - voor het voetlicht, want in zijn proza en poëzie gaat het om show, om theater, om knap gestileerd amusement. Ik stem graag in met zijn verlangen naar poëzie ‘die groots is en zich niet voor zichzelf lijkt te willen verontschuldigen’, poëzie die ‘barst uit zijn kleurenpalet en de rest van de wereld grijs en flets zou kunnen doen ogen’. Maar ‘poëzie die de schrijver de kop heeft gekost’? Daar denken ze in Zimbabwe en China vermoedelijk wat genuanceerder over. En het is jammer dat Harmens alles wat hij met bravoure uitgalmt meestal een zin later weer terugneemt. ‘Ik wil poëzie die op geen enkele manier vrijblijvend is. Ik wil poëzie die zich aan iets committeert. Ik wil poëzie die zich op zijn minst aan zichzelf committeert.’ Gelden die criteria niet voor alle poëzie, van Breyten Breytenbach tot Nel Benschop, van Mustafa Stitou tot Jean Pierre Rawie, van Ezra Pound tot Patty Schölten? Harmens is voor de zoveelste keer het slachtoffer van zijn eigen leukheid geworden, desondanks onderschrijf ik zijn stelling volledig. Literatuur moet ertoe doen. Hetzelfde geldt voor film en beeldende kunst, misschien zelfs voor muziek, de meest abstracte en fysieke aller kunsten.

Toen Maarten Ornstein en ik elkaar in januari 2009 voor het eerst troffen, in een etablissement dat ooit een beetje trendy is geweest maar inmiddels vooral te boek staat als in alle opzichten neutraal terrein, reikte hij mij zijn linkerhand, daar de rechter voorzien was van een ontzagwekkende spalk. Roland Kirk heeft in het verleden aangetoond dat je met heel weinig ledematen toch een heleboel saxofoons tegelijk kunt bespelen, en Paul Wittgenstein maakte aan het begin van de twintigste eeuw furore als eenhandig pianist, maar het spreekt vanzelf dat de gemiddelde muzikant het liefst zo weinig mogelijk handicaps heeft.

We dronken uitstekende cappuccini, wisselden, zoals het kunstbroeders betaamt, boeken en cd's uit, spraken uitvoerig over de verschrikkingen van bureaucratie, kredietcrisismanagement en foute politiek, en waren het er vrijwel direct over eens dat het stuk dat we gingen maken betrekking zou moeten hebben op Hoe Erg Alles Is. Het kunstzinnig publiek dat vlot opgedoft naar ons werk komt luisteren en de schimmige instanties die ons betalen willen niets liever dan dat we de vrijheid nemen nee te zeggen. Fraai gestileerde maatschappijkritiek is hoogst onderhoudend. Een essentieel aspect van het systeem waarin we leven is dat het

[p. 59]

FOTO Thijs Gerbrandy

zich met genoegen van binnenuit laat uithollen. De kunstenaar is de kwajongen die deze taak op zich neemt. Hij zegt nee om het systeem draaiende te houden.

Is dit flauw en badinerend? Neem ik mijn eigen politieke standpunten niet au sérieux? Ik wil alleen maar zeggen dat een geëngageerd kunstenaar in de westerse wereld per definitie gebonden is, alsof hij zijn rechterhand niet kan gebruiken en alles met links moet doen. Maar de ‘ware vrijheid luistert naar de wetten’, zegt Jacques Perk. Juist het feit dat je opereert in een porseleinkast die je wilt verbouwen maar niet slopen, maakt dat je bij het mollen behoedzaam moet zijn. Beperkingen maken creatief. Voor de verwevenheid van democratie, kapitaal, technologie en verlies aan privacy hebben wij geen oplossing.

Ik heb dan ook een tekst geschreven voor drie stemmen die langs elkaar heen praten. Elk voor zich hebben ze, denk ik, maar dat weet ik niet zeker, het idee dat ze een bijdrage leveren aan de schoonheid van de wereld. ‘Let's Make Things Better’, was dat niet de slogan van Philips, in 2004 betekenisvol ingeruild voor het zoveel listiger ‘Sense And Simplicity’? De dialectiek tussen vrijheid en gebondenheid, tussen anarchie en dictatuur moest op de een of andere manier tot uitdrukking worden gebracht, maar zodra ik begon te schrijven merkte ik dat het weer precies zo zou gaan als het altijd gaat: nadat de eerste woordgroep zich heeft aangediend blijkt die het ritme en de vorm van het vervolg te dicteren, hoezeer ik me daar ook aan tracht te ontworstelen. De anarchie kent haar eigen systematiek. Ik maak eenhandig muziek.

Maar morgen ben ik vrij, misschien.