De Revisor. Jaargang 36

[p. 96]

Rutger Martens
Lemmingen in Suezkade

Suezkade, de nieuwe roman van Jan Siebelink, gaat over het noodlot, en de drang je daaraan te onttrekken. Aristoteles leerde het ons al: het streven van de mens om tegen zijn natuur in te gaan, om hoger te grijpen dan wat het lot voor hem bedacht heeft, leidt onherroepelijk tot diens val. De personages in Suezkade zijn als lemmingen: blind voor eigen wandel storten zij zich in het ravijn.

Hoofdpersoon is de zesentwintigjarige Marc Cordesius. Zijn vader verliet vrouw en kind voordat Marc geboren werd en op tweejarige leeftijd verliest hij zijn moeder door een mysterieuze verdwijning. Deze verdwijning blijft als een biddende roofvogel boven het verhaal hangen. Steeds wanneer Marc aan de verdwijning denkt, verliest hij korte tijd zijn bewustzijn. Het lijkt alsof hij zich op die momenten op de scheidslijn tussen leven en dood bevindt, als een helderziende die kan zien wat niet gezien kan worden.

Nadat Marc een aantal studies is begonnen en evenzoveel voortijdig heeft beëindigd, besluit hij zonder diploma te solliciteren op een vacature docent Frans aan het Descartes-gymnasium in Den Haag. Hij wil iets voor de samenleving betekenen. Hij wordt direct aangenomen. De rector Rafaël Pilger en zijn collega's zijn zeer gecharmeerd van deze knappe, dandyeske verschijning. Marc vertoont echter hoe langer hoe meer destructief en ondermijnend gedrag. Hiermee doet hij denken aan Johan Parre, de conrector die een jaar voor Marcs komst op school voor een groot drama zorgde. Hij hield collectegeld achter om dit vervolgens aan prostitueebezoek uit te geven. Toen alles aan het licht kwam, pleegde hij zelfmoord in een van de noodlokalen van het Descartes. De school is erop gebrand niet weer negatief in de publiciteit komen.

Onwetend hiervan kiest Marc juist dit noodlokaal uit om het op eigen kosten op te knappen en tot zijn eigen lokaal te maken. De enigen die een sleutel van het lokaal hebben, zijn Marc en zijn lievelingsleerlinge Najoua Azahaf. Zij vertolken de rollen van Adam en Eva in dit zelfgecreëerde paradijs buiten de muren van het Descartes. De geruchten dat Marc een relatie met Najoua zou hebben worden steeds talrijker en venijniger en wanneer zij aan anorexia blijkt te lijden, wordt

[p. 97]

hem de schuld in de schoenen geschoven.

Marc komt steeds minder vaak zijn klaslokaal uit en de docentenkamer mijdt hij zelfs geheel. Zijn collega's wenden zich een voor een van hem af. Zowel fysiek als mentaal komt hij in een isolement terecht. Zijn gedrag leidt uiteindelijk tot het vonnis dat de rector ten overstaan van het hele docentenkorps over hem uitspreekt en later tot de zelfgekozen dood van Marc. Maar voordat het zover is, zijn we bijna vierhonderd pagina's verder.

De roman begint wanneer Marc naar zijn nieuwe werkgever wandelt en voor zich een huppelend meisje gewaarwordt: Najoua Azahaf. Ze is twaalf jaar oud en van Marokkaanse afkomst. Ze heeft een rode lakjas met capuchon aan met daaronder rode laarsjes. Ze is de moderne Lolita en Roodkapje ineen. Hiermee krijgt Marc zowel de rol van Humbert Humbert toegeschoven als die van de Boze Wolf.

Marc Cordesius is een typisch Siebelink-personage. Hij is verlegen en charmant, een outsider en een dandy. Er sluimert een onstuitbare destructieve drift in hem die hij maar met moeite kan bedwingen, en niet altijd. Naast bovengenoemde archetypen bezit Marc ook trekken van de Griekse helden Oedipus en Odysseus.

Oedipus probeert aan de voorspelling van het orakel van Delphi te ontkomen. Juist door het noodlot te willen ontlopen, loopt hij er recht op af. Hij vermoordt zijn vader en slaapt met zijn moeder. Marc zoekt in elke vrouw zijn verdwenen moeder en probeert via gemeenschap met andere vrouwen zijn moeder te bereiken. De hunkering naar de moederschoot is in Marc alomtegenwoordig. De moord op zijn vader is veel minder duidelijk. Marc heeft zijn vader nooit gekend en heeft ook nooit belangstelling in hem getoond. In die zin is zijn vader dood voor hem.

Odysseus is te begrijpen in het kader van de dolende held op zoek naar zijn thuisland. In Suezkade is Marcs thuisland zijn verdwenen moeder. Aangezien zijn moeder onbereikbaar is, zoekt hij haar in andere vrouwen. Nadat hij zijn jacht op de aardse vrouwen heeft opgegeven, zoekt hij zijn moeder in de hemel, waar hij gelooft haar terug te zullen zien.

Alle gedrag van Marc verwijst onherroepelijk naar zijn noodlottige einde. Hij drijft bedoeld of onbedoeld steeds de situatie op de spits. Als Marc in een column de buitenechtelijke verhouding van de rector heeft beschreven, wordt hij door de rector zelf publiekelijk gevonnist. Hij mag op het Descartes blijven werken, maar is hiermee vogelvrij verklaard. Tijdens het publieke vonnis in de aula van de school voelt Marc zich als Jezus Christus, die werd geofferd om de goede vrede onder de bevolking te bewaren. Als we in Marc Jezus Christus zien, dan is de rector Pontius Pilatus. Met het offeren van Marc moeten de zonden van het Descartes worden

[p. 98]

weggewassen, zoals Jezus dat tweeduizend jaar geleden voor de gehele mensheid zou hebben gedaan. Rafaël Pilger wast zijn handen in onschuld, beseffende dat Marc krachten ontketent die hij niet meer in de hand heeft.

De werkelijke tragiek van Marc schuilt erin dat hij alle hout voor zijn kruis zelf aanlevert. Als een lemming uit de toespraken van Rafaël Pilger stort hij zich in zee. Hij slaat alle adviezen in de wind en negeert de waarschuwingen die hem onophoudelijk bereiken. Hem wordt zelfs als spiegel de ondergang van Johan Parre (Johannes de Doper) voorgehouden, maar Marc is blind voor zijn eigen wandel. Hij gaat de weg die het noodlot voor hem heeft uitgestippeld en die eindigt op Golgotha, buiten de stadsmuren van Jeruzalem. In Suezkade is het noodlokaal van Marc de Calvarieberg die buiten de eigenlijke muren van het Descartes ligt.

De achternaam van de rector die Marc vogelvrij verklaart, is bijna een anagram van het woord pelgrim. De enige letter die je overhoudt nadat je de letters van Pilger uit pelgrim haalt, is de M: de initiaal van Marc. De rector geeft Marc een aantal keer de mogelijkheid van zijn noodlottige pad af te wijken. In de rectorkamer ligt heel toepasselijk een gum met erop de tekst Errare humanum est (‘Zich vergissen is menselijk’). Het blinde lot kan echter niet weggewist worden en Marc neemt de uitgestoken hand niet aan. Hij blijft als een pelgrim zijn tocht vervolgen naar de heilige plaats: zijn moeder.

De naam Rafaël Pilger heeft nog een andere betekenis. In het Deuterocanonieke boek Tobit komt de aartsengel Rafaël voor. De naam is Hebreeuws voor ‘God heeft genezen’. In het boek begeleidt Rafaël vermomd als sterveling de zoon van Tobit op een lange reis. De personages in het boek bidden allen tot God. Rafaël wordt door God gezonden om zowel Tobit van zijn blindheid te genezen als een duivelse vloek op te heffen. Marc luistert echter niet naar de woorden van de rector en blijft zodoende blind voor zijn lot en zal in zee storten, zoals de lemmingen doen.

Ook de van huis uit strenggelovige Rafaël Pilger heeft veel weg van een lemming. Hij lijdt aan een hardnekkige gokverslaving en begint een buitenechtelijke relatie met een nieuwe collega. Hij kopieert de kleding en ogenschijnlijk losse manieren van Marc en gaat zich steeds excentrieker gedragen. Met de gokverslaving en het vreemdgaan geeft hij zich over aan de grillen van het toeval. De rector die het beste met Marc voorheeft, is ook zelf niet immuun voor het noodlot.

Het lot dat Marc aankleeft en zijn onophoudelijke drang om zijn moeder te vinden, worden in Suezkade kracht bijgezet door drie filosofen die een belangrijke rol spelen: Descartes, Spinoza en Schopenhauer. Het gymnasium waar Marc lesgeeft, is vernoemd naar René Descartes. Hij stelde via zijn beroemde gedachte-experi-

[p. 99]

ment vast dat je alleen zeker kon zijn van het bestaan van een entiteit die zichzelf bevraagt. Volgens hem was al het lichamelijke betwijfelbaar. Al het zintuiglijke zou zelfs het werk kunnen zijn van een kwade genius: een malin génie. In Suezkade streeft Marc continu naar de kern van zijn bestaan: zijn moeder. Zij heeft geen lichaam meer, is enkel idee. Najoua streeft met haar anorexia ook naar een leven zonder lichaam. Ook Marc ‘ontlichaamt’ uiteindelijk door zichzelf op te hangen.

Steeds voordat Johan Parre naar de prostituees gaat, staat hij even stil bij het standbeeld van Spinoza. Spinoza stelde dat God onpersoonlijk was en dat er geen sprake kan zijn van een Goddelijk plan. God is de natuur en daarmee alles. In de natuur is geen weg die leidt van kwaad naar goed. Dit zou namelijk betekenen dat God een onvolmaakte wereld heeft geschapen. Alles, ook het schijnbaar slechte, ook het prostitueebezoek van Johan Parre, behoort tot de natuur.

Deze idee van een amorele God doet denken aan de universele wil zoals Schopenhauer die tweehonderd jaar later beschreef. De collega die Marc tot het laatst toe openlijk steunt is Kees Herkenrath, een kenner van Schopenhauer. Schopenhauers universele wil bezit geen moraal en is blind. De mens heeft hierop geen vat. Het motto van het boek is ook: ‘Le destin n'a pas de morale’ van de Franse schrijver Roger Vailland. De universele wil, waar de mens geen vat op krijgt, komt overeen met de gang van de lemmingen die zonder het zelf te beseffen het noodlot tegemoetgaan.

In Suezkade wordt het noodlot op nog een andere manier belichaamd door vriend en collega Wim Egbers. Hij is altijd te vinden in café De Zon. Het café staat voor Wim symbool voor de Provence, waar hij na zijn docentschap naartoe gaat om zich volledig van de samenleving af te keren.

Voor Marc staat de zon symbool voor de hemel: daar waar het altijd licht is. Wim is naast vriend ook aankondiger van slecht nieuws. Aan het begin van het verhaal spreekt Wim al van een vloedgolf die het Descartes zou moeten treffen, zodat alle zonden die daar zijn begaan worden weggewassen. Hij ziet ook direct de grote gelijkenis tussen Marc en Johan Parre.

Wanneer hij praat, beweegt zijn arm als een slang over de bar en zijn zieke hazewind heeft de naam Gevallen Engel. Wanneer zij een keer 's nachts na cafébezoek op de brug over de gracht van de Suezkade staan, spreekt Wim over een appel die hij kreeg toen hij nog heel jong was. Op dat moment verliest Marc korte tijd het bewustzijn. De appel verwijst natuurlijk naar de (seksuele) verleiding, maar ook naar de jeugd en de onschuld die Marc nooit heeft gekend, aangezien hij op zijn tweede al wees was. De appel versterkt het beeld van Wim als de duivel, degene die het gewelddadige genot aanreikt.

[p. 100]

De personages in Suezkade hebben meerdere betekenissen. In Najoua ziet Marc zijn verdwenen moeder. Als Marc Jezus is, moet zijn moeder de Heilige Maagd Maria zijn en zijn vader de niet aanwezige Heilige Geest. Door de gelijkstelling van Najoua aan zijn moeder wordt ook zij de Heilige Maagd Maria. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Marc haar niet lijfelijk kan bezitten. Het zou heiligschennis van de hoogste orde zijn. De ideale vrouw voor Marc is de ontlichaamde vrouw: de vrouw als idee, de onbereikbare vrouw, de vrouw als regenboog.

De titel Suezkade verwijst naar de naam van de gracht waaraan Marc woont. Hij laat niemand zijn huis betreden. Het staat symbool voor zijn verdwenen moeder. Het idee alleen al, dat hij iemand in zijn huis zou toelaten, is hem een verschrikking. Wanneer collega's vragen om hem eens thuis op te zoeken, voelt hij zich lichamelijk onwel worden. Aangezien hij in zijn huis aan de Suezkade niemand kan ontvangen, zal hij een nieuw paradijs moeten creëren waar hij met Najoua zijn onschuld kan verliezen. Dit wordt het opgeknapte noodlokaal net buiten de muren van het Descartes-gymnasium.

De Suezkade speelt nog een andere rol in het boek. Marc noemt deze gracht namelijk de Lethe: de mythische rivier in de onderwereld waaruit de doden drinken om van hun aardse herinneringen te worden verlost. Het is de vergetelheid die we ook terugzien in het muziekstuk dat Marc veelvuldig beluistert: Prelude à l'après-midi d'un faune van Claude Debussy, gebaseerd op het gedicht van Stéphane Mallarmé. In het gedicht valt een faun na de jacht op de nimfen onverrichter zake in een eeuwige slaap vol zoete dromen.

Op een avond verbeeldt Marc zijn moeder te zien in het kolkende water van de Suezkade. Hij wil erin stappen om een einde te maken aan alle aardse herinneringen, maar komt op het laatste moment tot bezinning. De zee waarin de lemmingen zich massaal storten, wordt verbeeld door het immer natte plaveisel van de Laan van Meerdervoort. Wanneer Najoua tot twee keer toe op de Laan van Meerdervoort struikelt, balanceert zij letterlijk op de rand van de dood. Niet lang hierna wordt zij in kritieke toestand opgenomen in een kliniek om van haar anorexia af te komen. De Laan van Meerdervoort is ook de weg waarover Marc vaak met hoge snelheid rijdt. Hij lijkt hiermee de dood uit te dagen. De laan lijkt aan de oppervlakte ook op een rivier: de Lethe. Het natte plaveisel weerspiegelt de rode lichten van de tram, een weerspiegeling die doet denken aan een regenboog. De tram rinkelt omineuzer en verleidelijker naarmate Marc dichter zijn lot nadert. Het zijn de geluiden van de dood, van de laatste rit. De rinkelende tram lijkt Marc te willen verleiden tot deze duivelse rit. De bestemming van de zelfmoordenaar is in het christelijke geloof namelijk de hel.

[p. 101]

De titel refereert ook aan het Suezkanaal. Het is een door mensen gemaakte corridor naar de andere wereld. Het Suezkanaal ligt aan de rand van de Sinaï: de woestijn waarin de Joden, na hun vlucht uit Egypte, veertig jaren doolden voordat zij het land Kanaän konden binnengaan. Je kunt de vlucht van de Joden zien als symbool voor de zoektocht van Marc naar zijn moeder. Marc zal de woestijn echter nooit verlaten.

De Sinaï is ook de woestijn waar Jezus Christus in trok om de verzoekingen van de duivel te weerstaan. Het leven van Marc is één grote tocht door een dorre wereld. Hij is niet in staat te beminnen, zijn zaad te planten en nieuw leven te creëren. Hij leeft constant in het verleden en zijn enige doel is het bereiken van zijn moeder. Hiervoor zal hij moeten sterven.

Voordat Marc voor de eeuwige slaap kiest, probeert hij tot drie keer toe een vrouw te bezitten. Even zo vaak mislukt dit. De eerste keer probeert hij het met collega Fineke Regenboog. Zoals de naam al doet vermoeden, loopt het uit op een deceptie. Een regenboog kan nog zo lonken, hij is onbereikbaar en verplaatst zich wanneer de waarnemer zich beweegt. Marc zal haar dus nooit bezitten. Hij kan slechts opgewonden raken bij de gedachte aan verkrachting en geweld. Hij kopieert daarmee het beeld dat hem voor ogen staat bij de laatste minuten van zijn moeders leven. Om bij zijn moeder te komen, zal hij geweld moeten gebruiken.

Bij de tweede poging gaat Marc, in navolging van Johan Parre, naar een prostituee in de Spinozasteeg. Net als Marc had ook Parre erectieproblemen. Hij overwon die echter als hij voor de seks betaalde. Marc is minder succesvol. Opnieuw kan hij niet beminnen en hij vertrekt onverrichter zake.

De derde en laatste poging onderneemt hij met Najoua. Ook nu blokkeert hij. Wederom kan slechts de gedachte aan geweld en verkrachting hem opwinden. Zij eten op haar bed zijn laatste avondmaal en op een onbewaakt moment vlucht Marc het huis uit. Hij rijdt naar het Descartes, alwaar hij zijn lokaal in een chaos aantreft. Onbekenden hebben zijn paradijs betreden en verwoest. Zelfs zijn kat Gevallen Engel ii is gelyncht en gescalpeerd. Marc ziet geen uitweg meer en verhangt zich aan dezelfde houten balk zoals eerder Johan Parre deed.

Marc pleegt hiermee een uiterst paradoxale daad. Hij pleegt namelijk zelfmoord in zijn zelfgecreëerde paradijs. Hij verlaat het paradijs niet lichamelijk, maar zijn ziel stijgt op vanuit het paradijs naar de hemel. Hij gelooft dat hij daar zal worden herenigd met zijn verdwenen moeder. Daarmee bewandelt hij de tegengestelde richting die Adam en Eva gingen; zij werden door God in het paradijs gezet, om vervolgens weer verbannen te worden. Marc wil met zijn zelfgekozen dood uit het paradijs opstijgen naar de hemel. Van de appel die hem tot drie keer toe is voorge-

[p. 102]

houden, heeft hij nooit een hap kunnen nemen. Het werkelijke paradijs is voor hem een gedroomd paradijs: de dood.

Het leraarschap moest Marc terug in het dagelijkse leven brengen. Door het najagen van andere vrouwen trachtte Marc de zoektocht naar zijn verdwenen moeder te vergeten. Maar op het moment suprême schrikt Marc steeds terug; hij is niet in staat te beminnen. Met zijn pogingen het noodlot te ontlopen is hij als de klassieke Griekse held van Aristoteles. Als puntje bij paaltje komt zijn alle mensen lemmingen: blind voor het eigen noodlot.