De Revisor. Jaargang 35

[p. 43]

Bas Blokker
Superhelden zijn lokale folklore

Kennen wij een Zweedse superheld? Een Boliviaan? Komen er gemaskerde en gecapete misdaadbestrijders van de Azoren?

Nee.

Superhelden kunnen dan wel in één ademtocht de wereld rondvliegen om aan de andere kant een neerstortende trein op te vangen of een demonische geleerde te verslaan, maar ze landen altijd weer op hun vaste basis in de Verenigde Staten, of soms in Japan. Superhelden zijn local heroes. En dat is niet voor niks.

De verhoudingen tussen superhelden, hun makers en hun publiek zijn machtsverhoudingen. Nederlanders zijn te zeer verlegen met macht om een superheld te creëren, laat staan er dan nog in te geloven ook. In Nederland tekent Mark Retera een gecapete Ruftman, die af en toe opduikt in de strip Dirk Jan en verdacht veel lijkt op de onderwijzer Van Druten uit diezelfde strip en met stinkende winden ellendelingen, maar vooral ook onschuldige omstanders, mores leert. Dichter bij een nationale superheld willen wij kennelijk niet komen.

Amerikanen zijn bepaald niet verlegen met macht. Logisch dat de bedenkers van het genre, eerst als stripverhaal, later als film, Amerikanen zijn - hoewel er ook striptheoretici zijn die stellen dat de scheppers van de superhelden zelf vaak een armoedige (joodse) immigrantenachtergrond hadden en juist daarom van zulke machtige wezens droomden. Dat is een elegante theorie, maar als die werkelijk zou kloppen, had je op internationale schaal toch meer on-Amerikaanse helden mogen verwachten uit streken met inferioriteitscomplexen, laten we zeggen: een Woestijnman of een Bloeddiamantenman.

Nee, we mogen ervan uitgaan dat het niet toevallig is dat Superman, afkomstig van de planeet Krypton, de VS als zijn aardse woonplaats heeft gekozen. Zij zijn helden, wij zijn publiek.

Publiek is essentieel voor de superheld zoals wij die kennen. Er is een vreemde discrepantie tussen de hardnekkigheid waarmee superhelden hun ware identiteit verbergen en de bijna ziekelijke behoefte aan aandacht die ze als vermomde beschermengelen verlangen. De krant waarin ze voor het eerst als strip verschenen, werd daarom al gauw te klein voor de superhelden. Film is het medium met

[p. 44]

het grootste publiek, op het grote doek komen de superhelden het best tot hun recht.

Voor het medium film is de Amerikaanse achtergrond van superhelden al even essentieel. Niet alleen domineert de Amerikaanse film de wereld op een manier die superhelden van het grootst mogelijke publiek verzekert, ook sluit de Amerikaanse opvatting van drama naadloos aan bij het superheldengenre. In Hollywood is drama tamelijk eenvoudig: er is een conflict en de hoofdpersoon moet dat oplossen. De kern van iedere mainstream Amerikaanse actiefilm ligt in een tweegevecht, de goeie tegen de slechte. Zelfs complexe conflicten als de Tweede Wereldoorlog of interplanetaire oorlogen worden in Amerikaanse films altijd teruggebracht tot een man-tegen-mangevecht. Er is altijd een scherpschutter, een spion, een commando of een Luke Skywalker die het conflict ten laatste beslecht in een beslissend duel.

De confrontaties die superhelden aangaan, zijn de overtreffende trap van zulke tweegevechten. Een onverslaanbare held duelleert met een onverslaanbare vijand - en verslaat hem (of het) ten slotte toch. The End.

Geen wonder dus dat superheldenfilms ook de overtreffende trap van de Amerikaanse cinema zijn. Van alle blockbusters die in de VS worden geproduceerd, zijn de superheldenfilms de meest succesvolle. Elke zomer stuurt Hollywood wel een of andere superheld de wereld in om haar te veroveren. En hun aantal is in de laatste jaren snel toegenomen. Eerst hadden we alleen Superman in de bioscoop, eind jaren tachtig kwam daar Batman bij, toen Spiderman, later hele zwermen: X-Men, Fantastic Four, dat soort types.

Deze zomer zijn drie superhelden de hele bioscopenwereld rondgegaan: Hulk, een zekere Hancock en Batman.

Het is geen vrolijk trio.

Hulk was als stripfiguur al de droevigste superheld ter wereld. Zijn superkrachten staan hem niet ter beschikking zoals bij de meeste helden, ze zijn voor hem een oncontroleerbare vloek. Ze komen op als hij boos is en transformeren hem van een gewoon mens in een groen monster van gigantische proporties. De chagrijnige Hulk wordt op zijn mooist niet begrepen, meestal gehaat en opgejaagd.

Hancock is helemaal voor de film (en voor hoofdrolspeler Will Smith) verzonnen. Hij ziet eruit als een ongeschoren zwerver en voelt zich te ellendig om de wereld te redden. Dat hij het uiteindelijk toch doet, bijna tegen wil en dank, is noodzakelijk in zijn filmgenre. Anders zou hij gewoon een loser zijn - en daar maakt Hollywood meestal geen films over.

De meeste aandacht ging dit jaar uit naar de nieuwe Batman-verfilming, The Dark

[p. 45]

Knight van regisseur Christopher Nolan. Al ver voor de première zoemden de geruchten en de filmflarden over het internet. Dat had te maken met het feit dat The Dark Knight de laatste film is van een van de hoofdrolspelers, Heath Ledger, die begin 2008 op een geheimzinnige manier stierf. Maar misschien nog wel meer met de reputatie van regisseur Nolan, die zijn werk tot nog toe steeds eigenzinnig tussen kunst en commercie had doorgestuurd.

Regisseur Nolan had in Memento en The Prestige al zijn interesse getoond voor de duistere kanten van de mens, met plots vol geheimen en personages die bereid zijn te doden om die geheimen te bewaren dan wel te ontsluieren. Nolan was de logische keuze toen filmstudio Warner Bros. een regisseur zocht die de kwijnende franchise rond Batman nieuw leven kon inblazen. Nolan, die in 2005 Batman Begins regisseerde, was daarmee de opvolger van Tim Burton en Joel Schumacher, die ieder twee Batman-films hebben gemaakt. Batman Begins was ook al geen lachfilm, maar toch is The Dark Knight nog een tint donkerder.

Is die duisternis resultaat van Nolans smaak? Nee, het is omgekeerd. Nolans voorkeur voor de duisternis heeft hem onder de aandacht van Warner Bros. gebracht. Het verschil tussen Nolans eerdere films en The Dark Knight is de omvang van de productie - naar verluidt 185.000.000 dollar (zo'n 132 miljoen euro), bijna vier keer dat van The Prestige. Films met een dergelijk budget worden niet gemaakt naar de smaak van de regisseur, maar naar de smaak van het publiek.

En dat hij is gemaakt naar de smaak van het publiek, bewijst zijn succes: The Dark Knight leverde in zijn eerste weekend in de Verenigde Staten het recordbedrag van ruim 155 miljoen dollar (97,5 miljoen euro) op. Daarmee had hij zijn budget al bijna terugverdiend, nog voor hij in de rest van de wereld was uitgebracht. Intussen staat de teller op 872 miljoen dollar, 610 miljoen euro.

Donker is de jongste modekleur in Hollywood. Van Harry Potter tot Saw en van I Am Legend tot The Dark Knight - de grootste blockbusters van de afgelopen jaren hebben een grimmige ondertoon. Zelfs de nieuwe animatiefilm van Pixar, WALL-E, die vrijwel gelijktijdig met The Dark Knight in première ging, is donkerder van toon dan alle vorige, met een door vuilnis overwoekerde aarde en een gedegenereerde mensheid die de wijk heeft genomen in een ruimteschip.

Hollywood is altijd een betrouwbare graadmeter voor het Amerikaanse humeur geweest. Als in de jaren vijftig de fatsoensnormen beginnen te knellen, krijgt de burger melodrama's voorgeschoteld waarin filmsterren met die normen worstelen. Als de burger zich daar in de jaren zestig van bevrijd heeft, krijgt hij de schaduwzijden daarvan te zien in films met immorele en onsympathieke hoofdpersonen, zoals Hud met Paul Newman als ploert: een groot kassucces.

[p. 46]

In de jaren van Watergate en Vietnam gaan de grote films - Three Days of the Condor, Serpico - over de onbetrouwbare kanten van de overheid. De jaren zestig en zeventig worden Hollywoods gouden jaren genoemd. Boeken en documentaires zijn gewijd aan de onafhankelijke geesten - John Schlesinger, Arthur Penn, Dennis Hopper, Francis Ford Coppola, noem maar op - die toen gewaagde films konden maken met geld van de studio's. Bewijst dat hun onafhankelijkheid? Misschien. Maar het bewijst vooral het vermogen van Hollywood om de huik naar de wind te hangen. Wil het publiek maatschappijkritische films? Dan krijgt het die. Willen ze happy endings? Krijgen ze die. Willen ze duisternis? Kunnen ze krijgen.

Juist de filmgeschiedenis van Batman laat zien hoe het werkt. In de jaren zestig was er een tv-serie rond de caped crusader. Een wat buikige Adam West in grijze maillot ging met zijn maatje Robin schurken te lijf. Met de blote vuist deelden zij dreunen uit die in beeld werden gebracht met balloons waarin de bijbehorende geluiden stonden POW! BIF! BLAM! SOK! BLAP! OOOF!

Op dat patroon borduurde Tim Burton voort toen hij tussen 1989 en 1992 Batman en Batman Returns maakte. De vleermuisheld was hierin de centrale figuur in een hilarisch universum, met schurken die rondliepen in carnavalskostuums en met feestwinkelpistolen schoten. Dat waren de vrolijke jaren na Reagan en na de Koude Oorlog. Amerika was in een goed humeur en lachte om de laatste restjes kwaad - en wat heet kwaad? Jack Nicholson met een lachzak en Danny DeVito in pinguïn-kostuum - die eenvoudig werden opgeruimd door een dienstbode in een zwart maatkostuum.

Het werd al wat grimmiger toen Joel Schumacher tussen 1995 en 1997 Batman Forever en Batman & Robin maakte. Maar zijn Batmans - gespeeld door respectievelijk Val Kilmer en George Clooney, niet de meest mannelijke acteurs ter wereld - hadden eigenlijk ook weinig te stellen met de schurken die Gotham City bedreigden. De meeste aandacht ging uit naar de vader/zoonrelatie tussen Batman en Robin. In feite heeft Schumacher als actiefilm vermomde relatiedrama's gemaakt - logisch in het tweede ik-tijdperk dat president Clinton inluidde.

En nu? Nu is het bioscooppubliek nerveuzer en onzekerder dan ooit. Zeker na de voor de meeste Amerikanen onverhoedse en raadselachtige aanslagen van 11 september 2001 in de Verenigde Staten. Grote films gaan sindsdien over ongrijpbare gevaren in een onpeilbare en gevaarlijke wereld. In de jaren zeventig werd een doorsnee-Amerikaan (liefst Robert Redford) nog achtervolgd door premiejagers van zijn eigen overheid, de cia of grote bedrijven. Nu wordt (in Babel) een willekeurige Amerikaan neergeschoten in een toeristenbus in Marokko, uit een geweer van een Japanse zakenman, afgeschoten door een Berbers jongetje, waarna de Amerikaanse luchtmacht uitrukt om het hele dorp van de kaart te vegen.

[p. 47]

Wie kan dat nog overzien? Niemand - en dat is de moderne angst waar Hollywood op inspeelt. De wereld is één grote chaos. En zelfs een superheld kan dat niet in zijn eentje oplossen. Of laten we het preciezer zeggen: een superheld kan dat in zijn eentje misschien wel oplossen, maar niet met alleen wat zweetdruppels en spierpijn. Wie in het chaostijdperk nog goed wil doen moet van Hollywood lijden als een moderne Jezus.

De echte hoofdpersoon van The Dark Knight is niet Batman maar The Joker, de laatste rol van Heath Ledger. The Joker is een man met een masker in plaats van een gezicht, zonder verleden, zonder naam, zonder traceerbare vingerafdrukken of dna-profiel. En hij heeft maar één missie: chaos creëren in Gotham City. Waarom? Omdat hij het leuk vindt.

Wie denkt dat er met deze Joker te lachen valt zoals met die van Jack Nicholson (‘Do I look like I'm joking?’) vergist zich. Heath Ledger verzorgt de grimmigste uitvoering van Batmans grootste vijand. Nolan heeft het burleske geweld uit de films van Quentin Tarantino en de Die-Hard-films met Bruce Willis, waardoor Batman-films uit de jaren negentig, van Tim Burton en Joel Schumacher sterk beïnvloed waren, voorgoed achter zich gelaten.

Deze Joker is misschien even gemeen en wreed als die in vorige versies, alleen deze meent het en hij meent het op zijn eigen onnavolgbare manier. Dat is het meest verontrustende van deze Joker. Zijn motieven zijn voor het Amerikaanse publiek net zo onbegrijpelijk als de videoboodschappen van Osama Bin Laden. Deze Joker steekt een reusachtige stapel bankbiljetten in brand, om de boeven te laten zien dat hebzucht in elk geval niet zijn motief is - een motief dat het bioscooppubliek nog wel zou begrijpen.

Deze Joker (‘Do I look like I have a plan,’ zegt hij in een bewuste echo van die vrolijke voorganger) is een anarchist. ‘Ik ben een hond die achter de auto's aanrent,’ zegt hij. ‘Hij zou niet weten wat hij ermee moest als hij er eentje te pakken kreeg. Maar hij gaat er toch achteraan.’

Wat kan Batman daar tegenover stellen? Hij is zelf misschien wel net zo verknipt als The Joker en hij weet dat ook. Hij is alleen goed en The Joker is slecht. Daarmee zijn we weer terug bij de eenvoudige tweedeling in het Amerikaanse drama. Denk maar aan de korte dialoog tussen Frank (slecht) en Harmonica (goed) in Once Upon a Time in the West, vlak voor de beslissende shoot-out. Ze zoeken allebei naar hun rol in de beschaafde wereld en concluderen dat ze die geen van beide hebben: ‘The future don't matter to us. I am here for you.’

Alle personages in Once Upon a Time in the West zijn immoreel. Hier zien we alleen maar boeven, schurken, revolverhelden, hoeren en corrupte zakenlui. Dat is essentieel. Zonder moraal hebben ze de handen vrij om hun problemen met

[p. 48]

geweld op te lossen. Datzelfde geldt voor Rambo. Datzelfde geldt ook voor Batman - al worstelt die er wel mee. Net als de filmstudio's. Die willen geweld laten zien, hoe donkerder hoe liever. Maar ze vinden ook dat ze het niet ‘mogen’ verheerlijken.

Het resultaat is te zien in een van de meest absurde scènes uit de toch al absurde Dark Knight. The Joker heeft een gruwelijk spelletje verzonnen. Twee veerboten heeft hij vol explosieven geladen en de ontstekers voor de bommen heeft hij telkens op de andere boot gelegd. Daarmee hebben gewone mensen - geen superhelden, mensen met een moraal - het lot van andere gewone mensen in handen. Als ze binnen een uur niet de andere boot tot ontploffing brengen, laat The Joker weten, laat hijzelf beide boten de lucht in vliegen. Om het extra spannend te maken: een van beide boten is een gevangenentransport. En laat nou juist daar de grootste moralist van allemaal rondlopen, een grote neger in een oranje overall die de ontsteker pakt en overboord mikt.

Moraal: gewone mensen zijn goede mensen. Terwijl superheld Batman net zoveel moordt als superheld The Joker, laten gewone mensen elkaar in leven.

Beeldend kunstenaar Gabriel Lester schreef onlangs in het tijdschrift Metropolis M dat Amerikaanse filmers gepreoccupeerd zijn met daders en redders en dat de slachtoffers er altijd bekaaid vanaf komen. Deze scène bewijst dat weer eens, juist doordat hij het tegendeel probeert te bewijzen. De veerboten zijn niet meer dan een vergezochte pauze in dat ene duel waar alles om draait en dat wel moet aflopen met de dood van de slechterik, zonder dat de goede, of zelfs maar de samenleving er echt beter van lijkt te worden.

Het is menens met het kwaad in de wereld, en het is maar de vraag of de nette mensen het zullen overleven.