De Revisor. Jaargang 35

[p. 73]

Toef Jaeger
Voor de zekerheid hier een klein terzijde - want o, u zou mij mis kunnen verstaan
Wessel te Gussinklo's Apocalyps

Palestina als adderkluwen is een emotioneel opgeschreven historisch essay - zwaar aangezet met meer argumenten dan bronvermeldingen en met zo'n ferme mening over Israël en Palestina dat het veel weg heeft van een pamflet. Tot zover een neutrale beschrijving van het recentste boek van Wessel te Gussinklo.

Het was niet merkwaardig geweest om te verwachten dat het boek met een hoop lawaai zou zijn ontvangen, sterker nog, het had voor de hand gelegen wanneer er boos was gereageerd op iemand die zonder veel bronvermeldingen maar met een omgekeerd evenredige zelfverzekerdheid uitlegt hoe de wereld in elkaar zit, waar de problemen zitten, waar die zullen ontploffen en voor wie we ondubbelzinnig partij moeten kiezen. Vóór Israël, tégen de islam. Het lijkt op met volle kracht in de porseleinkast springen, maar Te Gussinklo was niet de enige olifant van de laatste jaren en eigenlijk is de ontvangst van het boek opvallend mager.

Verzwijgen, dat is ook altijd een manier om het onwelgevallige onschadelijk te maken, maar ik heb toch niet de indruk dat dat bij Palestina als adderkluwen gebeurt. De drie besprekingen die ik vond verschenen in prominente media (twee keer nrc Handelsblad, één keer Vrij Nederland), maar alleen Elsbeth Etty behandelt het boek op zijn literaire non-fictiemerites. De andere twee besprekers, Jeroen Vullings en Arnold Heumakers, behandelen het essay als een literair werk dat toevallig over contemporaine geschiedenis gaat.

Er wordt meewarig gedaan over Etty, die Te Gussinklo's stijl karakteriseert als ‘geraaskal’ waarvan ze in een ‘zenuwachtige lachkik’ schiet en die daarmee, aldus Heumakers, een brevet van onvermogen aflevert. Als ze eerder eens iets van Te Gussinklo zou hebben gelezen, dan had ze geweten dat hij altijd zo schrijft: ‘Misschien zou je het geraaskal dus ook stijl kunnen noemen,’ en Etty is afgeserveerd.

Toch is het niet zo heel vreemd om een boek dat betoogt dat Palestina het strijdtoneel wordt voor de Apocalyps, een strijd tussen islam en het Westen, ook op zijn inhoud te beoordelen. Maar Heumakers en Vullings doen dat niet. De laatste hoopt maar dat Te Gussinklo ongelijk heeft, zodat er een literair meesterwerk overblijft en we ‘niet zozeer de ondergangsdenker, maar vooral de fenomenale schrijver kunnen waarderen’.

[p. 74]

Ondertussen wekt Vullings wel de indruk dat hij totaal overdonderd is door Te Gussinklo's argumentatie. ‘Au fond verbazingwekkend heldere essayistiek’, schrijft hij, en hij gaat alvast bij voorbaat mee in het diametrale voor en tegen denken wanneer hij veronderstelt dat ‘de met Arafatsjaal getooide A.A.M. van Agt’ hem wel om zijn nek zou willen vliegen. Daarmee lijkt Vullings zich met Te Gussinklo's positie te identificeren maar vervolgens interpreteert hij die positie in termen van Forum (‘Een partijganger zal hij nooit zijn’) en leest hij het essay als uitwerking van het idee ‘dat er niet een waarheid bestaat’. Kortom, Palestina als adderkluwen als modernistisch traktaat, geworteld in de jaren twintig en dertig, weliswaar omdat we misschien alwéér aan de vooravond van beslissende conflicten staan, maar toch ook omdat modernisme nog altijd eenvoudiger behapbaar is dan multi-interpretabel, postkoloniaal, multicultureel postmodernisme.

Vullings hecht vooral veel waarde aan een beeld, en dat is dan ook goed gekozen. Te Gussinklo beschrijft hoe hij ooit een fietser uitschold die hem bijna van de sokken reed. Die fietser dreigde hem onmiddellijk op de bek te slaan en met een combinatie van geluk en judo wist de schrijver de vandaal op de grond te krijgen. Maar dan, daar ligt hij: zijn aanvaller in een houdgreep maar nog steeds driftig. Hij kan hem niet loslaten want dan krijgt hij alsnog tikken. Maar hoe lang kan hij zo blijven liggen? Hij heeft geluk: een bevriende marinier komt langs om hem uit zijn benarde positie te redden. Het beeld is duidelijk, aldus Te Gussinklo: híj was Israël, die bruut op de fiets staat voor de Arabieren en die marinier is de Verenigde Staten. Een schromelijke vereenvoudiging natuurlijk, maar zoals Vullings schrijft: nu ‘verkrijgen we tenminste weer even scherp zicht’, als ‘effectief antidotum’ tegen de beelden die ons via televisie en internet bereiken.

Heumakers laat overtuigend zien dat het zinnig is om iets van het eerdere werk te weten om in elk geval die schijnbaar ordeloze stijl te kunnen plaatsen. Want de opbouw waarbij hoofd- en bijzaken met hetzelfde vuur voor het voetlicht worden gebracht, is ook kenmerkend voor De opstand en Aangeraakt door goden. En dus heeft Te Gussinklo met deze materie een volmaakt onderwerp gevonden voor zijn manier van schrijven. Groter kluwen dan het conflict Israël en Palestina is in de hedendaagse geschiedenis nauwelijks te vinden, dus om daar juist déze literaire verbeelding op los te laten, dat moet wel een bijzonder resultaat opleveren. Scepsis ten aanzien van het bestaan van een waarheid past bij zijn stijl, vorm en inhoud zijn dus één (en de conclusie dat we dus met een modern meesterwerk te maken hebben, blijft bij Heumakers maar ternauwernood impliciet).

Er is zeker iets voor te zeggen om het boek zo te lezen en het getuigt van moed en inzet om een complex politiek probleem met zo'n specifieke literaire verbeelding aan te vallen. Verrassend genoeg is de slotconclusie van Elsbeth Etty - die ze

[p. 75]

vrij denigrerend bedoelt - juist veelbelovend. Het boek geeft inderdaad inzicht ‘in de verwarring om niet te zeggen paniek waar de problemen van deze tijd toe kunnen leiden’. Het zou een interessant vertrekpunt voor een serieuze literaire interpretatie kunnen zijn.

Want Palestina als adderkluwen laat zich lezen als een roman in een opmerkelijke vorm. Een roman over een man die elke dag het nieuws ziet, verwoed de krant leest, onzeker aanschouwt hoe andere mensen heel goed weten wie er gelijk heeft en wie niet, en dan vooral: dat die mensen elkaar met volle overtuiging diametraal tegenspreken. Die ondertussen ziet hoe de krachten die op dat kleine stukje Midden-Oosten met elkaar in botsing zijn, ook elders in de wereld (en bovendien, ook in het Westen) hun strijd beginnen uit te vechten. Iemand die het wérkelijk niet meer weet, maar die er wél iets aan wil doen en die dus onzeker gaat schreeuwen. ‘...er moet tégengesproken worden, er moet iets teruggezegd worden tegen de Gretta's, laten we het maar weer eens over de staat Israël hebben’, opent Te Gussinklo zijn boek en dan zijn we nog niet eens goed begonnen. Een roman in de vorm van een monoloog van iemand die zonder enige bron fatsoenlijk te citeren allerlei feiten tegenspreekt. ‘Hij zou beter moeten weten, mag ik het zo zeggen?’ veegt hij (het personage Te Gussinklo) Van Doorn voor de voeten.

Maar ook een hoofdpersonage, dat, geconfronteerd met de slechtheid van machthebbers, niet verder komt dan de wanhopige platitude: ‘Wat zijn dat voor lieden!’ Dat, omdat hij een stenen vlakte in Palestina heeft gezien, tot de conclusie komt dat de bestaande demografische cijfers nooit kunnen kloppen. Dat vanwege dezelfde losliggende stenen meteen weet waarom hier het stenigen is uitgevonden (maar niet uitlegt waarom het in de Alpen zo weinig gebeurt). Dat gefascineerd naar de aanslagen van ii september heeft gekeken en daarvan tot zijn eigen ontsteltenis ook de schoonheid waardeert (niet zo'n originele observatie als Te Gussinklo lijkt te menen, wél een mooie passage). Dat zich realiseert dat het wereldbepalend conflict zich afspeelt in de contreien waar de beschaving is begonnen, kortom: de cirkel moet dus wel bijna rond zijn en dit is het einde der tijden.

Hij weet alles zeker, hij weet niets zeker en hij is volkomen in paniek.

Als we de spreker nu eens niet identificeren met Te Gussinklo, maar ervan uit gaan dat de schrijver hier een slachtoffer van onze chaotische wereld heeft neergezet, dan kun je niet anders vaststellen dan dat de verwarring mooi is vormgegeven. Aan het einde ben je niets wijzer over de wereld dan dat de wereld niet iets is om wijzer van te worden. Dat zou volgens mij een literaire interpretatie zijn, en als je het zo leest is Palestina als adderkluwen een even goed als onaangenaam boek.

[p. 76]

‘Zo, dat is gezegd’

Maar wat mij aan deze interpretatie en invalshoek niet bevalt, is dat ik het gevoel heb dat Te Gussinklo wél zelf aan het woord is, en dat hij het wél allemaal meent. En dan is het boek nog steeds onaangenaam maar een stuk minder goed. Want wie leest wat er staat, komt een hoop ongedocumenteerde gevaarlijke onzin tegen. ‘Zo, dat is gezegd’, om met Te Gussinklo te spreken. Zijn vergelijkingen zijn misleidend en zijn oplossingen simplistisch. Is Palestina nu werkelijk te vergelijken met De Peel? Want, zo verklaart Te Gussinklo, als De Peel gekoloniseerd zou worden, dan zou de rest van Nederland toch met alle liefde de vluchtelingen opnemen? Dus waarom doet de Arabische wereld dat nu niet met de Palestijnen? Om de boel te laten escaleren! En wat is nu eigenlijk het probleem, de Sileziërs hadden het veel erger want die hadden ook nog een ver ontwikkelde cultuur toen ze van hun gebied werden verdreven. De Palestijnen daarentegen waren volkomen onderontwikkeld, aldus Te Gussinklo. Een mythe die door Chris van der Heijden in Israël een onherstelbare vergissing trouwens intelligent en overtuigend weerlegd wordt. Binnen dit kader heeft Te Gussinklo en passent ook nog een ‘tip’ voor de indianen, waren ze maar ‘gewoon blank’ geweest, dan hadden ze met de kolonisator kunnen meedoen.

Voor iemand die zulke grote beweringen doet, is Te Gussinklo wel heel erg slordig: ‘zoals Hans Gruyters het, ik dacht in de hp, formuleerde’, of: ‘zoals Gerrit Komrij het eens in verband met het communisme - nrc rond 1980 - formuleerde’. Dat zijn nog onschuldige voorbeelden maar als hij refereert aan Nassers antisemitische radiotoespraken, dan had hij toch even moeten opzoeken of die ‘een paar keer per dag (maar het kan ook elk uur geweest zijn)’ werden uitgezonden.

Als het hem nu vooral gegaan was om de ongrijpbare werkelijkheid, had hij dan niet beter een ander onderwerp kunnen kiezen? Als het hem te doen was om de onkenbare werkelijkheid, had hij die dan niet evengoed kunnen demonstreren aan de hand van de verbouwing van het Rijksmuseum? Of, als hij toch de islam erbij wil halen, waarom dan niet verwijzen naar de nieuwbouw van de grote moskee bij het Feyenoordstadion? Is het niet nog veel virtuozer om juist die kwesties literair te ontrafelen?

Een andere reden waarom het niet geloofwaardig is dat het hem echt alleen om de ongrijpbaarheid van de waarheid gaat, is het feit dat dit niet de eerste keer is dat Te Gussinklo zijn zorgen uitspreekt over de islam. In de bijlage Letter en Geest van Trouw schreef hij eind 2005 (het schrijven aan Palestina als adderkluwen was toen al bijna een jaar voltooid) een ‘Brief aan mijn apotheker’. Hij was bij het halen van zijn medicijnen geholpen door een vrouw met een hoofddoek. En in plaats van die vrouw zelf aan te spreken op haar religieus-symbolische dracht, besloot hij aan

[p. 77]

haar baas, de apotheker, uit te leggen waarom ze ontslagen zou moeten worden. Om een lang verhaal kort samen te vatten: met haar islamitische klederdracht nam ze onvoldoende afstand van de uitwassen van haar geloof en dat vond hij bedreigend. Die vrouw lijkt mij het toonbeeld van integratie (ik neem maar aan dat ze bijvoorbeeld bereid was zwangerschapstesten te verkopen aan ongehuwde vrouwen) maar zo ziet hij het niet: ‘Ik wil niet door iemand geholpen worden die deze dreigende, onverdraagzame en duistere wereld [van de sharia, tj] vertegenwoordigt, meer nog, daar met inzet van getuigt.’ Deze brief ging de hoofdredactie te ver, wat voor de redacteur van de bijlage reden was om Trouw te verlaten en Opinio op te richten, maar dit terzijde.

Nog enkele andere werkexterne factoren wijzen op een ander doel dan het schrijven van een roman over de wanhoop. Heel simpel: het classificatienummer van het boek (nur) is 686: dat wil zeggen: ‘moderne geschiedenis’. Niet het nummer van een literaire roman (301) of een literair essay (323). De flaptekst (weliswaar vermoedelijk niet van de auteur zelf maar waarschijnlijk wel door hem goedgekeurd) belooft ‘inzicht in de loop van de geschiedenis’ - terwijl het boek als literair werk eigenlijk alleen werkt als je het betoog interpreteert als het tegenovergestelde daarvan.

De waarheid ligt vermoedelijk in het midden. Ik geloof wel dat de woede en angst die uit dit boek te lezen zijn, authentiek zijn. Te Gussinklo heeft zich laten meeslepen door zijn stijl en vertelwijze, en vooral door zijn vergelijkingen die vaker versimpelen dan verklaren - en hij gebruikt die als excuus voor een per saldo slordig en ongenuanceerd betoog. Dan is het misschien een essay in de puurste vorm, dat van de zoektocht, maar daarmee is het ook een hoogst persoonlijke zoektocht - en dan is er weinig reden om dit boek serieus te nemen.