De Revisor. Jaargang 35

[p. 64]

Bertram Mourits
Een verhalenbundel die de rol van roman speelt

Toen ik Stephan Enters Spel begon te lezen, was dat in de veronderstelling dat ik een roman onder ogen zou krijgen. Recensies had ik niet gezien - dat was geen bewuste strategie, het was er gewoon niet van gekomen. Dat het boek positief was ontvangen, had ik wel gehoord maar verder durf ik mijn leeshouding als onbevangen te omschrijven. Ik had niet verwacht dat ik zo spoedig de draad kwijt zou raken.

Welgemoed begon ik aan het eerste hoofdstuk, dat als hoofdpersoon een jongen van een jaar of negen introduceert - zo ongeveer de leeftijd van het kereltje dat op het omslag van het boek vanaf een open plek het donkere bos inloopt. En de roman begint ook in zo'n bos, met een cowboys-en-indianenspelletje waarvan de wetten bepaald lijken te zijn door de stripboeken die de jongens gelezen hebben. Erg origineel is het allemaal niet en meteen op de eerste pagina krijg je het gevoel dat je het vervolg kunt uittekenen: het spel zal zijn speelse karakter gaan verliezen en de hoofdpersoon harden totdat hij een volwassen vent wordt.

Het pleit voor Enter dat deze verwachting voor minstens de helft niet uitkomt. Dat eerste hoofdstuk krijgt al snel een verrassende wending wanneer de ‘nieuwe negers’ aangevoerd worden, voor de ‘kippenschool’. Gastarbeiders zijn het, en ze spreken Frans. Ondanks die barrière sluit Norbert (de hoofdpersoon) zo goed en kwaad als het gaat vriendschap met een van hen, die hij Soefi-Ali doopt. Die vriendschap is volkomen abstract maar daarom niet minder gemeend, minder een spel dat je kunt winnen of verliezen (zoals dat met de roodhuiden), maar een diep ingevoeld toneelstuk (met ‘zwarthuiden’) - waarbij Soefi-Ali de naam is van het personage ‘vriend van Norbert’. Maar de werkelijke naam kent hij niet en het lukt hem dus ook niet meer om nog eens contact met hem op te nemen.

Het tweede hoofdstuk is desoriënterend omdat het in het geheel niet aan het eerste refereert. Het eerste wat opvalt is een vrij radicale perspectiefverandering. Waar Soefi-Ali en de roodhuiden nog nadrukkelijk vanuit het jochie Norbert werden beschreven, wordt hier de omgeving van het dorp beschreven in termen die nog het meest lijken op een persiflage van negentiende-eeuwse alwetende vertellers: ‘De paradijselijke schoonheid die het stroomgebied van dit riviertje tot in de

[p. 65]

negentiende eeuw kenmerkte, is misschien in de verte (maar ook dan bij voorkeur met half toegeknepen ogen en een paar glazen op) nog te ervaren door wie zich met een luchtballon vanuit het zuiden, zeg vanaf de Rijn, op een toegeeflijke voorjaarsbries noordwaarts laat drijven.’ Alles aan deze beschrijving is licht overdreven, maar dat ‘toegeeflijke’ doet het hem, hier is een vette knipoog geschilderd met een toewijding die een Hollandse meester waardig is. Wel merkwaardig is het dat de hoofdpersoon hier wederom geïntroduceerd wordt, en wel op een manier alsof we hem niet al kennen, als een reiziger, ‘iemand, bijvoorbeeld, als Norbert Vijgh’. Vanaf dat moment duiken we vrij snel het dorpsleven weer in; in dit geval op zoek naar de dorpsgek, de ‘Hofnar’ uit de titel van het hoofdstuk. Misschien staat in deze roman niet de jongen maar het landleven centraal, en is dit een soort Bij nader inzien in de provincie.

Het volgende hoofdstuk gaat dan over alweer een ander aspect van dit landelijke bestaan en wederom ontbreekt de aansluiting met het vorige hoofdstuk, in elk geval op verhaalniveau. Ik heb het gevoel dat ik beginnetjes zit te lezen van een boek dat maar geen roman wil worden, en in mijn achterhoofd wachten allerlei verhaallijnen op afronding.

Niet dat het een slecht hoofdstuk is, helemaal niet, Norberts koortsige belevenissen in een kerk zijn mooi opgeschreven: hij ziet tijdens de dienst de glas-in-loodramen tot leven komen en wordt door de figuren op het raam toegesproken en aldus van zijn geloof af geholpen.

Maar zo gaat het door: elk hoofdstuk kan op zichzelf staan, stáát op zichzelf, en de hoofdpersoon heeft weliswaar steeds dezelfde naam maar is in elk hoofdstuk met heel andere zaken bezig. Die conclusie kan ik niet zomaar trekken, want de achterflap rept zonder reserve van een roman, en ook in een interview verklaart Enter dat we met een roman te maken hebben.

Ik geef onmiddellijk toe dat het een enigszins conservatief standpunt is - en ik wil me niet wagen in het mijnenveld van de definities - maar eigenlijk vind ik dat een roman meer moet zijn dan de som van losse hoofdstukken. Goed, nog eens lezen, op zoek naar de samenhang. En nu eens die recensies bekijken, want Spel is gezegend met een groep bekwame en bovendien enthousiaste besprekers. Het verbaast me een beetje dat geen van hen zich écht bezighoudt met de vraag of we met een roman of verhalenbundel te maken hebben - het is geen kwestie die erg belangrijk wordt gevonden. ‘Overigens meer een verhalenbundel dan een roman,’ constateert Kees 't Hart droog in De Groene Amsterdammer, ‘feitelijk een bundel met samenhangende verhalen,’ meldt Arjen Fortuin in NRC Handelsblad en ‘we hebben hier toch eerder te maken met fraaie, afgeronde verhalen dan met een soepel doorlopende roman,’ stelt Arie Storm in Het Parool. ‘Een echte roman kan Spel niet

[p. 66]

genoemd worden,’ meldt het Nederlands Dagblad, maar Atte Jongstra vindt het een ‘roman in verhalen’, en Het Financieele Dagblad noemt en passant zelfs de verhalenbundel Winterhanden, Enters debuut, óók nog ‘roman’. Kortom, waar maak ik me druk om? Enter heeft weer eens een mooi boek geschreven en daar is literair Nederland blij mee.

Elke bespreker signaleert wel samenhang die het etiket roman kan rechtvaardigen. In Spel wordt, zo meent men, stukje voor stukje een beeld opgebouwd van de opgroeiende Norbert. Elke keer dat hij de spelregels heeft begrepen en ze durft te breken, leert hij wat bij en ontdekt hij dat er nieuwe spelregels zijn ontstaan. Daarmee belandt hij in een nieuw stadium van zijn leven, dat ook weer overwonnen zal worden. Ondertussen verandert de wereld mee ‘van een beangstigende chaos tot een hoge, maar bedwingbare berg’ (Kees 't Hart). Dat klopt volgens mij maar half: soms is de wereld voor Norbert beangstigend, maar juist de regels van de diverse spelen maken zijn omgeving bijna steeds in meer of mindere mate bedwingbaar. Atte Jongstra ziet de spelletjes zich ontwikkelen, tenminste, een beetje: ‘De inzet van al die spelletjes wordt ernstiger naarmate de jonge Vijgh opgroeit, maar al te dwingend moeten we deze ontwikkeling ook weer niet nemen’. Mee eens - want de tegenstelling tussen spel en ernst is er wel maar die ontwikkeling niet.

Kees 't Hart zoekt wat verder, en vindt een soort engagement dat zich bij Enter vertaalt ‘in een verlangen om zo precies mogelijk verhoudingen tussen mensen te demonstreren, te laten zien hoe mensen binnen een maatschappelijk discours en binnen opvattingen ingebed raken en hoe ze zich daarbinnen staande moeten zien te houden’. Het lijkt me een juiste analyse, en zeker wanneer je ‘discours’ en ‘opvattingen’ vervangt door ‘spel’ en ‘spelregels’ is meteen te zien hoezeer deze beschrijving op Spel van toepassing is, het verhaal van een individu dat zijn plek zoekt in de wereld. Dat het spel vooral een taalspel is, concludeert Arie Storm, die Enter in elk van de verhalen de ‘taal als sleutel tot een andere werkelijkheid’ ziet gebruiken.

Maar het lukt me nog steeds niet daarin genoeg reden te zien om het boek een roman te noemen. In de eerste plaats omdat ik een half boek lang bezig was geweest niet van ‘fraaie, afgeronde verhalen’ te genieten, maar te zoeken naar waar die ‘doorlopende roman’ nu over zou gaan. In de tweede plaats, en vooral, omdat de thematische lijnen die de recensenten hebben aangewezen zó algemeen zijn dat ze voor de halve westerse literatuur opgaan. Het verhaal van regels en spelregels die staan voor een persoonlijke ontwikkeling vormt ‘geen rode draad waar je steil van achterover slaat,’ constateert Arjen Fortuin in NRC Handelsblad terecht.

Ik vind het een wezenlijke vraag: als het boek een verhalenbundel is, ontslaat dat de lezer van de ‘plicht’ om naar een eenheid te zoeken en ik beschouw het door Enter gekozen etiket dan ook als een uitdaging. Hij beweert dat dit boek een een-

[p. 67]

heid vormt die het woord ‘roman’ waard is. Het zal toch niet zo simpel zijn dat ze bij de uitgeverij vrezen dat het boek minder goed verkoopt als je ‘Verhalen’ op het omslag zet?

De nodige samenhang kan de elf verhalen - want daar ga ik nu van uit, totdat het tegendeel bewezen is - natuurlijk niet ontzegd worden. Ik zei het al, ze hebben allemaal Norbert Vijgh als hoofdpersoon. In het begin van het boek is hij een jaar of negen, aan het slot vrijwel volwassen. Dus lees ik Spel als bildungsroman? Dan wel een heel fragmentarische, want we krijgen momentopnames, géén ontwikkeling te zien, en ondanks het feit dat we Norbert over de gehele lengte van het boek volgen, leren we hem niet werkelijk kennen. De recensent van Trouw merkt op: ‘Soms is het moeilijk te geloven dat die kwetsbare jonge scholier en die arrogante gymnasiast dezelfde zijn’. Inderdaad: het zijn hoofdpersonages van verschillende verhalen die dezelfde naam hebben - en ik wil best aannemen dat die verhalen daarom ook over hetzelfde personage gaan maar de ontwikkeling wordt in het boek niet zichtbaar gemaakt. Spel is géén bildungsroman (en dat was overigens ook niet Enters bedoeling - hij ziet Norbert eerder als iemand die probeert ‘zich aan die bildung te onttrekken’).

Is het dan een portret van de omgeving, het fictieve Brevendal - ten noorden van de Rijn, ooit een dagreis van Arnhem? Een boek over veranderend Nederland, een tijdsbeeld? Op de achtergrond is dat thema wel aanwezig: in een spannend verhaal dat zich afspeelt op de bouw, wordt het optimisme van de nieuwbouwwijken subtiel ontwricht door de wreedheid waarmee de ene groep jongens de andere aftuigt. En de ontkerkelijking die Norbert meemaakt wanneer het glas-in-loodraam voor zijn ogen danst, heeft een pendant in de slotscène van het boek waarin Norbert in de kerk staat om ‘iets persoonlijks’ over zijn overleden grootmoeder te vertellen. Voor het Reformatorisch Dagblad genoeg aanleiding om de zoektocht naar de grenzen van het spel te interpreteren als zoektocht naar zingeving, maar volgens mij zijn dit allemaal vooral lijntjes, parallellen, die de verhalenbundel weliswaar samenhang geven maar niet genoeg om het etiket roman te verdienen.

De samenhang zal in elk geval wel in de notie ‘spel’ te vinden zijn. De titelverklaring als mogelijke oplossing... zijn het echt eerstejaarsstudent-Nederlands-middelen die ik nodig heb om dit boek te kunnen begrijpen, mijn hemel...

Nu goed, ‘spelen’ is natuurlijk een thema met mogelijkheden waarmee de structurerende auteur zich de nodige vrijheid verschaft. Een willekeurig voorbeeld: het hinkelspel van Julio Cortázar (Rayuela) is een hutspot van verhalen die je bovendien in diverse volgordes kunt lezen. Ik heb er geen bezwaar tegen dat een roman te noemen, want Cortázar experimenteert over de volle breedte van zijn boek, maar het opvallende aan Spel vind ik juist dat het zo traditioneel is. De verhalen

[p. 68]

zijn psychologisch-realistisch, Enter getuigt van ouderwets vakwerk en stilistische speelsheid is juist volkomen afwezig. Enter komt nooit ‘uit de plooi van een deftige ernst’, constateert Jaap Goedegebuure terecht in zijn recensie. Dat kan natuurlijk evengoed deel van het spel zijn maar als verklaring heeft dat iets onbevredigends wanneer speelsheid op elk ander dan het plotniveau zo afwezig is.

Als onderwerp van de verhalen speelt het spel in elk geval een onmiskenbare rol. Ik noemde al de spelletjes in het bos en het gerommel op de bouwplaats: Norbert lijkt in deze gevallen steeds de regels te doorgronden totdat er iets gebeurt dat niet binnen de spelregels past. Daar wordt hij wijzer van, er ontstaat een nieuwe status quo met eigen spelregels, die dan in een volgend verhaal weer gebroken worden, ware het niet dat de dingen die Norbert in het ene hoofdstuk ‘leert’ slechts zelden direct meegenomen worden naar het volgende hoofdstuk.

In verschillende verhalen wordt de neiging tot improviseren afgestraft maar er is ook een verhaal waarin een tijdelijke schaakleraar Norbert juist het belang van spontaniteit en intuïtie leert - en daarmee van hem een veel betere schaker maakt. En er is scrabble, dat Norbert met zijn oma speelt. Ook daarin worden de regels van het spel aan de omstandigheden aangepast: Norbert durft voor geen goud het woord ‘sexbom’ neer te leggen ondanks de 34 punten die dat zou opleveren. Bovendien leert zijn grootmoeder hem dat woordgebruik onmiddellijk sociale status weerspiegelt: je zegt óóto, niet áúto, en je gaat naar de plee, niet naar het toilet. De spelregels van het leven zijn vooral de regels van de taal en Enters spel is dus een keurig uitgewerkt taalspel. Scrabble voor gevorderden.

Het naar dat spel genoemde slotverhaal bestaat uit herinneringen aan vakanties met oma naar Zwitserland, die door zijn hoofd schieten vlak voordat hij zal spreken op haar begrafenis. Het is een fraai afgerond geheel, een novelle op zichzelf, maar juist de thema's die hier zo subtiel worden behandeld - de spelregels van de sociale verhoudingen - zijn in dit boek dan nog nauwelijks aan de orde geweest.

‘Spel’ heeft natuurlijk nog een andere betekenis, namelijk die van acteren. En juist die vorm van spel opent Norbert vaak de ogen. Het acteerwerk van de glas-in-loodramen is het duidelijkste voorbeeld, maar ook de (min of meer) ontmaagding gaat met een soort voorgewende vrolijkheid gepaard die Norbert de onaangename indruk geeft dat zijn vriendin acteert.

Als ik dit boek als roman wil interpreteren, staan niet het spel en de regels centraal, maar dat acteren, het voorwenden. Spel gaat dan over het gebruik van taal dat verhoudingen tussen mensen en generaties bepaalt: Brevendal ‘speelt’ de rol van Nederland in de jaren zestig en zeventig, Norbert heeft de rol van de post-baby-boomgeneratie die los moet komen van vroegere generaties, maar zonder ideolo-

[p. 69]

gie of pijnlijke breuk. Het zijn de regels die veranderen: niet meer en niet minder. Alle stadia in de ontwikkeling van Norbert zijn uiteindelijk met speels gemak te overwinnen. Niets doet werkelijk pijn, niets raakt echt, niets doorklieft de ziel van de jonge Norbert tot op het bot. Als er een ontwikkeling te signaleren valt, is dat er een waarin veranderingen steeds flegmatieker worden opgepakt. In het eerste verhaal is het verdwijnen van Soefi-Ali een pijnlijke gebeurtenis en ook andere veranderingen ondergaat hij niet zonder spijt, maar het lijkt hem steeds minder te deren, en de conclusie moet zijn dat opgroeien, dat léven, een ‘spel’ is geworden. Het engagement is verdwenen, de politiek speelt dan ook geen grote rol. Wie volwassen wordt in een tijd die zo weinig beroep doet op volwassenheid, met ouders die modern genoeg zijn om het Norbert niet echt moeilijk te maken, die wordt niet echt volwassen, die speelt het maar.

Ik vind het allemaal nog wel aardig gevonden. Als je het zo opschrijft, klinkt Spel inderdaad best samenhangend, in elk geval genoeg om het ‘roman’ te kunnen noemen. Het probleem is: ik geloof het zelf niet helemaal. Dat de thematiek coherent is, is eigenlijk niet voldoende. In welke beetje fatsoenlijke verhalenbundel gebeurt nou niet iets met de taal dat een afstand creëert tot de werkelijkheid? En de conclusie dat de regels van het taalspel de intermenselijke verhoudingen bepalen, kun je al trekken na het eerste verhaal - hier komt mijn ouderwetse visie op de roman weer om de hoek kijken: er zit geen enkele ontwikkeling in die thematiek.

Dus waarom heet Spel een roman? Arie Storm merkt in zijn recensie al op hoe geslepen het boek is gepresenteerd, met een aanbeveling van ‘nostalgiekoning Jan Siebelink zelf’, met op het omslag een jongetje dat ‘het landschap van zijn jeugd’ betreedt en in het persbericht de aanbeveling, ‘een boek voor iedereen die wel eens verlangt naar “vroeger”.’ Van Oorschot is een ‘weliswaar onafhankelijke maar evengoed supercommerciële’ uitgeverij. Volgens mij heeft hij gelijk, en heeft hij alleen verzuimd het etiket ‘roman’ als onderdeel van die strategie te herkennen. Dit is een verhalenbundel. Een zorgvuldig gecomponeerde, onderkoeld geschreven, goede verhalenbundel die de rol van roman speelt. En als Spel toch echt een roman moet heten, dan gooi ik de handdoek in de ring, dan ben ik er gewoon te dom voor.