De Revisor. Jaargang 34

[p. 12]

Oek de Jong
Kepala botek

Onze lerares Grieks - juffrouw Bonebakker, van deftige Amsterdamse familie, ongetrouwd gebleven vanwege klein gebrek: hazenlip en open gehemelte, terechtgekomen op het lyceum van een stadje op een van de Zeeuwse eilanden, waar zij dertig jaar lang onverminderd enthousiast bleef over Homerus (en altijd opgewonden raakte bij de passage waarin Nausikaä met haar vriendinnen op het strand een balspel speelt en verrast wordt door de daar aangespoelde en met wieren en zoutkorsten overdekte Odysseus); die een ordeloze en niet meer in te tomen klas de rug toedraaide en met haar gezicht naar het bord gewend met driftig prevelende lippen begon te bidden, deze ranke vrouw die zakdoekjes in de mouw van haar vest propte en deze voortdurend tevoorschijn moest halen om overvloedig speeksel af te wissen - deze lerares van ons begon enthousiast te sputteren toen mijn vriend Kees Kakebeeke op een dag vertelde dat zijn vader op Nieuw-Guinea door de inboorlingen vanwege zijn kaalheid ‘kepala botek’ werd genoemd.

‘Kepala botek zeg je? O, maar dat is heel interessant.’

‘Hoezo, juffrouw?’

Quasi argeloos werd de vraag gesteld.

‘Kepala! Luister eens goed. Ke-pa-la. Hier zie je iets dat ik altijd zo reuze interessant vind. Want kepala... Heeft niemand het van jullie nog in de gaten? Kepala, dat hangt ongetwijfeld samen met het Griekse “kephalè”, dat immers hoofd betekent. En “botek” moet dan “kaal” betekenen.’

Opgewonden snoot zij haar neus en wiste haar bovenlip af.

Een kaalkop - dat was dus meneer Kakebeeke, schoolmeester en mannenbroeder, eerst op Nieuw-Guinea, waar hij in no time zes zonen verwekte, daarna in dat stadje op een van de Zeeuwse eilanden, op Zuid-Beveland als dat iemand wat zegt. Hij was een driftig heerschap en schroomde niet om met de vlakke hand zijn zoons en leerlingen te tuchtigen.

Kepala botek noemden ze hem op dat eiland van koppensnellers en daar was het, geloof ik, een eretitel.

In het huis van de Kakebeekes aan de Kerkstraat stonden op de schoorsteenmantel enkele houten figuren, waar iets duisters van uitging. Er zaten botjes en veertjes

[p. 13]

op. Er lag ook een streng kauri-schelpen, kleine gladde schelpen met geribbelde mondjes.

Daar kon je op Nieuw-Guinea een vrouw voor kopen of vijf varkens, legde meneer Kakebeeke me uit, en ik bespeurde in die streng gereformeerde onderwijzer opeens een man die er wel zin in leek te hebben om een vrouw te kopen, zo'n vrouw die vijf varkens waard was.

In dat grote, oude huis aan de Kerkstraat heerste een onbeschrijfelijke wanorde en er hing een sfeer van verwaarlozing. Mevrouw Kakebeeke - die ik uit het raam van mijn vriends kamer eens in badpak op een stretcher zag liggen achter het huis, juist toen zij een been optrok - weigerde om nog langer de kamers van haar zes aartsslordige en aartsluie zoons op te ruimen. Ook de rest van het huis ruimde ze niet meer op. Soms zag ik haar verveeld een kamer stofzuigen, maar veel vaker zag ik haar zitten lezen. In de keuken stapelden de vuile borden zich op. Alleen koken deed ze nog, maar ook dat met tegenzin. Boven, op de jongenskamers, rook het naar zweetsokken, de bedden waren nooit opgemaakt, de lakens zaten vol zaadvlekken en de vloeren waren er met kledingstukken bezaaid.

Op een dag werd ik op de binnenplaats achter het huis vanuit een bovenraam met een windbuks beschoten. Op een andere dag werd ik, terwijl ik door de marmeren gang liep - met mijn boezemvriend op weg naar het radiomeubel en zijn elektrische gitaar, die daarop aangesloten kon worden, op weg naar het schriftje waarin wij onze ‘eerste hit’ noteerden - in die gang werd ik vanaf de trap besprongen door een kleine bosaap, een hard gespierd knaapje, dat erop lossloeg en zonder pardon een pluk haar uit mijn hoofd rukte. Het was of die beelden met hun botjes en veertjes het leven in dat huis op een geheimzinnige manier ondermijnden en ontwrichtten, alsof zij die chaos veroorzaakten.

Toen zaten we op een winterzondag op de Honda en reden na de kerkdienst naar het huis in de Kerkstraat. Terwijl wij langs het kerkvolk scheurden scandeerden wij ‘John-son moordenaar! John-son moordenaar!’ en hieven daarbij onze gebalde vuist. Aan het eind van de straat gingen wij in de sneeuw onderuit en schoven een voortuin in. Dit tot tevredenheid van enkele voorbijgangers, pijnlijk getroffen door onze infame woorden aan het adres van de Amerikaanse president - de Amerikanen golden toen nog als onze ‘bevrijders’. Mijn vriend krabbelde overeind en sprak tot een van de voorbijgangers: ‘Ja, ja, God straft onmiddellijk.’ Slap van het lachen rolden wij door de sneeuw.

Koffie met cake in het huis aan de Kerkstraat. Op zondagochtend deed men of er toch een gezin was.

Na de koffie slopen wij naar zolder. Wij vielen neer in een paar kapotte fauteuils, wij trokken onze stropdassen los en - sigaret in de mondhoek, één been losjes

[p. 14]

over de stoelleuning hangend - gaven ons over aan het kaartspel.

Een half leven later herinnerde ik me die ochtend en krabbelde na wat inleidende aantekeningen het volgende fragment neer.

▲

‘met één woedende handbeweging wierp meneer Kakebeeke het tafeltje met het kaartspel, de dubbeltjes en de kwartjes omver, zoals eens Jezus in de tempel de tafeltjes van de geldwisselaars omver had geworpen.

“Tuig,” hijgde hij. “Adderengebroed!”

“Hebben wij dan adderen gekoesterd aan onze borst,” declameerde Kees, zijn oudste.

“Ja, spot maar met het woord des Heeren! Hier met die kaarten! Opdat ik ze... aan stúkken scheur!”

Hijgend dook meneer Kakebeeke op zijn zoons en probeerde hun de resterende kaarten te ontwringen.

“Minne figuren! Achterbakse knaapjes! Op zolder... Op zól-der... kruipen ze dan weg... om het kaartspel... te beoefenen. Ik walg van mijn eigen zaad! Hier met die kaarten! Moet het dan zover komen dat ik walg van mijn eigen zaad?”

Er was in meneer Kakebeeke een acteur verloren gegaan. Half en half genoot hij van zijn drift en woeste woordenkraam. Totdat zijn oudste zoon, die hij kennelijk pijn had gedaan, naar hem uithaalde. Meneer Kakebeeke deelde een paar trappen uit aan zijn oudste en hield onderwijl zijn op een na oudste bij de stropdas vast, dat als wurgkoord begon te fungeren. De twee jongsten besprongen nu als fretten hun vader en klauwden zich aan hem vast.

“Simson! De Filistijnen over u,“ brulde mener Kakebeeke.

Daarna zei hij niets meer, want er werd nu werkelijk fel gevochten en hij had er al zijn adem voor nodig. Ik wist niet waar ik kijken moest.’

●

Al deze wilde jongens zijn goed terechtgekomen. Mijn vriend is al op zijn eenentwintigste getrouwd - wij waren verbijsterd - vader geworden van vijf kinderen en hoog gestegen als informaticus. Als ik aan hem denk hoor ik de perfecte en geestige imitatie van een tandeloze, oude blueszanger die hij op zijn vijftiende ten beste wist te geven of ik zie hem op zijn Honda rijden, woest voorovergebogen, met bollend wit overhemd.

[p. 15]

Een paar jaar geleden stond ik op een zomerochtend, geheel tegen mij gewoonte in, vroeg op. Het was pas vijf uur. Maar ik was klaarwakker en stond toen maar op. In de tuinen tussen de grachtenpanden hing nog een dichte nevel. Vogels zongen. Maar het was doodstil.

Niet wetend wat te doen dwaalde ik door het huis en belandde voor een stadsplattegrond die al jaren aan de muur hangt. Het is een facsimile van een plattegrond uit 1650 van dat stadje op Zuid-Beveland, in vogelvluchtperspectief getekend door een man genaamd Zacharias Roman. Voor het eerst keek ik aandachtig naar die plattegrond. Je ziet een ommuurde stad met bastions, de gotische Maria Magdalena in het midden, de Grote Markt, de Beestenmarkt, de Kerkstraat, de Lange Vorststraat, de Oude Haven. Buiten de stadsmuren zijn boomgaarden getekend. Een kanaal loopt tussen de verdedigingswerken door langs de ovens waar de meekrab wordt gemaakt en mondt uit in de Oosterschelde, die toen nog vlakbij was, en daar ligt het galgenveld.

Op die vroege ochtend waarop ik - haast buiten de tijd - naar dat vestingstadje staarde, begon de roman waar ik sedertdien aan werk. Het duurde nog wel even voordat ik dat in de gaten had. Ik begon ermee een plek aan de Oosterschelde te beschrijven, de sluizen waar ik in een kanaal leerde zwemmen, alles wat ik me ervan kon herinneren, alles wat ik er had meegemaakt, en dacht dat het daarmee gedaan zou zijn. Lekker snel klaar, dacht ik. Maar toen had ik de sluizen van mijn geheugen natuurlijk pas goed geopend.

Veel later kwam de hierboven afgedrukte kaartscène, die ik tussen de bedrijven van een hoofdstuk door heb neergekrabbeld. Het deel waarin hij thuishoort heb ik af en hij past er niet in. Ook alle andere aantekeningen, die ik over die Hollandse familie uit Nieuw-Guinea heb gemaakt, dienen voorlopig nergens toe. Het verhaal ging weer eens geheel zijn eigen gang.

Wat moet ik er verder van zeggen?

Door die woorden ‘kepala botek’ kwam er een andere herinnering los, die ik wel heb kunnen gebruiken.

Ik herinnerde me korven, twee korven met deksels die aan weerszijden van een paard hingen, twee kleine meisjes in die korven, in het nachtelijk duister op de vlucht voor een uitbarstende vulkaan. In diezelfde les misschien, waarin ze zo enthousiast begon te sputteren over dat kepala botek, vertelde juffrouw Bonebakker ons dat verhaal uit ‘Indië’, waar zij was opgegroeid. Een van die meisjes in die korven was zijzelf, in de andere zat haar zusje. In de nacht vluchtte het gezin de bergen in. Nu ik het opschrijf maakt zich nog iets anders uit mijn geheugen los: ik herinner me dat zij, nadat ze dit had verteld, een beetje gegeneerd leek alsof het ongepast was dat zij, die nooit over zichzelf sprak, nu iets over zichzelf had verteld.

[p. 16]

Toen zal ze wel weer dat zakdoekje uit de mouw van haar vest hebben getrokken om driftig haar neus te snuiten en haar mismaakte bovenlip af te vegen, dat kleine stukje vlees dat haar lot had bepaald.