De Revisor. Jaargang 33

[p. 82]

Mertens

‘U moet niet panikeren, meneer, de druppels zullen u voor een tijdje uw zicht benemen.’ Ik hield mijn hoofd achterover. Een druppel plensde op het bolle oppervlak van mijn oog en vloeide uit naar de kassen. ‘Ze verdoven het oog,’ stelde de verpleegster mij gerust. Toen viel er nog een op mijn oog. De verpleegster veegde het vocht dat buiten mijn oog gelopen was resoluut weg met een doekje. Het ooggebied was nu brak, een oogverdovende stilte trad in. Ik keek van achter melkwit glas naar de wereld. Ik zag gestalten voorbij schaduwen. In de verte bukte een gestalte en kwam omhoog. De gedragingen en bewegingen werden mij een raadsel. Ik zocht steun in een hand naast me, kneep erin, de hand kneep gelukkig terug: nooit zou ik weten van wie de hand was, maar ze gaf me wel rust. Toen was het wachten en nog eens wachten en nog eens. De deur voor mij ging open en dicht, een lampje ging aan en weer uit. Voor mijn gevoel verstreken er uren en uren. Ik dacht na over Bruno S. met zijn vermaledijde geheugen. Wat had hij nog meer van me onthouden en dan vooral natuurlijk van mijn zwarte zijde?

Wat voor dronken gesprekken had ik met hem gevoerd en wat had ik met hem voor boosaardige dingen besproken waar ik allang spijt van had? Ik pijnigde mijn hersens. Ik zou het hem vragen als hij me nog een keer kwam bezoeken. Had ik hem trouwens gezegd dat ik morgen naar de Overtoom verhuisde? Het lampje ging aan en weer uit. ‘Meneer Mertens, komt u binnen.’ Ik wankelde een donkere kamer binnen en kreeg een handje van de dienstdoende arts. ‘We zullen u eens fijn gaan laseren, maar eerst moeten we nog foto's maken van uw oogbol om goed te kunnen zien wat de lekkages voor schade hebben berokkend. Gaat u maar zitten.’ Na enige verwarring vond ik de stoel en plofte erin neer. Ik schikte mijn kin in de beugel en manoeuvreerde mijn gezicht net zo lang tot ik met mijn ogen recht voor de lens kwam. De spieren in de nek spanden zich als kabels aan. De stilte drukte op mijn slapen. Dat dit alles maar snel aan mij voorbij zou mogen gaan. ‘U moet nou recht in de lens kijken en vooral niet met uw ogen knipperen.’ Het flitslicht schrijnde over mijn oogoppervlak en brandde het laatste restje zicht wat ik nog bezat weg. ‘Mislukt,’ verzuchtte de dokter. ‘U moet recht zitten, meneer en niet met de ogen knipperen want anders mislukken de foto's elke keer weer.’ Mijn gezicht brandde in de beugel, ik trotseerde het flitslicht, dat zich hels en groen in mijn pupil boorde. ‘Zuster, helpt u meneer eventjes, want zo lukt het niet.’ Ze hield met een ballpoint het ooglid omhoog, maar toen het licht weer in mijn ogen flitste beschermde het ooglid het oog. ‘Het lukt dus niet. We moet er maar mee ophouden, meneer moet terugkomen als hij wat rustiger is... Wat mij betreft kunt u gaan.’ De arts was niet zozeer teleurgesteld in eigen falen, maar vooral in mij, zijn patiënt. Ik werd de gang op gestuurd. Aan de balie werd een nieuwe afspraak gemaakt; over twee maanden, maandag om zeven uur 's morgens, nee, het kon niet eerder, er is zo'n lange wachtlijst voor het laseren. Ja, het moest zo vroeg, het kon niet anders. Toen ik protesteerde dat ik er 's nachts mijn bed voor uit moest: ‘U mag blij zijn dat ik het zo gunstig

[p. 83]

voor u regel, meneer’ Ik zweeg. Wat moest ik anders? Het kostte me de grootste moeite om een woord uit te brengen, elk woord moest ik als een kind over de drempel heen tillen. Ik had er de kracht niet meer voor. Ik was uitgeput en strompelde weg van de afdeling oogheelkunde. ‘Het is merkwaardig,’ zei ik tegen Bruno S., die me van het AMC naar de Amstelhof reed, ‘ik heb sinds ik in het ziekenhuis lig helemaal geen pijn gevoeld. Je hoort toch in het ziekenhuis pijn te hebben?’ Bruno nam een sigaret en stuurde de auto over de avenues van de Bijlmer. ‘Je hebt toch pijn aan je armen?’ ‘Niet zolang ik ze maar niet beweeg. Ik moet er vooral geen onverwachte bewegingen mee maken. Als ik hem te veel naar achteren beweeg, op mijn rug of boven mijn hoofd, dan voelt het alsof de arm uit zijn kom geschoten is, dan trekt er een hevige pijn door mijn lichaam. Ik moet me zo rustig mogelijk houden, dan voel ik niets. Dat is de reden waarom ik het liefst op bed lig, dan is mijn lichaam rustig. Dan voel ik geen pijn en dan kan ik het functieverlies van mijn lichaam het best vergeten.’ Bruno zuchtte. ‘Je kunt toch niet je hele leven in bed blijven? Het wordt tijd dat je naar de Overtoom gaat, daar word je wel onder handen genomen, dan moet je wel. Ik vind dat verblijf in de Amstelhof maar niks, je wordt zo langzamerhand een bejaarde onder de bejaarden, dadelijk loop je ook aan een rollator. Je moet zorgen dat je zo snel mogelijk uit je rolstoel komt, makker, of je wordt zo'n stumper in een scootmobiel. Ze moeten je niet zo omzichtig behandelen, het wordt tijd dat je volwassen wordt.’ Ik knikte toen we de oprijlaan van de Amstelhof opreden. Ik gaf Bruno groot gelijk. Ik wilde hem nog wat vragen, maar wist niet meer wat.

Achter in de tuin bij een grote rododendronstruik vonden we een bankje. Bruno hielp me uit de rolstoel en ik ging ongegeneerd op de bank hangen, broekriem los. Mijn oogleden hielden het na urenlang kunstmatig omhoog gehouden te zijn door een ballpoint ook voor gezien en zakten loom over de oogbol, ze kwamen uit hun verlamming en verschaften enige verkoeling aan het brandende oogoppervlak. Bruno drukte een koel flesje chocomel in mijn zweterige handen. De wind ging liggen en ik soesde weg. Ik gleed naar de Hoogstraat in Eindhoven 1954. Bennie Ubachs slaakte een kreet. ‘We hebben gewonnen, joepie!’ Ik kreeg klappen op m'n rug, ik wist niet wat me overkwam. ‘Je hebt het goed voor je gehouden, Toon, jemig, wat goed zeg.’ Zojuist was de uitslag bekendgemaakt. De eerste prijs, zei de omroepster, ging naar de St. Jozefschool in Ammerzoden. De tweede prijs was gewonnen door A. Mertens uit Eindhoven, de derde prijs was al niet meer te verstaan. Het enthousiasme van de jongens in de huiskamer bereikte het kookpunt. ‘Jezus, wat goed, we hebben prijs,’ riepen ze om het hardst. Ik keek wat bedeesd in het rond, want ik had toch echt niks ingestuurd, al had ik nog zo gezegd dat ik dat wel gedaan had. Hoe konden ze dan in Bussum doen alsof ik ze wel het stuk had gestuurd? Het was je reinste tovenarij. Tegen zoveel magie kon ik niet op en dus besloot ik maar mee te juichen, al was het met de nodige reserve. De jongens interpreteerden dat als bescheidenheid van mijn kant. Ik was hun held, maar ik kon er niet ongebreideld van genieten. De buurt stond inmiddels op zijn kop, er werd overal feestgevierd, mijn rol in het geheel was het gesprek van de dag. 's Avonds kwam de ontnuchtering, toen bleek dat mijn broer, die op kostschool in Weert zat, op eigen houtje ook zijn stuk had opgestuurd en nu apetrots was op zijn prijs.

Ik rook de aarde, de stenen voelden koud aan, een onbestemd insect kroop tergend langzaam de brug van mijn neus op. Het flesje chocomel was uit mijn handen geglipt. Het zoete goedje plakte aan mijn handen en mijn kleren. Ik was van de bank gegleden en lag ontredderd op de grond. Een bejaarde passant probeerde mij overeind te helpen, hij trok aan mijn armen, maar daar zat geen kracht in, mijn lijf was loodzwaar en ik viel terug op de grond. Mijn hart klopte in mijn hoofd. Het bloed spuwde

[p. 84]

een mantra naar mijn kapotte hersenen: ik wil dood, wil dood, dood en had mij daar al bij neergelegd toen de magie uit mijn jeugd nog een keer naar mij knipoogde. Er daalde traag een melkwitte wolk op me neer, een ragfijn weefsel van nevelslierten, waaruit een hagelwitte verpleegster zich losmaakte. Ze boog liefdevol over me heen. Sprak zachtjes tot me, pakte mij teder bij de romp, hielp me overeind en vleide me in de rolstoel. De scène duurde een minuut en speelde zich af in de duurzame stilte die er in de wereld van Beethoven geheerst moet hebben. Daarna bewoog het beeld weer. Ze reed me naar binnen, verschoonde me en waste mijn gezicht. Het sprankelende water van de douche spoelde niet alleen de plakkerigheid van de chocomel van mijn lijf, maar activeerde ook een liedje dat als een nieuw inzicht bij me doorbrak. Uit het niets begon ik een song te neuriën die ik al decennia in mij ronddroeg en die, als ik het zong, mijn zoons, die meer van heavy metal hielden, tot een aanval van razernij bracht om zoveel sentimentaliteit van hun vader. Ik kon het echter niet laten:

Why do the birds go on singing
why do the stars glow above
don't they know it's the end of the world
it ended when I lost your love

Why does my heart go on beating
why do these eyes of mine cry
don't they know it's the end of the world
it ended when you said goodbye

Het was niet minder dan de hergeboorte van een oud gevoel. Ik werd besprongen door een reeks van oude gevoelens die ik nu herbeleefde door een onbekend psychisch mechanisme, dat kennelijk was aangezet. Zo herinnerde ik me plots de geboorte van verliefdheden in de Lambertuskerk in Eindhoven-Gestel in 1958.

Ze zat vooraan in een bank en keerde zich naar mij om. Ze zat daar met haar honingkleurige haren in het mysterieuze licht dat door de brandgeschilderde ramen naar binnen viel. Toen heb ik hem gezien: die onbeschrijflijke blik die wij slechts eenmaal aanschouwen mogen en die wij daarna nimmer meer vergeten, een kort moment verschijnt hij ons op aarde. Ik heb de naam van het meisje dat ik onnoemelijk liefhad daar in die bank van de kerk nooit gekend.

Maar ik verzin nu dat ze Annabel heette, een naam die ik ontleen aan de beroemde roman van Nabokov: Lolita. Het boek dat niet zozeer gaat over de perverse liefde van een oude man voor een nimfijn, maar dat ik gelezen heb als een ode aan die eerste onbeschrijflijke ervaringen, een ode aan de onschuld en de zuiverheid van een eerste verliefdheid. Lolita was in feite de eeuwigdurende hopeloze herhaling van de zomer met Annabel. De blik in de reebruine ogen van mijn Annabel sprak van een verlangen dat ik mijn leven lang heb onthouden, juist omdat het verlangen nooit ingelost werd. Alle andere verliefdheden zouden een hopeloze kopie zijn van dat onvervulde verlangen.

Ik begon te beseffen dat deze uitbarsting van sentiment een opstand was tegen het bodemloze verlies van eigenwaarde, want dat is wat het herseninfarct met je doet: alles waar ik mijn identiteit aan ontleende: mijn retorisch talent, het snelle denken en lezen, mijn fysieke wendbaarheid, dat alles was me in één klap ontnomen. Er restte niets meer waar ik nog enige trots op kon baseren. Ik was een deerniswekkende, zeverende oude man geworden, die zelfs zijn spieren niet eens meer kon beheersen. In plaats daarvan moest ik een heroïsch gevecht leveren om nog moed te vinden om door te leven. Ik mocht niet wegzakken, ik moest zo snel mogelijk de rolstoel uit. Ik mobiliseerde mijn herinneringen tegen mijn armzalig heden. Ik veegde met de handdoek mijn borst droog: Do they know its the end of the world... But still the birds keep on singing. Nu begrijp ik pas die stroom aan herinneringen: ik ben bezig mezelf opnieuw uit te vinden. In de anders zo stille tuin was het een kabaal van jewelste, alsof

[p. 85]

de oorlog was uitgebroken, af en aan wentelende en wiekende helikopters benamen de stilte elke adem, het lawaai was verstikkend.

‘Het lijkt wel of de slag om de Blauwbrug opnieuw is uitgebroken,’ zei ik tegen Adri van der Heijden, die me met zijn vrouw Mirjam was komen opzoeken. Door het geluid dat de helikopters voortbrachten, was een gesprek nauwelijks mogelijk. Adri vertelde me over zijn doorwaakte nachten, dat ze onlangs de reden voor zijn slapeloosheid hadden gediagnosticeerd: hij bleek te lijden aan apneu, zijn gesnurk hield hem al die nachten wakker, overdag was hij te uitgeput om te werken en zijn boek moest af. Hij had het zijn uitgever beloofd. ‘Je gezondheid gaat voor,’ bracht ik als een ervaringsdeskundige in. ‘Voor jou zouden er geen deadlines meer moeten bestaan,’ zei ik, ‘je hebt je sporen allang verdiend, je zou best eens op je lauweren kunnen gaan rusten,’ maar dat was tegen dovemansoren gezegd. Hij moest nog zoveel, hij had laatst nog zes te verschijnen boeken aangekondigd. Ik zag hem lijden onder het door hemzelf opgelegde juk.

Ik moest plotseling denken aan een boek dat ik gelezen had: Blumenbergs Die Lesbarkeit der Welt. Dat handelde over megaprojecten van schrijvers die zich ook een onmogelijke taak hadden opgelegd en het boek van de wereld wilden schrijven, voor minder deden zij het niet: Mallarmé werkte zijn hele leven aan het boek ‘Le livre’. Net zoals Valéry, die elke morgen vroeg opstond om zijn cahiers te vullen, en Musil ontwierp tientallen schetsen voor wat zijn grote roman moest worden; ‘Der Mann ohne Eigenschaften’ bleef uiteindelijk onvoltooid, net zoals de projecten van zijn collega's: schitterende mislukkingen. Ik had de indruk dat Adri zijn lat ook zo hoog had gelegd. Ik had met hem te doen. Hoe meer hij de voltooiing van een boek naderde, hoe onhebbelijker hij werd. Ik had al heel wat aanvaringen met hem gehad. Maar hij was ook een meester in het uitlokken en bijleggen van conflicten. In feite was hij een beminnelijk man en zeer attent en als schrijver was hij op zijn best als hij woedend was. Eens had hij me een brief van twaalf kantjes geschreven, waarin hij me tot op het bot fileerde, een wonder van schrijfkunst, dat hij, hoopte ik, ook in zijn romans zou etaleren. Hij maakte op mij de indruk een diep gekwetst mens te zijn, vol haat tegen wat hij als onwaarachtigheid beschouwde. In zijn ‘Homo duplex’ zou hij een gooi willen doen naar het onmogelijke boek, dat zou alle verhalen moeten bevatten die normaal gesproken buiten de boot vielen, een onmogelijke opgave: alles wat door het bewustzijn weggefilterd wordt, opnieuw in het bewustzijn plaatsen. Het boek als een grote reddingsoperatie: alle verhalen die als melaatsen doorgaans gemeden worden in het boek gastvrijheid te verlenen, dat project zou hem jaren van zijn leven kosten. Hij veegde het zweet van zijn voorhoofd. Ik begon te beseffen dat hier een schrijver voor me zat die niets anders dan de ambitie bezat Joyce, Mallarmé en Musil naar de kroon te steken. De romans die hij tot nu toe geschreven had vormden hoogstens het voorspel van Het Boek.

Een bliksemschicht maakte een einde aan de zomeridylle. Het werd donker in de tuin. Vanaf dat moment zou het alleen maar regenen, maanden achtereen. Het ruiste in de bomen, de regen kletterde op de daken, klaterde in de goten en in de afvoerputjes, sloeg tegen de vensters, joeg op de thermiek door de straten, 's nachts liep ik naakt door de regen buiten, ik voelde me bevrijd en zong uit volle borst de stofnesten in mijn longen weg; raindrops keep falling on my head. Ik zou weer willen wachten op de halte in de regen op lijn negen, misschien kom ik jou daar tegen. De verpleegster leidde me weer naar binnen. ‘Dat moet u niet doen, meneer, straks vat u nog een kou en dan zijn we verder van huis.’ Ze was oprecht bezorgd.

[p. 86]