De Revisor. Jaargang 33

[p. 21]

Henk van Woerden
The Uncanny Valley

‘De aanblik van de rookwolk boven Manhattan, zoals wij die in Brooklyn op grote afstand waarnamen,’ vertrouwt Lawrence W. mij 's ochtends toe, ‘boezemde ontzag en angst in. Een angst die maar niet weg wilde gaan, evenals die werkelijk ongelooflijke rookwolk.’

Voor ‘rookwolk’ gebruikt Lawrence het woord pall (‘the pall of smoke’), lijkwade. ‘In de achtertuin van mijn huis vonden we papieren uit de kantoren van het WTC terug.’ Hij vertelt het met dezelfde verontruste, licht verbaasde blik als Neil G.

Lawrence W. heet ‘Wren’ voor kennissen. Ik schat hem een jaar of vijfenveertig. Hij draagt een baard, heeft pretogen achter dikke brillenglazen en alle vier zijn grootouders werden in Wenen geboren. Zijn jongste publicatie - een boek over ballingschap - is aan hen opgedragen (‘Aan mijn Weense grootouders, die allen tot een gecompliceerd soort exil werden gedwongen toen zij ongeveer even oud waren als ik nu’). Wren schrijft al twintig jaar voor The New Yorker en is directeur van het Institute for the Humanities, verbonden aan New York University. Hij heeft mij uitgenodigd de wekelijkse lunch van het instituut bij te wonen, in een van de universiteitsgebouwen vlak bij Washington Square. Na de lunch zal er als gebruikelijk een informele lezing worden verzorgd, door iemand wiens naam mij onbekend klinkt. Het gaat ditmaal over het actuele onderwerp ‘depressie’.

De genodigden druppelen een voor een naar binnen: historici, psychiaters, critici, schrijvers, de intelligentsia van New York, veronderstel ik. Een aantal van hen woont in de stad, en anderen zijn voor de gelegenheid van het platteland naar de metropool gereisd, wordt me door een bejaarde architect uitgelegd: townies en downies. We staan in de rij voor het buffet. Daarna zoeken we met het bord in de hand een plek aan een van de tafels die in het vertrek zijn opgesteld.

‘Het digitaal nabootsen van het gezicht van de mens stuit op rare problemen,’ zegt Wren, die rechts van mij heeft plaatsgenomen. Het is een verschijnsel waarover hij een artikel voorbereidt. ‘Computeranimatie in de filmindustrie houdt zich er intensief mee bezig. En wat blijkt? Zolang je eenvoudige poppetjes op het scherm tot leven wil brengen, dan gaat het goed. Geanimeerd speelgoed is een

[p. 22]

fluitje van een cent. Maar zodra ze proberen het gedigitaliseerde gezicht van een fictief wezen of van een bepaalde al bestaande acteur tot leven te brengen, zo dicht mogelijk bij de werkelijkheid te komen, levert de kleinste imperfectie een verschrikkelijke mutatie op en ontstaan er monsters.’

‘Why bother?’ vraagt de architect tegenover mij. ‘Waarom zou de industrie een acteur willen laten vervangen door een animatie?’

‘Er zijn praktische voordelen. Bij het stuntwerk kan een gecomputeriseerde doppelgänger worden ingezet. Dat gebeurt ook al. In de Harry Potter-verfilming bijvoorbeeld, zitten scènes die voor de betrokken kinderen te gevaarlijk werden geacht. Die zijn van top tot teen geanimeerd. En straks kan je een digitale acteur een stuk gemakkelijker van ras laten veranderen, er een Aziaat of een Afrikaan van maken of van zwart naar blank omtoveren, iets waar Michael Jackson jaren over deed. Maar ook het ontwerpen van verzonnen acteurs behoort tot de mogelijkheden. Die heeft dan het eeuwige leven. De digitale acteur heeft, wanneer hij eenmaal goedkoper is geworden dan eentje van vlees en bloed, zonder meer de toekomst. Zijn carrière is zoveel simpeler te sturen en te manipuleren.’

‘De acteur is tegenwoordig in de meeste gevallen al niet veel meer dan een animator, iemand die van binnenuit op een automaat aan de touwtjes van zijn uiterlijk trekt,’ moppert de architect.

‘Precies, we zijn op weg naar de marionet. Men stelt zich in studio's in Californië een geavanceerd soort marionettenspel op het witte doek voor. De mogelijkheid van een avondvullende live action speelfilm die geheel geanimeerd is, met een bezetting van volstrekt overtuigende, realistisch gedigitaliseerde personages. Het gekke is: ze komen daarbij niet alleen technische grenzen tegen, maar ook conceptuele barrières. Want het is de vraag - een die mij is gaan fascineren - of de ziel wel reproduceerbaar is. Daar komt het toch op neer? Het gezicht is ten slotte het venster van de ziel. Zal een digitale replica van de psyche ooit kunnen overtuigen? Zijn gevoelens en de wisseling van gelaatsuitdrukkingen die zij veroorzaken wel met succes na te bootsen? Ik hield het eigenlijk niet voor mogelijk en ben hier en daar een paar vragen gaan stellen.

Nu blijkt dat ze een heel eind zijn gevorderd, maar ze komen iets tegen dat de “uncanny valley” wordt genoemd. Het begrip komt uit Japan aanwaaien. Een zekere Dr. Masahiro Mori van het Tokyo Institute of Technology heeft in de jaren tachtig een theorie over robots en hun gelijkenis tot de mens ontwikkeld, die ineens relevant blijkt te zijn voor de fantasy en de animatiefilm. Onder modelbouwers en animatiefilmers aan de westkust heeft Mori inmiddels een cultstatus gekregen. Ze beschouwen hem als een goeroe.’

Hoe moet ik me die ‘uncanny valley’ voorstellen?

[p. 23]

Uit wat Lawrence W. vertelt, maak ik op dat natuurgetrouwe animatie van het gelaat op het allerlaatste ogenblik mislukt, juist wanneer ze haar doel bijna bereikt heeft. Wie met alle beschikbare techniek een op de computer ontworpen figuur leven inblaast, compleet met de nagebootste emoties en gevoelens, houdt momenteel eerder een wandelend lijk over dan een wezen met een overtuigend innerlijk. Die paradox hoort bij het terrein dat de ‘Vallei van het Onheil’ heet. Een gebied vol monsters en mutanten in de geest van Frankenstein - monsterlijk, precies vanwege de geringe verschillen met de mens, de nabootsing die op een haartje na mislukt. Van pratende en voelende poppen met een duidelijk popachtig uiterlijk ligt niemand wakker. Die geabstraheerde wezens kunnen ermee door, of wekken juist empathie. Kleppende mosselen, de doorzichtige emoties van een buitenaards schepsel als E.T. en al die vrolijk uit hun nek kletsende dieren van Hollywood worden alleen maar sympathiek bevonden. Ze veroorzaken niet de afschuw die de voorstelling van een nagemaakt mens wekt, te dicht op de huid gezeten, een levende dode, een zombie, Frankenstein. Ergens gaapt een kloof. Het gaat om hetzelfde principe dat voorschrijft dat je een lichaamsprothese - een kunsthand bijvoorbeeld - beter gladjes en gestileerd kan vormgeven (‘eerlijk’ heet dat), dan iemand met een perfect gelijkend maar afgestorven lichaamsdeel opzadelen.

Eerlijk? Is de wereld van de Amerikaanse speculatieve fictie dan op een manier oneerlijk?

De wereld van fantasy en sciencefiction is zich in elk geval goed bewust van deze glijdende schaal van empathie. Van het verschil tussen olijk en zoetjes pratende huisdieren en gedomesticeerde ruimtebewoners aan de ene kant, en aan de andere de walging veroorzakende schaduwmensen, het rariteitenkabinet van wandelende prothesen. Sterker: de industrie maakt uitgebreid gebruik van die walging en van die empathie, dat is haar speelterrein, zij buit immers gevoelens uit. Maar dat is voorlopig heel iets anders dan streven naar het precieze gedigitaliseerde evenbeeld van de mens.

Wren: ‘De geheel gedigitaliseerde film Final Fantasy, die 140 miljoen dollar heeft gekost, is een ontzagwekkende flop geworden. Dat maakt duidelijk dat nauwkeurige animatie van de ziel waarschijnlijk niet gaat lukken. Een tweede is, of het wel wenselijk is.’

Op dat ogenblik komt iemand het zaaltje binnen die zowaar een enigszins geprogrammeerde indruk maakt.

De hoofden draaien. Wren snelt op hem af en heet hem welkom. Een kleine, kordate jongeman in een keurig - haast te keurig - pak gestoken en met een dik boek onder de arm geklemd.

Ook ik word aan hem voorgesteld. Andrew S., die ons vanmiddag het verschijn-

[p. 24]

sel depressie zal verklaren. Ik schud een onberispelijk verzorgde, gemanicuurde, wasachtige hand. Hij heeft kortgeknipt donker haar. Een hoofd dat zo te zien vier keer per dag onder de douche wordt afgeschrobd, waardoor de randjes van zijn oren rood blijven. Uit de oogkassen puilende, heldere blauwe ogen, die naar een punt ergens boven mijn schouder blikken, alvorens onrustig door het vertrek op zoek te gaan. Een Shiny Unhappy Person, denk ik onwillekeurig. Hij schrijdt door de kamer, schudt meer handen, groet een kennis en neemt plaats achter een tafel met de motoriek van iemand die zichzelf voortdurend van binnenuit moet souffleren.

Terwijl de koffie op tafel verschijnt, vaart Andrew S. van wal. Neerslachtigheid is een ernstig probleem in de Verenigde Staten. Om en nabij twintig miljoen Amerikanen lijden eraan. Een op de tien mensen die je tegenkomt slikt prozac. Zelf is hij zes jaar slachtoffer geweest. Hij was van de ene dag op de andere tot niets meer in staat. Daar heeft hij een vuistdik boek aan gewijd. Zijn aanpak van het verschijnsel is misschien wat onorthodox, weifelt hij. Maar aan een mengeling van persoonlijke, autobiografische beschrijving en een soort wetenschappelijke journalistiek, heb je meer dan aan klinisch commentaar alleen. Hij heeft voor zijn onderzoek veel gereisd. Dat leverde het inzicht op dat depressiviteit voorkomt bij alle volkeren, in alle tijden en door alle lagen van de populatie heen. Een depressie, meent hij, is zoiets als een begrafenis in het brein.

Gaandeweg zijn betoog staat Andrew zich een paar kwinkslagen toe. (‘Vrouwen zijn twee keer zo depressief als mannen, behalve joodse mannen, die vanzelfsprekend net zo depressief zijn als hun vrouwen.’) Onlangs is hij naar Afghanistan geweest. Het viel hem op hoeveel boerka's er nog gedragen worden, hoewel Amerika het land nu heeft bevrijd. Is dat niet eigenaardig, had hij zich afgevraagd. Veel van die vrouwen voelen zich onbeschermd zonder boerka. Ze hebben het gewaad nodig om door het leven te kunnen, ze zijn ervan afhankelijk en dat heeft een positieve kant. Is dat niet goed vergelijkbaar met een depressie? Over psychose of verschillen in de aard van de aandoening heeft Andrew het niet. Een depressie is als een sluier die ter bescherming om de ziel wordt gewikkeld. Hij koestert het beeld: ‘a depression is the burqa of the soul’.

Achteraf weet je het altijd beter. Achteraf heb ik spijt dat ik Lawrence W. niet verder heb uitgevraagd. Misschien had hij nog iets kunnen ophelderen over mooi en lelijk en het gevoel van namaak dat me overvalt in de Verenigde Staten. Is zijn land niet op een rare manier verstrikt in voorstellingen nabootsen, in de reproduceerbaarheid van de werkelijkheid? Is Amerika niet moedwillig steeds één stap van het echte verwijderd, inderdaad in de Vallei van het Onheil verdwaald?

Ik zit's avonds in een diner op Times Square en zowat alles in de omgeving lijkt

[p. 25]

geveinsd. Alsof je in een wereld van schimmen verzeild ben geraakt. Achter de spiegel opgesloten, geen ontsnappen meer aan. Schimmen die tegelijk een feestelijke gedaante aannemen of althans feestelijk bedoeld zijn. New York viert maar, zonder te weten wat het viert. Of misschien viert het wel louter zichzelf. Een feest met macabere kanten. De diner is vergeven van spiegels en glas en gekleurde lichtjes, als op de kermis. Er hangen twee televisietoestellen, voor 't geval we iets uit onze favoriete soap zouden missen. Daartussenin: twee trotse vlaggen, de nationale en de Texan Star. ‘Please wait to be seated’ gebiedt een bord bij de ingang, versierd met vrolijke rode ballonnen aan een touwtje.

De lange spiegel boven de toonbank toont ons wat buiten gebeurt. Buiten stomen de putdeksels van Times Square. Buiten flitsen de torenhoge reclamezuilen met de zeer realistisch in licht nagebootste lichamen van zeventienjarige, vroegrijpe en geblondeerde reuzinnen van de popmuziek (Pink & Britney Spears in dit geval), zowel als een zo mogelijk nog opdringeriger lichtbeeld van Mr. Peanut, naakt, op een zwarte hoge hoed en een monocle na (relax! go nuts!). Buiten wappert ook weer tot vervelens toe die Star Spangled Banner, maar hij lijkt op dit ogenblik minder echt, meer fictief dan de onstoffelijke vlaggen die hier binnen bijna gelijktijdig op de twee schermpjes gaan wapperen, want een acteur die in een televisieserie de president speelt, stapt ineens op een overbelicht bordes uit een helikopter, in een land dat wel verdomd veel op Amerika lijkt maar het - op een haar na - niet is.

Ik heb, om in de stemming te blijven, turkey besteld.

Turkey fried on bread. En de zoveelste fles Budweiser.

Het duurt even, dan komt het eraan. Mijn bord op het geblokte zeil van een formica tafeltje met uitzicht op Times Square: of je deze gebeurtenis al een leven lang hebt afgewacht. Er ligt een flinke lap kalkoen op het bord. Omzwachteld, een ander woord is er niet, omzwachteld met twee sneden grijs brood. Dapper ter zijde gestaan door een stille berg aardappelpuree. Overgoten met - ja, met wat?

De geur van bejaarde bouillon en smaakverbeteraar stijgt me tegemoet. Deze jus is ontworpen om in de behoefte van een zwijgende meerderheid te voorzien, zonder enige twijfel. Zij proeft naar oude sok en roest en lucht die 's nachts uit de kieren van putdeksels ontsnapt. Zo er kruiden aan te pas kwamen, dan onzuivere, synthetische kruiden en toekruiden van onduidelijke herkomst. Het geheel van smaken en geuren roept herinneringen op aan downtown Kaapstad, anno 1965. Voor ik het weet sta ik weer in een kelder in Adderleystraat tussen de flipperkasten en de fruitautomaten, voor het eerst - en al bijna weer voor het laatst - in spijkerbroek, sigaretten van het merk Texan rokend.

& relax! go nuts! schreeuwt Mr. Peanut woedend aan de overkant.

[p. 26]

Ik bestel nog een Budweiser.

‘Als je bij het wakker worden geen pijn meer voelt,’ grapte Andrew S. vanmiddag, ‘dan ben je inderdaad overleden.’

Uit plicht en met behulp van nog enkele flessen Budweiser ruim ik ongeveer de helft van de kalkoen op. Dan verlaat ik de diner en wandel over Times Square.

Midden op het plein staat een aanzienlijk rekruteringsbureau van het Amerikaanse leger. Stond het er altijd al? Of moet ook dat in het licht van de recente gebeurtenissen worden verklaard? Ik passeer, enigszins onvast ter been, een opvallende poster van Citizens Outraged At Police Being Shot (‘10.000 dollar beloning voor informatie die leidt tot de arrestatie en veroordeling van iemand die een politieagent neerschoot’). Bij de kruising van West 44th Street trekt voor mijn neus een vrachtwagen op die een leus in het Spaans draagt: ‘Los pesticidos son para envenenas a ésto [plaatje van smerige insecten], no a éstos! [plaatje van een onschuldige baby]’. Insectverdelger is niet geschikt voor zuigelingen. In de zijstraten is het ook kermis. Wij krioelen met z'n allen door het nachtelijke hart van New York als kakkerlakken in een etalage vol vleeswaar. Vleespotten van Egypte? Ongetwijfeld hebben de Koreaanse studenten die ik gisteren of was het de dag ervoor op de bovenste verdieping van het Empire State op de kiek heb gezet, zich ook ergens in deze drukte laten fotograferen, met de lichtreclame van Times Square op de achtergrond. Times Warner Incorporated, was het toch? Er zijn mensen die dit opwindend vinden. Iedereen wil naar de States, besluit ik wankel, en wel uit jaloezie. Iedereen wil door die spiegel van afgunst heen naar het sprookje aan de andere kant, naar het beloofde land. Iedereen wil naar het rijk waar je leeft bij de gratie van negotiedrift: ‘Ik koop, dus ik besta’. Wij kopen, dus wij lopen nog. Wij kopen, dus wij laten van ons horen. Wij kopen, dus wij voelen. Wij kopen, dus hebben wij lief. Wij kopen, en protesteren daarmee tegen islamitische terreur. Kooprecht en vermenigvuldigingsrecht zijn onze meest waardevolle exportartikelen. Alleen al de verkoop aan de rest van de wereld van copyright op speelfilms, video's, televisieprogramma's, computerspellen, interactieve software en de hele mikmak waar het tijdperk van de ‘informatie’ op gegrondvest is - copyright op wat men hier zo graag intellectueel eigendom noemt, maar feitelijk neerkomt op een schimmenrijk van licht en natte dromen - houdt meer Amerikanen in leven dan er Nederlanders zijn, neemt zes procent van het Bruto Nationaal Product van dit gigantische land voor zijn rekening, brengt jaarlijks zestig miljard dollar in het laatje.

& relax! go nuts! copy!

Niet weinig misselijk maar glashelder van geest stort ik in bed op mijn kamer in de Algonquin. Nog een oprisping van kalkoenjus. Dan dooft het licht.