De Revisor. Jaargang 33

[p. 51]

Toef Jaeger
‘Den schijn van wangunst’

‘Lofspraak en verwijt moet ons 't bewustzijn geven, / Dat wij gevorderd zijn, maar verder moeten streven,’ schreef P. (Potgieter) in 1837. Hij was net begonnen met De Gids. Nieuwe vaderlandse oefeningen omdat hij en anderen zich verveelden met de literaire tijdschriften van dat ogenblik, het eerbiedwaardige Vaderlandsche letteroefeningen voorop. De grootste talenten van die tijd verzamelden zich om na te denken over hoe het moest met de literatuur in het algemeen en de literaire kritiek in het bijzonder. Eigenlijk begon toen een kortstondige gouden periode voor de literaire kritiek, want zo zijn de jaren 1837-1844 achteraf wel te beschouwen. Het ‘sluimeren’ der critici was verboden en R.C. Bakhuizen van den Brink deed in het ene na het andere nummer een oproep tot waakzaamheid en scherpheid. Het streven in die tijd was ‘het geweten der kunst’ te zijn.

Men meende dat dat geweten anoniem moest zijn omdat zo eerlijkheid en onafhankelijkheid gewaarborgd zouden zijn. En daar is wel wat voor te zeggen. Wie anoniem schrijft, heeft een meer dienstverlenende instelling - werkt in naam van het tijdschrift of de krant in plaats van in dienst van zichzelf. Dat zoiets niet tot middelmatigheid of luiheid hoeft te leiden, bewijst een ‘recensie’ van J. van Lenneps roman De roos van Dekama. Dit anonieme stuk telt ruim tienduizend woorden, terwijl de recensent het vandaag de dag met ongeveer vijftien keer zo weinig ruimte moet doen, heel soms met een kwart ervan. Nu is de bespreker van Van Lennep wel wat breedsprakigheid aan te wrijven, maar zelfs als hij met de helft aan ruimte had toegekund, is de aandacht voor dit boek vorstelijk te noemen.

En de recensie is eigenlijk voorbeeldig. De recensent verklaart eerst zijn positie: het boek is al zo positief ontvangen dat het kiezen van een invalshoek bij voorbaat problematisch is: ‘De stem des publieks heeft er reeds een gunstig oordeel over gestreken, en alle aanprijzing wordt derhalve overtollig. Afkeuring zou den schijn hebben van wangunst.’ Kortom, hij neemt zich voor om onbevooroordeeld door de toenmalige moderne klassieker te gaan, en hij doet dat genuanceerd, met veel tekstvoorbeelden, niet wars van de internationale context en met een kritisch oog voor de stijl. Wie dit stuk had gelezen, hoefde niet meer op zoek naar een andere recensie - en je kunt je zelfs afvragen of het nog echt nodig was om het boek te lezen, maar dat is een andere kwestie.

Er stond dus geen trotse naam boven dit stuk, want in de eerste jaren van zijn bestaan, gaf De Gids de namen van de scribenten niet prijs. Kennis achteraf leert dat Van Lennep zo grondig werd gefileerd door Bakhuizen van den Brink. Maar wat is het eigenlijk een voortreffelijk idee: het ego van een boekbespreker gaat niet in de weg zitten van de analyse. Het feit dat De Gids een stuk het publiceren waard acht, geeft voldoende autoriteit. Maak vervolgens je uitgangspunten duidelijk en bespreek een boek eerlijk.

Wordt dat saai? Welnee, dat blijkt ook uit een recensie in dezelfde Gids over de vertellende poëzie van Staring: ‘Romanschrijvers onzer dagen! wat ik u bidden mag, laat het uw lust worden staring te bestuderen; gij vermoedt niet half, welk eene

[p. 52]

mijn er voor u in zijne verzen schuilt!’

Is het uit de tijd? Onbedoeld demonstreert Simon Vestdijk - of eigenlijk: Henriëtte van Eyk - dat het ook in de twintigste eeuw zeer goed mogelijk was je ego opzij te schuiven voor de literaire zaak.

Vestdijk stond bekend als een vrij milde, degelijke en informatieve recensent. In 1948 was hij al een routinier op het gebied. Hij besprak veel, hij publiceerde veel, hij piekerde veel. En hij zat veel bij z'n vriendin Henriëtte van Eyk, die wel eens gezellig met Vestdijk meelas. Want in Vestdijks bibliotheek (die integraal naar de Utrechtse universiteitsbibliotheek is overgeheveld) staan verschillende recensie-exemplaren vol aantekeningen die niet van Vestdijk zijn - maar wel van Henriëtte van Eyk. In haar handschrift staan diverse opmerkingen en beoordelingen die onverkort in de door Vestdijk ondertekende recensies zijn overgenomen. Het is niemand die de recensies las ooit opgevallen - ‘maar dit is helemaal geen Vestdijk-oordeel!’ - en de stukjes zijn net zo degelijk en informatief als de overige besprekingen van Vestdijk. De weduwe zou het ongetwijfeld nooit hebben goedgekeurd, maar als gedachte-experiment was het de moeite waard geweest: letterkundigen die Vestdijk goed hebben gekend, hadden elk nog jarenlang anoniem Vestdijkrecensies kunnen schrijven zonder dat er een haan naar gekraaid had.

Maakt het dus uit wie een recensie schrijft? Voor wie alleen iets over het boek wil vertellen - een idee over de plot, de stijl, de context, misschien een paar opvallende zaken en wie weet een literair-historische plaatsbepaling - en níét bezig is met zelfpromotie, zou het eigenlijk niet moeten uitmaken.

Complot

Toch hield men het zelfs in De Gids al niet lang vol. Sommige negentiende-eeuwse letterkundigen weigerden om anoniem bij te dragen: ‘“Is het noodzakelijk dat schrijvers door hunne tijdgenooten geoordeeld worden, is het mogelijk, dat dit oordeel billijk zij (twee vragen, welke ik niet gaarne toestemmend zou beantwoorden) welnu, dat dit dan geschiede door mannen van een respectabel wetenschappelijk karakter, in beredeneerde recensieën, onderteekend met hun naam”’ (zie Marita Mathijsen, ‘Concurrentie voor De Gids’. In: De Negentiende Eeuw jrg. 12, 1).

Een man een man, een woord een wetenschappelijk woord, lijkt hier de conclusie te zijn. En natuurlijk kun je voor hetzelfde geld zeggen dat het anoniem weergeven van een mening gelijk staat aan lafheid, maar het gevolg is dat tegenwoordig een man meestal vóór het woord gaat staan. Recensent A. bespreekt schrijver B. nogal negatief. Schrijver B. is geërgerd en vermoedt dat achter het oordeel het feit schuilgaat dat B. ooit in een jury heeft gezeten die schrijver A. nogal opzichtig negeerde. Schrijver C., een goede vriend van B., laat het niet op zich zitten en levert een negatief advies over een beursaanvraag van A., die op zijn beurt weer vrijwel zeker weet dat ook B's vrienden D. en E. in het complot zitten, en die bespreekt hij de volgende keer in een gezamenlijke recensie. Vernietigend. Het jonge talent E. komt nooit verder dan zijn debuut, en dat terwijl hij het met slechts die ene afschuwelijke recensie moet stellen. Treurigheid alom en dat alleen omdat de namen het winnen van de inhoud.

Zou, zo beschouwd, een waardeoordeel niet aan kracht winnen wanneer de recensent anoniem is? Wanneer Pankaj Mishra in The New York Review of Books een negatieve recensie schrijft van Salman Rushdies Shalimar the Clown valt daar een hoop op af te dingen: Mishra is immers twee handen op één buik met V.S. Naipaul, en dat Naipaul en Rushdie nu niet bepaald fan zijn van elkaars werk is algemeen bekend. En dat terwijl Mishra toch ook goede dingen opmerkt en interessante vragen stelt. Zijn partijdigheid leidt ertoe dat de antwoorden op die vragen er eigenlijk niet meer toe doen.

Als we nu nog even terugkeren naar recensent A. en schrijver B. Misschien had E. verder kunnen komen dan zijn negatief besproken debuut. Want als A. die negatieve recensie over B.'s werk anoniem

[p. 53]

had geschreven, had B. nooit zeker kunnen weten of het aan A., C., D. of E. lag - en hij kan toch moeilijk iedereen systematisch afkraken.

Hoewel... In het Algemeen Letterlievend Maandschrift 22 van 1838 schrijft Adriaan van der Hoop uiterst negatief over Kneppelhout, Beets en Hasebroek - anoniem. Maar wel omdat ze, volgens de anonieme criticus ‘alleen maar hun vrienden lof toezwaaien’. Vanwege dit soort zaken raakt De Gids-redactie al snel verdeeld over de anonimiteit. Bakhuizen van dan Brink bleef weliswaar een voorstander, maar al snel tekende zich een scheiding der geesten af.

Vanaf 1844 ondertekenden De Gids-recensenten hun stukken: het eind van een kortstondige gouden periode in de Nederlandse literaire kritiek was begonnen.

Glibberige genres

Zoveel als er voor de anonieme recensie pleit, zoveel valt daar natuurlijk ook op af te dingen. Wanneer iemand een roman verwijt dat die tot haat aanzet tegen homo's, dieren of vrouwen, dan is het toch wel goed om te weten met welke autoriteit zoiets wordt beweerd. Een mening geven die iets betekent, of het oordeel nu positief uitvalt of niet, moet je onder eigen naam durven doen. Je moet uitkomen voor wat je geschreven hebt om erop aangesproken te kunnen worden. Maar hoe kun je dan voorkomen dat de man voor het woord gaat staan?

Misschien kunnen de verhoudingen zuiverder gemaakt worden wanneer niet de recensies, maar de literaire werken anoniem worden gepubliceerd - en dan niet zozeer omdat ze in dienst van de Here zijn geschreven, maar zodat het puur en alleen om de inhoud van het boek gaat. Gevallen van mannelijke auteurs die zich als vrouw voordoen omdat ze denken zo meer kans te maken om uitgegeven te worden, zijn pijnlijk maar niet zeldzaam - vroeger kwam het omgekeerde ook nog wel voor. Vaak genoeg mopperen blanke middelbare auteurs dat alleen lesbische, gehandicapte, zwarte vrouwen veel aandacht voor hun boeken krijgen. En misschien maken die ook inderdaad meer kans bij uitgever en recensent - zelf zou ik niet zo snel een zwarte, lesbische, gehandicapte auteur kunnen opnoemen, maar dat ligt ongetwijfeld aan mij - maar als we nu gewoon niet weten wie wat heeft geschreven en alleen kennisnemen van het boek, dan levert dat misschien wel een verrijking van de literaire ervaring op.

Neem nu bijvoorbeeld de Amerikaanse cultfiguur J.T. Leroy. Deze auteur is van het begin af aan de trotse bezitter geweest van het beste scheerapparaat ter wereld. Maar in plaats van reclameshots voor Philishave te maken, ging deze figuur romans schrijven. Leroy kreeg een indrukwekkende groep bewonderaars mee, zoals Chuck Palahniuk, Tom Waits, Dave Eggers en Bono. Na twee boeken, waarvan de verhalenbundel slecht was, maar de roman nog wel iets had, bleek dat achter deze Leroy een doortrapt duo schuilging. Hier was dus helemaal geen sprake van een getraumatiseerd jongetje, maar van een goed doordacht creative writing-project. Het is de vraag, nu de ware identiteit bekend is, of de uitgever nog romans of verhalen van Leroy & co zal publiceren of dat met de onthulling van de identiteit ook het werk meteen de nek is omgedraaid. Uitgever en aanhangers was een hoop leed bespaard wanneer ze alleen van de boeken zelf waren uitgegaan.

Een vergelijkbare vraag gaat op voor Carl Friedman, die opeens louter literair joods bleek te zijn. Haar romans zouden nu aan waarachtige identiekheid hebben ingeboet. Maar het probleem zit natuurlijk niet in haar werk, maar in het feit dat lezers en recensenten zich bekocht voelen. Denk je bekentenisliteratuur te lezen, blijk je opeens met pure fictie te maken te hebben.

Die verschuiving van betekenis ging ook op voor J.T. Leroy: niks geen therapeutenliteratuur van iemand met een zwaar incestverleden. Dat de auteur had gezegd zonder het schrijven niet verder te willen leven, had geen waarde meer. Wie hem

[p. 54]

gelezen had, deed dus niet aan welzijnswerk - namelijk het voorkomen van een zelfmoordgeval meer in de wereld - maar kreeg een rolletje toebedeeld in een toneelspel. De lezer wordt deelnemer in plaats van toeschouwer, en dat onder valse voorwendselen.

Een andere recente ontmaskering is die van James Frey. Hij leverde een langdurig en incidentrijk gevecht tegen de alcohol, zo lazen we in zijn als memoir - dat glibberige genre waarin herinneringen naar believen verliteratuurd worden - gepresenteerde debuut In duizend stukjes. Had hij dat boek als roman de wereld ingestuurd, dan was er waarschijnlijk niet veel aandacht aan besteed: hoewel het treurige passages bevat, wordt het geen literatuur; het is kaal geschreven, alsof elke vorm van structurering een vorm van bedrog zou zijn. Maar als memoir maakte het boek vooral in Amerika veel indruk. Frey mocht bij Oprah Winfrey op de bank uithuilen en vertellen over zijn pijn, zijn gevecht, zijn gevangenschap.

Enig speurwerk van journalisten leerde echter dat de weken gevangenschap in werkelijkheid niet meer behelsde dan een avondje ontnuchteren in een politiecel na een onhandige parkeermanoeuvre. ‘Meneer Frey was beleefd en coöperatief,’ aldus de politie van Ohio, en van mishandeling was dan ook geen sprake. Niets van waar dus allemaal: en het gebrek aan structurering moest het bedrog maskeren: van In duizend stukjes blijft helemaal niets meer over dan een slecht geschreven ingebeelde biografie. Zijn nieuwe boek wordt nu gepresenteerd als misschien wel ‘het uniekste en adembenemendste vader-zoonrelaas dat ooit op papier is gezet’. Het begint in het huis van bewaring... James Frey is na zijn ontmaskering nog eens bij Oprah geweest, om zich de les te laten lezen over zijn bedrog. Verraden voelde ze zich, maar daarmee gaf ze toe dat het boek zonder de authenticiteit geen waarde had.

Het kan natuurlijk zijn dat we hier niet zozeer met een enorme vercommercialisering van doen hebben, maar dat Frey de rollen van fictie heeft omgedraaid: hij is gaan leven als zijn personage.

Een schrijver moet immers een zeker inlevingsvermogen hebben, en dat kan natuurlijk doorslaan in een pathologische empathie. Wie de auteursfoto op beide boeken van Frey alleen al bekijkt en de overgang van een jonge man naar een bebaarde man met licht gestoorde blik op een soort politiefoto ziet, kan zich voorstellen dat het inlevingsvermogen van Frey iets te ver is doorgeslagen.

Misschien geldt hetzelfde wel voor Carl Friedman of voor Helga Ruebsamen - hoewel zij door verziekte familieverhoudingen en verschillende interpretaties van een gedeelde jeugd weer een ander geval is. Maar eerlijk is eerlijk: de kans dat het in deze gevallen allemaal gaat om een interessant spel met feit en fictie en niet om commerciële trucjes is erg klein.

Uiteindelijk is er maar één conclusie mogelijk: de ‘ontmaskeringen’ van Friedman, Frey en Leroy zijn argumenten voor de afschaffing van de notie bekentenisliteratuur, omdat ze fake bleken te zijn. Maar dit geldt natuurlijk eigenlijk voor elke vorm van bekentenisliteratuur: dit soort boeken wordt weliswaar gretig gelezen, maar dat is niet omdat ze ook maar iets met literatuur te maken zouden hebben. Als een boek zonder de achtergrond van de werkelijkheid niet overeind blijft, kun je beter de krant lezen.

Dan blijft over de ‘pure’ fictie. En wanneer je ‘pure’ literatuur hebt, wat doet de auteursnaam er dan nog toe? Het kunstmatige onderscheid tussen het debuut en de tweede roman zou niet meer gemaakt hoeven te worden; flauwekulopiniestukjes in de krant hoeven niet meer geplaatst te worden alleen vanwege de imposante auteursnaam; geslacht of huidskleur doen niet meer ter zake en valse opmerkingen als: ‘hij schrijft altijd hetzelfde boek’ en ‘leeft die nog?’ (bij de slechts incidenteel publicerende literator) komen dan te vervallen.

[p. 55]

Prijsvraag

Maar natuurlijk ligt ook hierin niet de oplossing. Vermoedelijk zal ijdelheid dan definitief onthuld worden als de motor van veel schrijverschappen. Hoeveel auteurs houd je over wanneer de werken anoniem zijn? En zouden die het auteurschap van hun werk kunnen verzwijgen?

Trouwens, ook hier geldt natuurlijk weer: je moet iemand op de goed- of slechtheid van zijn werk kunnen aanspreken. Wanneer een auteur bovendien een rare kwinkslag maakt, wanneer de belofte van een talent niet uitkomt of wanneer een personage extreem rechtse ideeën poneert, dan wil je toch weten waar die vandaan komen. Al was het maar om te weten op welke lijstduwers je niet moet stemmen bij gemeenteraadsverkiezingen.

Misschien ligt de enige oplossing wel in de manier waarop in de jaren vijftig het boekenweekgeschenk werd gepresenteerd. Niemand wist wie het geschenk geschreven had, er was een prijsvraag aan verbonden en recensenten gaven hun mening erover voordat de boekenweekauteur bekend was gemaakt. Pas op het moment dat alle circus eromheen afgelopen was, werd de schrijversnaam onthuld. Stel dat dat nu gebeurt met alle romans: wanneer de meeste kritieken zijn geschreven, de advertenties en reclameposters door de uitgeverijen zijn gemaakt zonder auteursfoto (wat al een zegen op zichzelf is), dan pas mag bekend worden wie de auteur is van het meesterwerk of de mislukking.

[p. 56]