De Revisor. Jaargang 32

[p. 68]

Jan H. Mysjkin
Vertalen als plezier in verkennen

De Roemeense literatuur lijkt in de twintigste eeuw op een enorme vlucht uit de moedertaal. Een aantal Roemeense schrijvers is wereldberoemd geworden, maar niet door hun Roemeense gedichten, romans of toneelstukken. Paul Celan, Émile Cioran, Eugène Ionesco, Panait Istrati en, Tristan Tzara debuteerden allemaal in het Roemeens, maar ze zijn - ook in Nederland en Vlaanderen - bekend door hun Franse of Duitse werk. Zou het kunnen dat het buitenland aan de literatuur in Roemenië voorbij is gegaan, omdat er nu eenmaal zulke sterke figuren in Frankrijk en Duitsland voorhanden waren? De keuze voor een wereldtaal heeft er alleszins voor gezorgd dat relatief veel Roemeense auteurs tot de wereldliteratuur zijn gaan behoren.

De vlucht uit de moedertaal was vaak het gevolg van een vlucht uit het vaderland. Een groot aantal schrijvers ging van begin jaren dertig tot eind jaren tachtig in ballingschap, eerst vanwege de rechtse dictatuur van Antonescu, later vanwege de linkse dictatuur van Gheorghiu-Dej en Ceauçescu. Ze zouden als schrijvers niet hebben kunnen voortbestaan als ze in het Roemeens waren blijven schrijven; enerzijds waren de publicatiemogelijkheden in het thuisland afgesneden, anderzijds bood de Roemeense diaspora geen leefbaar draagvlak. Omschakelen naar de taal van het gastland was de enig mogelijke overlevingsstrategie, met als effect dat nogal wat schrijvers onder hen werden aangelokt door de internationaal vernieuwende stromingen van hun tijd. De schrijvers die in Roemenië achterbleven, konden volstaan met een op het thuisland afgestemde thematiek zonder import van technische noviteiten. Camil Petrescu, Cezar Petrescu, Liviu Rebreanu, Mihail Sebastian en anderen staan tijdens het interbellum voor een buitengewoon sterke generatie prozaïsten die werden meegezogen in de euforie van het pas verenigde Groot-Roemeense rijk. Voor die generatie kwam het erop aan om de jonge natie via literatuur een nieuwe identiteit mee te geven, waarbij sommigen steunden op de landelijke vertelcultuur, terwijl anderen opgingen in de opbloeiende stadscultuur van ‘Klein-Parijs’, zoals Boekarest toen werd genoemd. Ik zie ze als de schakel tussen de Franse vertellers aan het eind van de negentiende eeuw en de Zuid-Amerikaanse vertellers honderd jaar later.

In wezen past ook een verteller als Panait Istrati binnen die generatie, maar hij deed het in het Frans, en veroverde aldus wél een internationale status. Het Roemeens blijkt een taal te zijn die literaire vertalers en uitgevers niet aantrekt. Anders valt niet uit te leggen

[p. 69]

waarom Istrati al in de jaren dertig in het Nederlands werd vertaald, maar zijn generatiegenoten met een even belangrijk zo niet belangrijker oeuvre niet. Onbekend is onbemind, ondanks de onvolprezen inzet van Liesbeth Ziedses des Plantes en Jan Willem Bos. Maar van de eerste heb ik de laatste twintig jaar geen vertaling meer gezien, terwijl de tweede tien jaar geleden de moed tot sokhoogte is gezonken.

Mocht een kristalkijker me vier jaar geleden hebben verzekerd dat ik als vertaler uit het Roemeens in het spoor van het zo-even genoemde tweetal zou treden, dan had ik er met een hoffelijk ongelovige glimlach op gereageerd. Waarom Roemenië en niet Réunion, Rusland of Rwanda, om het bij andere R-landen te houden? Mijn interesse voor de Roemeense taal- en letterkunde werd gewekt in de zomer van 2001, toen ik een maand lang verkeerde met drie Roemeense collega's (m/v) in het Waalse vertalershuis te Seneffe. Ze spraken met passie, humor en weelde over een wereld die me volstrekt vreemd was. Ik hoorde gretig toe, niet in het minst omdat de cultuur in Parijs op de drempel van het derde millennium naar mijn gevoel op haar gat lag. Ik ervoer niet de minste lust om daarbij te gaan liggen, dus had ik wel oren naar een nieuw land, een nieuwe taal en een nieuwe literatuur. Met een Franse Assimil op zak ben ik toen van Groot-Parijs naar Klein-Parijs vertrokken, waar ik in het begin werd gegidst door de mij bekende schrijvers. Inmiddels kom ik met mijn eigen snufferd literair redelijk terecht. Ik slenter graag in antiquariaten en op boekenmarkten rond, en die verschillen in Boekarest niet van de winkels en stalletjes in Amsterdam of Parijs. Erg academisch gaat het er in mijn studie niet aan toe. Waarom ook? Ik word er niet voor betaald, ik krijg er geen diploma voor, dus laat ik me drijven op mijn plezier in het kennen en verkennen. Mijn vorderingen in de Roemeense literatuur gaan gelijk op met de ontdekking van de taal en het land, stap voor stap. Het vertalen van gedichten en verhalen behoort voor mij natuurlijkerwijs tot het leerproces. Als literair vertaler zit ik nu al een kwarteeuw dag in dag uit met mijn neus in de woordenboeken. Wie met Roemeens op weg gaat, kan maar beter enige vertaalervaring met het Duits, Frans of Russisch meebrengen; een noemenswaardig woordenboek Roemeens-Nederlands is er niet, zodat je noodgedwongen via een derde taal moet. Voorts komt het er voor een vertaler op aan om in het bos van woorden en boeken te ‘rieken’ waar de voetangels en klemmen liggen, en het riekt in het Roemeens niet anders dan in welke taal ook, althans voorzover mijn praktijkervaring reikt.

Wie en wat ik vertaal, laat ik over aan het toeval van de ontmoeting met mensen en boeken - wat niet wil zeggen dat ik om het even wie of wat vertaal; het moet klikken. Alexandru Ecovoiu, op 3 november 1943 geboren te Boekarest, is een van die gelukkige ontmoetingen op mijn leer- en verkenningsreis. Met een roman als Saludos (1995) of een verhalenbundel als Cei trei copii-Mozart (De drie Mozartkinderen, 2001) plaatst Ecovoiu zich in de lijn van de rijke absurdistische traditie in Roemenië. Wat me bij Ecovoiu aantrekt, is de spanning tussen de bizarre axioma's waarmee hij een vertelling opent en de strikt logi-

[p. 70]

sche uitwerking daarvan. Ik was bijzonder verrast toen ik eind augustus zijn naam tegenkwam in een bespreking van De ontdekking van de hemel in het weekblad Cultura: ‘Pentru olandezi, Harry Mulisch este un fel de Alexandru Ecovoiu al nostru’ (Voor de Nederlanders is Harry Mulisch wat Alexandru Ecovoiu voor ons is). De vergelijking werd getrokken naar aanleiding van de roman Sigma (2002), die voor flink wat straatrumoer zorgde vanwege Ecovoiu's oneerbiedige blik op de Messias der christenen. Maar verder dan een gelijkschakeling van de impact van beide boeken op de eigen cultuur kwam de recensent, voorzover ik me herinner, niet. Het verhaal ‘De drie Mozartkinderen’ verscheen voor het eerst in 1991 en werd toen onderscheiden met de Eminescu-prijs.

Parijs, 6 januari 2005