De Revisor. Jaargang 31

[p. 91]

M.F. Fresco
Van magische zanger tot liefhebbende echtgenoot

Hij was vrijgezel, agamos noemen de geleerden dat. Was hij zo gegrepen door zijn missie dat hij geen tijd voor vrouwen had, of wilde hij kuis en voorbeeldig leven? Hij predikte immers deugdzaamheid aan zondige mensen. Dat bracht heil tijdens het leven en na de dood. Hij was een profeet voor de kleine luiden, schijnt het. Niet elitair als Pythagoras, met wie hij wel vergeleken werd. En wonderen verrichten, dat kon hij - beter dan die aristocratische wiskundige. Pythagoras meende een muziek in het heelal te horen, een harmonie der sferen, dat wil zeggen bollen. Die muziek was zelfs zo mooi dat je haar niet meer hoorde! Nee, onze man hoorde niet alleen muziek, hij maakte zelf muziek, magisch onweerstaanbare muziek. Hij zong bij de kithara of lier. In zijn musische gaven lag zijn wonderscheppend vermogen, zijn thaumaturgische kracht, beweerden geleerde theologen. Hij zou namelijk de zoon zijn van Muze Kalliope en een riviergod uit het noordelijke Thracië; of misschien wel van de stralende zonnegod Apollo zelf. Zijn wonderkracht was gebleken toen hij met zijn metronomische zang weerbarstige helden tot regelmatige roeiers had gekneed. Dat was geweest tijdens de mythische Argonautentocht, de queeste naar het Gulden Vlies in het verre Oosterse Kolchis, die in een grijs verleden moet hebben plaatsgevonden. De magie van zijn zang was zo groot dat hij de hele natuur betoverde, leeuwen en bomen, rotsen en beekjes tot zich lokte en vrede stichtte tussen hinde en tijger.

Maar het meest was zijn wondervermogen gebleken toen hij naar de onderwereld was afgedaald. Daar zou hij de mysteriën hebben geleerd waarmee de zondige mens zijn heil kon verwerven. En hij zou hebben gezien hoe zondige misdadigers als Tantalus en Sisyphus eeuwig werden gestraft.

Dit waren allemaal verhalen. Of het allemaal waar was? Maar wat je altijd hoorde en wat dus echt waar moest zijn, dat was dat de magische zanger gruwelijk aan zijn eind was gekomen. In bacchantische vervoering, in een wijnroes dus, hadden vrouwen uit zijn geboorteland hem in een heuse vruchtbaarheidsrite aan stukken gescheurd. Hem was hetzelfde lot ten deel gevallen als aan koning Pentheus van Thebe en aan anderen, zoals Lykourgos, die zich tegen de invoering van de orgiastische Dionysosdienst hadden verzet. Had hij dat ook gedaan? Aan Pentheus en Lykourgos waren herhaaldelijk tragedies gewijd, maar aan Orpheus nooit. Zo heette onze magische zanger natuurlijk.

[p. 92]

Of hadden de vrouwen zich aan hem vergrepen omdat hij niets van vrouwen wilde weten? Was hij niet een kuise profeet? Toen echter doken andere verhalen op. Hij had wél een vrouw gehad, maar die zat te kwijnen in de onderwereld, in de Hades. En zijn hellevaart zou een poging zijn geweest om haar te halen. Maar, aldus een parmantige jongeman in Plato's Symposion, de goden vonden hem een slappeling en stuurden hem ‘onverrichter zake’ terug. Hij kreeg een als vrouw vermomde wolk mee, een schijngestalte. Dat trucje deden de goden wel vaker, bijvoorbeeld als het om de schone Helena ging. Die was nooit echt geschaakt geweest... Je moet het maar geloven.

Vandaar dat anderen wel geloof hechtten aan zijn tocht naar de onderwereld maar er een andere draai aan gaven: hij had de onderwereld betoverd en zijn vrouw teruggehaald en zij hadden nog lang en gelukkig geleefd. Eigenlijk logisch zo'n happy ending, als zijn magische zang zo onweerstaanbaar was. Volgens een dichter uit de Hellenistische tijd, Hermesianax, heette zijn vrouw Agriope.

Maar er was een andere dichter uit dezelfde tijd, een zekere Phanocles, die een speciale draai gaf aan de oude geruchten: nee, hij was niet in vrouwen geïnteresseerd, hij hield van een jongen, een vriendje uit de Argonautentijd, Kalais, een windekind. Knapenliefde kwam in Griekenland meer voor en later maakte men ervan dat Orpheus de knapenliefde in buurland Thracië had ingevoerd en dat hij daarom zou zijn vermoord.

Een nieuwe reactie liet niet op zich wachten. Hij was wel degelijk naar de Hades gegaan, en als grote zanger had hij ‘vertrouwend op zijn Thracische lier’ Charon, de schimmenveerman, begoocheld en de Furiën getemd; en vervolgens was hij wel degelijk erin geslaagd zijn wonderlied van rouw en liefde te zingen en de vorsten van de Hades te vermurwen. Hij had haar mogen meenemen. Maar een sprookje kent een taboe: hij mocht niet naar haar omkijken tijdens de terugtocht. Natuurlijk kijkt hij - hij is ook maar een mens! - en Eurydice is voor altijd verloren. Eurydice, ja zo heet sinds ongeveer 100 voor Christus Orpheus' vrouw.

Enige decennia later werd de treurige maar romantische afloop de standaardversie, en wel door de indruk die twee Romeinse dichters, Vergilius en Ovidius, in de dagen van keizer Augustus ermee maakten (zie het Programma van de Nederlandse Bachvereniging). Wat daarna komt, zijn variaties op het thema zoals iedereen het verhaal kent: Eurydice die - op de dag van de bruiloft - aan een slangenbeet sterft, en de verliefde Orpheus die toch omkeek.

Grappig genoeg heeft die standaardversie misschien een merkwaardige voorganger. Er is een gedicht overgeleverd dat dezelfde Vergilius (70-19 v. Chr.) in zijn jeugd kán hebben geschreven. Het is een parodie op het heldendicht. Het gaat over een mug (!). Een herder lag te slapen en zou door een slang zijn gebeten als een mug hem niet tij-

[p. 93]

dig had gewekt door hem te steken. Maar helaas had de herder de mug doodgeslagen. Als de herder weer slaapt, verschijnt hem zijn redder, de mug, in de droom en vraagt om een nette begrafenis; die krijgt hij. De droomverschijning vertelt allerlei over de onderwereld; hij was er ook Eurydice tegengekomen. De mug verwijt Orpheus dat hij had omgekeken. Hij moest zo nodig een kusje hebben. Zou Vergilius zichzelf hebben geparodieerd? Of later serieus hebben uitgewerkt wat hij badinerend al eerder had geschreven? Dat blijft speculatie. Wel blijkt dat de standaardversie, het ons vertrouwde verhaal, in de eerste eeuw voor Christus al gemeengoed is geweest, hoewel dat uit de overlevering niet op te maken valt. Maar anders was de parodie niet geschreven.

Eén motief heeft het muggenepos niet, het feit dat Orpheus en Eurydice netjes en wettig getrouwd zijn. Dat was impliciet gebleven, maar het is een vast element in vrijwel alle variaties sedert Vergilius en vooral Ovidius. Steeds is Orpheus de liefhebbende echtgenoot en Eurydice het lieftallige bruidje. In de opera begint het vaak met hun bruiloft.

Hoe vanzelfsprekend dit motief erbij hoort, kan men zien door een late variant, ook een parodie, een operette van Jacques Offenbach (Orphée aux enfers, 1858). Daarin wordt werkelijk alles op zijn kop gezet. Aan het begin hebben de echtgenoten allebei een affaire. De buurman met wie Eurydice het heeft aangelegd, blijkt zelfs een vermomming te zijn van Pluton, de god van de onderwereld. Ze gaat dus wat graag dood. Tot vreugde van Orphée, die echter door ‘l'opinion publique’ tot de orde wordt geroepen als hij zijn nieuwe schatje het heuglijk nieuws wil brengen. Zij dwingt hem bij Jupin, oppergod Jupiter, in beroep te gaan. De Olympiërs begeven zich naar de onderwereld om tegen wil en dank orde op zaken te stellen. Daar probeert Jupin het ook met Eurydice aan te pappen. Tijdens een groot festijn in de onderwereld, waarbij men de beroemde cancan danst, probeert hij zich met zijn als bacchante verklede dame af te zonderen. Pluton belet dat: je hebt beloofd dat haar man Orphée haar netjes terugkrijgt. Het burgerlijk fatsoen moet voor alle goden gelden. Dat eist ‘l'opinion publique’. Maar de jaloerse oppergod wreekt zich: als Orphée met Eurydice in het door ‘l'opinion publique’ geroeide bootje wil stappen, slingert Jupin zijn bliksem en dondert luid Orphée schrikt, kijkt om en is haar kwijt. Jupin krijgt haar echter evenmin. Na Orphée, Pluton en Jupin ontfermt Bacchus zich over haar.

Ja, de afstand van het archaïsche Griekenland tot het Frankrijk van Napoléon iii is groot.