De Revisor. Jaargang 31

[p. 83]

Menno Lievers
‘En de gedachten willen maar niet in iets uitmonden’
Over het filosofische gehalte van filosofische poëzie

‘Cerebrale poëzie met een duidelijk filosofische inslag,’ zo is het werk van de dichters die voor de vsb poëzieprijs waren genomineerd omschreven. Het juryrapport bevestigt dat. Zo wordt de genomineerde dichter Wouter Godijn geprezen, omdat ‘er in zijn gedachteleven diepe wijsheden bewegen traag als karpers’ en hij ‘de dubbelzinnigheid van zijn bestaan in beeld kan brengen’.

René Huigen gaat volgens de jury ‘op pad om uit te zoeken hoe het werkelijk zit’ en ‘blijkt gefascineerd door de verhouding tussen de verschijnselen en de kern van dingen’.

In de gedichten van C.O. Jellema worden ‘de grenzen van dood en leven, van bewustzijn en ervaring, van lichaam en licht verkend of subtiel overschreden’. Het rapport vervolgt: ‘In al zijn levensbeschouwing en zijn schatplichtigheid aan de culturele en literaire traditie is deze poëzie verbazingwekkend jong.’

Mustafa Stitou weet ‘de vinger te leggen op de essentie van “onze” cultuur, maar tegelijkertijd verdient hij grote bewondering, omdat hij ons eraan herinnert dat zo'n cultuur geen gegeven is’.

Henk van der Waal ‘jaagt als een bezetene het ultieme, ongrijpbare Ding achterna dat alle verlangen overbodig maakt, de sluitsteen van het bestaan’. In zijn poëzie wordt de ‘ratio omgewoeld’.

Je gunt iedereen de vsb poëzieprijs, maar je gunt niemand zo'n juryrapport. Niets over het taalgebruik, de stijl, de vorm van de poëzie van de genomineerde dichters. In plaats daarvan nonsens en tegenstrijdige lofuitingen, des te pijnlijker om te lezen vanwege de ernst waarmee het opgeschreven is. De jury bestond dan ook uit Ad Zuiderent, Dirk van Bastelaere, Thomas Vaessens, Martin Reints en Marjolein Drenth von Februar, die allemaal in meer of mindere mate ‘iets met filosofie hebben’. Februari is rechtsfilosofe, Zuiderent geeft niet alleen college over watersnood en literatuur, maar ook over postmodernisme en later... Dirk van Bastelaere heeft zichzelf tot filosoof-koning van het Belgische dichtersvolk gekroond. Dat Thomas Vaessens zijn handtekening onder het juryrapport heeft gezet, valt alleen te verklaren, doordat hij zich kon vinden in de keuze van de uiteindelijke winnaar.

Zonder de overige juryleden tekort te willen doen wordt uit hun rapport wel duidelijk wie hun intellectuele leidsman was: Martin Reints. Het ligt dan ook voor de hand om de mogelijkheden en onmogelijkheden van het genre van de filosofische poëzie vast te stellen door een close reading van zijn poëtisch oeuvre.

Ooit aangekondigd op Poetry International als ‘a poet who likes to think’, omdat naar zijn zeggen ‘thinking fascinates me’ en al zijn gedichten ‘thought exercises’ zijn, geeft Reints meteen te kennen wat het criterium moet zijn op grond waarvan zijn filosofische poëzie beoordeeld moet worden. Niet op schoonheid, niet op stijl, niet op pakkende formuleringen, niet op vorm, nee, zijn poëzie moet beoordeeld worden op grond van haar filosofische merites.

Reints publiceert met de regelmaat van de klok: één keer in de tien jaar een bundel van steeds geringere omvang, hetgeen doet denken aan Reves gedicht ‘Scheppend Kunstenaar’:

[p. 84]

 

Naarmate ik ouder word,

 

wordt, wat ik schrijf, hoewel fraaier verwoord,

 

steeds enkelvoudiger van inhoud:

 

Liefde (of geen liefde),

 

en ouder worden,

 

en dan de Dood.

‘Fraaier verwoord, steeds enkelvoudiger van inhoud’ geldt dat ook voor de poëzie van Martin Reints?

Filosofie en poëzie: wat is dat eigenlijk voor combinatie? Filosofie is een samenspel van inzicht en redeneren. Voor een inzicht dat niet gesteund wordt door een redenering koop je niet zoveel; een ingenieuze redenering voor een oninteressante conclusie roept slechts de reactie op ‘he is being very clever, without saying anything interesting’. Dit wil niet zeggen dat het gemakkelijk is het evenwicht te vinden tussen inzicht en redeneren. In Plato en Wittgenstein tref je meer inzicht, bij Aristoteles en Kant overheerst de rede. Alleen het beste werk van Descartes lijkt in balans.

Als de poëzie iets voorde filosofie zou kunnen betekenen dan ligt het voor de hand om die bijdrage te zoeken in het vergroten van inzicht. Redeneringen moeten gehoorzamen aan de wetten van de logica die het correcte gebruik van de logische verbindingswoorden voorschrijven. Een gedicht dat leunt op de woorden ‘indien, dan’, ‘en’, ‘of’, ‘niet’, ‘dus’, ‘derhalve’, ‘daarom’, kan misschien leesbaar geschreven zijn, erg gemakkelijk maakt het de dichter zichzelf dan niet. Waarschijnlijk is alleen Parmenides daarin geslaagd.

Poëzie zou kunnen dienen voor de verwoording van filosofische inzichten. Er doen zich dan twee mogelijkheden voor: ofwel de dichter tracht op poëtische wijze een bestaand inzicht te verwoorden. Zo heeft Nijhoff het wereldbeeld van de nieuwe corpusculaire filosofie beschreven in ‘De Alchemist’: ‘Mijn leven, dat met proef en cijfer speelt, / Heeft niet de wereld meer van kleur en klanken.’ En in ‘Het kind en ik’ kun je een Platoonse esthetica lezen: ‘Maar toen heeft het geschreven, / zonder haast en zonder schroom, / al wat ik van mijn leven / nog ooit te schrijven droom.’

De tweede mogelijkheid is dat de dichter in zijn poëzie een nieuw inzicht probeert te vangen. Zo wordt Hölderlin wel de dichter van het Duits Idealisme genoemd, omdat hij de kern daarvan vat in regels als ‘Lang ist / Die Zeit, es ereignet sich aber / Das Wahre’.

Parmenides, Nijhoff, Hölderlin, waar in dit rijtje zou Martin Reints zichzelf geplaatst willen zien?

In zijn eerste bundel Waar ze komt daar is ze klinkt de stem van de filosofie nog niet zo door. Je zou kunnen zeggen dat Reints hierin het denken nog niet ontdekt had. Wel al aanwezig is zijn aperte onwil iets mooi te formuleren. Zo luidt het in de cyclus ‘Bedrijfsklare dieptesproeier’: ‘als de dieptesproeier voor je schuur / in de morgen al staat te ronken’. In het gedicht ‘Meisje’ staat plompverloren: ‘Zij stapt in een hondedrol’ zonder dat duidelijk wordt waarom we dat nu in dit gedicht op deze plaats zouden moeten lezen.

De volgende strofe ‘Ogenblikken van geluk en ongeluk’ suggereert iets wijsgerigs: ‘iemand anders denkt dat zijn betoog vastloopt / als het te weinig beschrijft / en dat het te weinig zegt / als het te veel beschrijft’. Onduidelijk is wat hier bedoeld wordt. Strikt genomen is het onzin: beschrijvingen zijn zinnen die feitelijke informatie bevatten en juist daarom veelzeggend zijn. Blijkbaar gebruikt Reints het woord ‘zeggen’ hier in de betekenis van ‘uiten’. We stuiten hier onmiddellijk op een groot probleem voor het genre van de filosofische poëzie. Waar de filosoof moet streven naar maximale helderheid en ondubbelzinnigheid, daar mag een dichter doen wat hij wil, zolang het maar zijn esthetische doel dient. Voor een filosofisch dichter is het denken zijn esthetisch doel. Het lijkt erop dat dit voor Reints een doel op zichzelf is. Neem bijvoorbeeld de volgende strofen:

[p. 85]

 

wanneer ik denk dat de moeilijkheden niet

 

oplosbaar zijn

 

weet ik nog niet wat we bedoelen met wat we zeggen

 

en wat we willen wat we doen

 

 

 

wanneer ik denk dat ik alles begrijp

 

moeten wij eerst maar iets doen

 

moet ons eerst iets overkomen

 

wat ik zou willen weten

Het gaat deze dichter blijkbaar niet om wat er gedacht wordt, als er maar gedachten zijn. Het gaat Reints niet eens meer om het vangen van een gedachte in een briljante zin. Hij is al tevreden met het aanduiden van inhoudsloze gedachtesporen.

Dit blijkt ook uit zijn tweede, expliciet filosofische bundel Lichaam en ziel. ‘Het voormalige moeras (...) gelijkt op het denken zelf / dat er is terwijl het er is.’

luidt het in het gedicht ‘Worpswede’. Uit dit citaat blijkt in ieder geval dat Reints zich niet wil scharen aan de zijde van een redenerend dichter als Parmenides. Wie denken vergelijkt met een moeras streeft in ieder geval niet gearticuleerde helderheid na, denken dat zichzelf in de greep heeft.

Desondanks valt er wel een filosofische stellingname te ontdekken in deze gedichten. Inderdaad kan zijn filosofie, zoals de website van zijn uitgeverij opmerkt, samengevat worden in de vraag: ‘Heb of ben ik mijn lichaam?’ Reints stelt zich dus de ouderwets dualistische vraag of de mens bestaat uit een lichaam en een geest. In ieder geval is wel duidelijk dat Reints vasthoudt aan een ander dualisme: dat van een binnenwereld van de geest en een buitenwereld.

In het gedicht waaraan deze tweede bundel zijn titel ontleent zegt ‘de minnaar’ dan ook: ‘nu ik in mijn lichaam naar jouw huis loop’. Het ik, de ziel, de geest, huist in mijn lichaam, zoals jij in jouw lichaam zit, dat dus een soort van huis is. Ook de regel ‘Waar zijn wij als wij denken?’ en de zin ‘het denken dat mij van deze dingen losmaakt’ wijzen op de tegenstelling tussen de wereld van het denken en de wereld van de dingen.

In het gedicht ‘De liefdesbrief’ ontdekt de schrijver van de brief door heen en weer te lopen ‘de overeenkomst tussen de gang van zijn gedachten / en de gang van zijn lichaam door de kamer’. Dit duidt weer op het vertrouwde contrast tussen een binnenwereld en een buitenwereld. Maar dan plaatst Reints dit couplet:

stel:
de man krijgt bezoek uit de mogelijke wereld w₂
die in alle opzichten gelijk is aan onze w₁
behalve dat het daar geen water regent maar XYZ

Dit is een verwijzing naar een beroemd gedachte-experiment van de Amerikaanse filosoof Hilary Putnam. Stel je voor, volgens Putnam, dat er ergens in het heelal een tweelingaarde bestaat, waarop alles precies hetzelfde is als op aarde, op één ding na: op tweelingaarde is water geen H₂O, maar XYZ. Zou een dubbelganger van ons op tweelingaarde, die dus molecuul voor molecuul identiek aan ons zou zijn, wanneer hij aan water denkt een H₂O-gedachte of een XYZ-gedachte hebben?

Putnam antwoordde dat onze dubbelganger natuurlijk aan XYZ zou denken. Op grond hiervan concludeerde hij dat het denken bepaald wordt door de omgeving waarin gedacht wordt. Dit betekent weer dat de scheiding tussen een zogenaamde binnenwereld van de geest en een buitenwereld van de dingen niet kan bestaan. Denken is altijd op de werkelijkheid gericht, net zoals je niet zomaar verliefd kunt zijn, maar altijd verliefd op iemand bent. Zonder geliefde geen verliefdheid.

Het lijkt dus een mooie vondst om Putnams gedachte-experiment ter sprake te brengen in een gedicht dat

[p. 86]

de titel draagt ‘Liefdesbrief’. In het essay ‘Waar ben ik?’ uit zijn essaybundel Nacht- en dagwerk lijkt Reints ook te verwijzen naar Putnams zogenaamde externalisme, wanneer hij schrijft: ‘Ik besta uit het bewustzijn dat ik deel uitmaak van mijn omgeving (...) Ben je je bewust dat je deel uitmaakt van je omgeving, dan ben je je ook bewust dat je omgeving deel uitmaakt van jou - want hij zit in je hoofd.’ Maar uit de laatste regels van het gedicht ‘Liefdesbrief’ blijkt dat Reints de consequenties van Putnams inzicht niet doordacht heeft: ‘en zijn brief, / zou zijn gast hem daar misschien mee kunnen helpen?’

Als Reints het gedachte-experiment van Putnam serieus neemt, dan is het antwoord op die retorische vraag natuurlijk ontkennend, want die gast kent de geadresseerde van die liefdesbrief niet en kan dus ook niet over haar nadenken. Maar als Reints vasthoudt aan zijn dualisme van een binnenwereld en een buitenwereld, heeft die gast alleen maar een representatie van die geliefde nodig om over haar na te kunnen denken, dus dan zou de gast van tweelingaarde de briefschrijver wel kunnen helpen.

Reints komt er niet uit en dus is zijn filosofische poëzie in de kern inconsequent en tegenstrijdig. ‘Nou en?’ zou men kunnen opmerken, ‘het gaat toch om de poëzie?’ Maar juist dat antwoord kan de dichter van filosofische poëzie niet geven. Hij pretendeert meer te doen dan ‘slechts te dichten’; hij wil denken, of in de terminologie van het vsb juryrapport ‘beschrijven hoe het werkelijk zit’.

Om dat te bereiken, moet je op een gegeven ogenblik wel aan de slag met dat denken. Maar Reints weigert dat. Het motto van zijn derde bundel Tussen de gebeurtenissen stelt dit expliciet:

het denken: gaat het beginnen?
de wil: het is al aan de gang.
het denken: sinds wanneer?
de wil: in het hoofd.
het denken:
wil: aarzel je?

Het schiet inderdaad ook in deze derde bundel niet erg op met dat denken van Reints. Het gedicht ‘Terug naar het begin’ eindigt met de regels:

steeds sneller vergeten:
wat ook alweer?

en zo terugkeren naar het begin van het denken
dat zelf eigenlijk nog geen denken is.

Het volgende gedicht geeft wellicht antwoord op de vraag waarom Reints niet verder komt. Hij wil dat niet.

toen gebeurde dat ik in mezelf mezelf tot zwijgen
bracht

er was geen traagheid van zinnen meer
en niets weerstond nog de granietstilte van de
sterrenhemel

ik was niet meer ergens.

Het doel van Reints filosofische poëzie is dus niet het denken, maar het ophouden met denken. Niet het verwoorden van een gedachte of een inzicht, geen Nijhoff of Hölderlin, maar het beschrijven van stiltes tussen gebeurtenissen tot er weer uitgerust moet worden van een verandering. Deze poëzie gaat uiteindelijk helemaal nergens over.

[p. 87]

 

toch dreigde er al snel

 

zich een verhaal te ontwikkelen

 

bij wijze van spreken

 

 

 

(...)

 

 

 

sierlijke wartaal

 

waarvan het ene woord uit de reclame komt

 

en het andere uit de filosofie

(Uit het gedicht ‘Uren, dagen, maanden, jaren’)

De laatste regels zouden kunnen wijzen op een beetje zelfspot, maar dat is een vergissing. Hier is iemand aan het woord die zichzelf heel erg serieus neemt, die van zichzelf zegt dat hij van denken houdt.

Maar wie zijn gedichten goed leest, ziet dat Reints helemaal niet in denken geïnteresseerd is. Hij misbruikt de filosofie alleen om zijn poëzie met een geheimzinnig aura te omgeven en komt niet veel verder dan oeverloos gezwets zonder enige persoonlijke inzet. Ja, Wittgenstein: Reints heeft Wittgenstein gelezen en verwijst naar een passage uit diens werk in een gedicht: ‘wit dat geen gelig roodachtig groenig blauw is’. Uit niets blijkt echter dat Reints ook begrepen heeft waar het Wittgenstein met die vreemde frase ‘gelig roodachtig groenig blauw’ om te doen is.

Ik haat die vrijblijvende omgang met de filosofie, dat koketteren met wijsgeren om eigen diepgang te suggereren. In het oeuvre van Martin Reints wonen - ach - twee zielen: een luie denker die niet dichten kan en een slechte dichter die niet kan denken. Over tien jaar verschijnt ongetwijfeld weer een bundel waarin Reints beschrijft hoe hij al die tijd weer geen gedachte ‘traag als een karper’ in woorden heeft kunnen vangen. Wat is het toch sympathiek van het Nederlandse kunstbeleid dat zo'n hol hoofd zich jaar in jaar uit mag bewijzen als jurylid en zich op grond daarvan literator mag wanen. Zonder het grijze circuit van literaire commissies rest Reints niets dan de leegte van zijn denken.