De Revisor. Jaargang 27

Wessel te Gussinklo
Lulkwadraat

Haat je verste, schrijft Nietzsche - naar ik meen in Morgenröte (of hij de pendant - je verste liefhebben - ook ergens zegt, weet ik niet meer. Een beetje moeilijk met seks en zo, lijkt me, maar daarover gaat het hem in zijn uitspraken natuurlijk ook niet zozeer; het gaat om Eros, over agape. En wie weet, moet die naaste ook wel verlost worden van onze liefde - van het wringende, het beklemmende, het onteigenende dat daarin is. Maar niet de haat van het tanden uitslaan is hier de zaak of de

[p. 77]

liefde van seks en eenwording).

Misschien moet je bij de verste - hatend of liefhebbend - je ook geen individuen voorstellen maar groepen; door ideeën, modes en culturen gevormde groepen - geen individuen - want elk individu, elke enkeling ben je zelf in zekere zin al, of grotendeels; bij de eerste blik zichtbaar als je naaste, als je nabije, net als jij huiverend in de ruimte rondom hem, duizelend in de vormloze leegte, waaruit de fantomen, de tentakels opdoemen - open voor elke blik, open voor elke naamgeving; en ook daarin niet anders dan jijzelf, zoals je weet dat je in diepste wezen bent. En elke naam voor hem is ook een naam voor jezelf - dat van hem dat bij jou hoort, dat juist voor jou zichtbaar is -, elke haat tegen hem is haat tegen jezelf - want in zijn stuurloze ongevormdheid, zonder doeleinden of keuzen die zichtbaar zijn (immers alleen keuzen en doeleinden voor hemzelf), is hij als een spiegel. Je bent het zelf wat je naam geeft, wat je haat of liefhebt. En bij iedere nabijheid zal die eenling dat naar je toewensen wat bij jou hoort, wat bij jou aansluit, als beschenen door een warme lamp; het zal uit hem opspringen bij de eerste aanraking. Maar jij, jijzelf, bent dat in zekere zin al. Overal glijden we uit op onszelf. Dát haten? Dát liefhebben?... Ja ja, dat doen we. Die keuze maken we in onszelf. Maar ook dat is hier de zaak natuurlijk niet. Nee, die enkeling moeten we niet hebben.

Maar groepen haten, stammen, volken? - want die zijn onze versten, het meest van ons afgewend, het onbereikbaarst en door de rituelen van hun groep die we meestal cultuur, overtuiging of geloof noemen, als door een pantser afgeschermd. Geen individuen, maar door de gloed van hun rituelen een groep: de versten; afgewend, onkenbaar, en ongevoelig voor onze blik, verhard tegen ons oordeel - dat zijn de echte anderen, tegenover hen ben jij de eenzame, de uitgestotene, de weerloze. Maar déze versten haten, behalve bij uitzonderingen: de maffia, de communisten, de fascisten...? De tweede wereldoorlog heeft ons geleerd waar dat toe kan leiden. En ook in deze tijd zien we het weer aan alle kanten om ons heen; want de ene groep is sterker dan de andere, machtiger. Nee dus; ook niet deze verste. Maar we kunnen ze wel beoordelen, die groepen, die volken, die rassen - net als individuen - als kwaliteitsrijker, of schraler, of deels schraler, rijker, meer kwaliteit enzovoort; of mooier, of lelijker - en waarom... De Amerikaanse cultuur is onbenullig, of, de Chinese is rijk - waarom niet... Of, negers zijn mooier, of lelijker; of, we vinden datzelfde van Mongolen of van wie dan ook. Duitsers... (zelf vind ik die Germaanse varkenskoppen uit de slaapsteden nogal weerzinwekkend). Een mening kan, een oordeel kan, mits - hier gelden de woorden van Voltaire, vrij beschreven: ‘Ik vind uw meningen afschuwelijk, maar ik zal met mijn leven uw recht verdedigen uw meningen te hebben’ of uw smaak of uw voorkeur, uw cultuur, uw uiterlijk... We hoeven niet te houden van wat we verdedigen. Waarom hypocriet zijn? We voelen, we denken, we hebben ogen. Ik zal u verdedigen zolang u geen schade doet, én: ik zal een oordeel hebben, een smaak, een mening, een voorkeur, mits ik geen schade doe. Ik zal het hebben, want anders is leven onmogelijk, omdat ik voel, denk, leef; mezelf ontga ik niet. Maar een cultuur, een volk haten; of als enkeling een groep haten die onaangedaan en van ons afgewend bestaat, en waarop al onze haat afschampt; of de vertegenwoordigers van zo'n groep - de individuen die wegduiken, die schuilen, want de kracht van een groep, het beroep dat ze erop doen maakt ze onkwetsbaar; zij alleen zijn al velen - wat maakt onze haat ze uit als ze deze geborgenheid hebben? Bijna iedereen hoort wel bij zo'n groep, en is veilig, pantsert zich, is de verste van anderen, door zijn vanzelfsprekende afgewendheid.

Maar er zijn enkelingen die onontkoombaar enkelingen zijn, die nergens bij horen en weg kunnen duiken; kwetsbaar, benoembaar, te onteigenen door elke blik -

[p. 78]

je naaste - meer dan alle anderen, je naaste, zoals je weet dat jijzelf in diepte wezen bent - alleen -: de zwarte tussen enkel witten, de domoor tussen uitsluitend slimmen, de mismaakte, de ongelukkige... En er is nog een groep van onontkoombaar enkelingen. Intelligentie, zei de psycholoog Jung, is omgekeerd evenredig aan het aantal aanwezigen; en; net als kwaliteit - ik bedoel dan niet de kwaliteit om een auto te kunnen repareren of een vlieger op te laten. En uiteindelijk blijft er maar één aanwezige over, één intelligente, één kwaliteitsrijke - een eenzame, verbonden met niemand, met geen groep, geen cultuur, geen mode, geen soort of volk; een eenling, vatbaar, open voor elke mening, elke benaming, elk oordeel; en onmogelijk weg te duiken, te schuilen, je te beschermen, dat oordeel af te weren.

De eenling is verloren, en eenzaamheid is schuld, is verworpen zijn. Hij is bij voorbaat al schuldig, zichtbaar schuldig, onbedekt, zonder alibi in zijn verlatenheid.

‘Kom’, dacht de vandaal Brusselmans (eigenlijk een soort voetbalvandaal, verwant aan al dat voetbalgeteisem, al opereren die meestal als groep tegen groep, maar hij hoort erbij en ik zie zijn sportschoolgestalte al aanschuiven bij de falanx van pooiers en boeven op de tribunes van, laten we zeggen, Anderlecht, en wellicht overkomt hem dan ook, net als mij twintig jaar geleden, dat een van die stuitende cellenwoekeringen hem op zijn schouder tikt: ‘Hé joh, als jij een bakkie soep voor mij haalt, dan zal ik jouw haar voor je knippen’). Kom, dacht de vandaal Brusselmans op een regenachtige zondagmiddag, nadat hij zichzelf gepijpt had (of regenachtig..., zo is het niet in de wereld van Brusselmans, daar miespelt, druilt, sijpelt en zeikt het natuurlijk altijd), kom, welke eenzame, loslopende vogel zal ik nu eens pakken. Komaan, een lolletje - ik ben wat mat, nu ik mezelf zo gepijpt heb, nu even een echt nummertje maken, even van zwiep, zwiep, knal. Komaan, zo'n eenzame vogel die nergens bij hoort, die niets en niemand heeft om zich te verdedigen. Met zo iemand een lolletje maken een geintje... Groepen dat is niks; dat is trouwens allemaal al gezegd, daarmee val je niet op. Nee, iets ongedachts, iets opzienbarends. Zo'n enkeling die nergens naar op weg is, die nergens kan schuilen, alleen bij zichzelf, die zich niet kan verweren... (En als je die broeierige psychopatenblik van Brusselmans ziet, uit die rare vogeloogjes van hem - hij jat je zilveren lepeltjes waar je bij staat -, kun je je die gedachten voorstellen. Vooruit, ik zal ook maar eens kracht zetten: die rotkop. Een lulkwadraat die jongen.)

Kom, iets ongedachts, waar ze niet van terug hebben. Ann Demeulemeester: harige billen, apenreet - kan ook helemaal niet pijpen, net als Monika van Paemel in een bordeel werkt, of zo, maar zij kan ook al niet pijpen, en Kristien Hemmerechts ook niet; die bijt hem af met die tanden, en Hugo Claus..., moet maar een autoongeluk krijgen, die moeten ze maar doodrijden, die souteneur, die pooier, kan trouwens ook niet pijpen... net zomin als Jef Geeraerds - veel te harige kop -; die moet maar dood aan een hartaanval...

In deze wereld, waar tien procent van de mensen alles wat ze horen en zien kritiekloos voor waar houdt (als er een aflevering van de serie Maigret op de tv geweest was, kreeg de hoofdrolspeler, Jan Teulings, tientallen brieven. ‘Commissaris Maigret, ik zit met grote problemen, kunt u mij misschien helpen...’ enzovoort. Of bij het voddenboerenprogramma Stiefbeen en Zoon, met aanbiedingen van collega's als, ‘Ik heb nog twee balen geperste korsetten, is dat soms handel voor jullie...?’), en tachtig procent denkt: het zal wel niet waar zijn, maar toch, ze zeggen het niet zo maar... En wat blijvend zal zijn is de notie: die Ann Demeulemeester, die Monika van Paemel enzovoort, daar is iets mee. En meteen schiet de blik naar beneden; dat zit er achter, achter dat keurige, neutrale, zakelijke uiterlijk, ja ja: harige billen, apenreet; die kop, pijpen - want zo'n beeld is sterker dan welke waarheid ook. Je moet wel over reuzekrachten beschikken, om dat wat

[p. 79]

aan je kleeft (zo maar, redenen waren er niet, verdacht daarop, dus weerbaar, kon je niet zijn - en je schrik, je ergernis, maakt je al schuldig), ongeschonden te weerstaan. In zo'n wereld van gelovige en halfgelovige gniffelaars zijn zulke praatjes karaktermoord of, om dat mooie Duitse woord te gebruiken, ‘Rufmord’; zoiets raak je niet meer kwijt; eenmaal aan je gezien, blijft het zichtbaar. Bewijs maar eens dat je geen kameel bent, zei de vroegere Poolse president Lech Walesa eens. Het is nauwelijks een andere aanpak dan bij antisemitisme of xenofobie.

Zijn boeken verbieden (ook al heeft hij een moeder en heeft God ook hem lief)? Ach nee, te veel eer. Het zou van een gewone viezerd iets als een denker maken, een man met visies. En we zien dat nu ook gebeuren, nu zijn boek in België verboden is - vrijheid van meningsuiting voor de onderdrukte Brusselmans. De politiek correcte schoeljes, die anders onmiddellijk - alsof er op een bel getrapt wordt - in het gelid springen om foei te roepen als je maar naar een gedepriveerde wijst, zelfs deze fatsoensrakkers, die anders als door wespen gestoken opveren, veren nu wel op, maar aan de kant van de vandaal die zijn varianten op hi-ha-hondenlul uitschreeuwt. (En zag ik daar ook niet Brouwers tussen staan, de bloedhond, de bullebijter van de Nederlandse letteren, door wiens reinigende benen eertijds alle ratten van de vloer gejaagd zijn? Maar deze rat? Deze Brusselmans...? Hij moet daar in zijn bossen nu toch wel geheel verdwaald zijn.)

Censuur! Censuur! Ach ja, zoiets verbieden is niet geheel juist. Maar hier gelden de woorden van Voltaire niet: er moet iets anders duidelijk gemaakt worden: de verachtelijkheid van deze varianten op de nazi-propaganda (en de Sovjet-propaganda, laat daar geen twijfel over bestaan). Plak op individuen, op groepen een etiket - hoe beeldender, hoe beter; doet er niet toe of het ergens op slaat, als het maar frappant en onteigenend is, als ze maar weerloos zijn; zo maar iets, iets irrationeels, iets waartegen je verdedigen onmogelijk is. Joden stelen christenkindjes om ze te slachten met Pasen..., als het maar idioot is, en opzienbarend, zodat het individu erachter onzichtbaar wordt; juist idioot, juist opzienbarend... Harige billen, apenreet, pijpen...

Deze Brusselmans, deze variant op de voetbalvandalen, die denken de hoofdfiguur in hun eigen western te zijn - de cowboys, de goeden, de slechten - maar die in werkelijkheid het willoos voortgedreven vee zijn - van de veewagen naar de veekraal en terug - en die door niemand serieus genomen worden; halvegaren, idioten, vee. Deze schadelijke variant, Brusselmans geheten, zorgt ervoor, dat - behalve voor de beschadigden - literatuur iets wordt dat niemand meer serieus neemt - na de eerste schrik, na het bevreemd opkijken: die zijn gek, schrijvers; laat maar lullen - net zomin serieus neemt als onze vrienden uit de voetbalstadions; literatuur een speeltje voor halvegaren, in plaats van een zaak op leven en dood - maar lachend, maar cynisch, maar spottend en spelend.

Het zijn weliswaar geen zwakken en weerlozen die hij, Brusselmans, aanpakt, het zijn enkelingen van kwaliteit, jazeker. Maar des te erger. Want op slag zijn zij die zwakken en weerlozen geworden.